Η ανατρεπτικότερη περίπτωση «fake news» όλων των εποχών

Μεγάλη κουβέντα γίνεται σήμερα περί «fake news», προπαγανδιστικές, συνωμοσιολογικές, «κιτρινιάρικες» και γενικώς ψεύτικες ειδήσεις δηλαδή που μεταδίδονται εσκεμμένα με σκοπό τη διαμόρφωση κλίματος και την παραπλάνηση του κοινού. Στη χώρα μας έχουμε δει και συνεχίζουμε να βλέπουμε ένα καλό μερίδιο από «fake news», την ίδια ώρα, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ο Ντόναλντ Τραμπ κατακεραυνώνει όπου σταθεί κι όπου βρεθεί αυτά που προσλαμβάνει ο ίδιος ως «fake news», στο πλαίσιο του ακήρυχτου πολέμου του με τα μέσα ενημέρωσης. Καμιά ψεύτικη είδηση του κόσμου μας όμως δεν θα ξεπεράσει ποτέ αυτά που έλαβαν χώρα στη Σοβιετική Ένωση κατά τις τελευταίες ημέρες της, όταν οι ανήσυχοι για τα τεκταινόμενα πολίτες ήρθαν σε επαφή με ό,τι πιο τρελό μπορούσε κάποιος να σκεφτεί, πως ο Βλαντιμίρ Λένιν είχε μετατραπεί κυριολεκτικά σε μανιτάρι! Ακόμα και τώρα είναι εξαιρετικά εξωφρενικό να το γράψεις χωρίς να γελάσεις, κι όμως αυτή η κατασκευασμένη τρέλα ήταν αυτό που ακούστηκε δυνατότερα στα πέρατα της ΕΣΣΔ πριν καταποντιστεί ο υπαρκτός σοσιαλισμός…

Είμαστε στα μέσα του 1991, λίγους μόλις μήνες πριν την κατάρρευση του «κόκκινου» γίγαντα, όταν μια ανατρεπτική είδηση ήρθε να θρονιαστεί στο φαντασιακό του Σοβιετικού και να διεκδικήσει μεγάλο μερίδιο του δημόσιου λόγου. Το όλο πράγμα ήταν έργο μιας υπέροχης παραδοξότητας, στη βάση του γεγονότος ότι ένα ψέμα τόσο μεγάλο δεν μπορεί παρά να είναι αλήθεια. Και μέσα στην ταραγμένη εποχή και τις ραγδαίες κοινωνικο-πολιτικές μεταμορφώσεις της Ένωσης, έμελλε να έχει πολύ μεγαλύτερες επιπτώσεις από όσο θα είχε φανταστεί ο ενορχηστρωτής. «Μέχρι εκείνη τη χρονιά, ήταν το 1991, θα ήταν πολύ δύσκολο να φανταστείς μια τέτοιου είδους απάτη», μας λέει ο καθηγητής κοινωνικής ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, Alexei Yurchak, και συγγραφέας του έργου αναφοράς γύρω από το θέμα που συζητάμε. «Το γεγονός ότι το έκανε με τον Λένιν ήταν αυτό που έκανε τη φάρσα να δουλέψει. Αν είχε χρησιμοποιήσει οποιονδήποτε άλλο, δεν θα ήταν πιστευτό, επειδή ήταν όμως ο Λένιν, ήταν τόσο δύσκολο να πιστέψεις πως ήταν ψεύτικο», μας λέει ο διαπρεπής ρώσος ακαδημαϊκός. Πνευματικός πατέρας αυτών των «fake news» ήταν ο μουσικός, συνθέτης και γενικώς πολύπλευρο ταλέντο Sergei Kuryokhin. Ο πολυσχιδής αυτός αρτίστας σκάρωνε προκλητική μουσική και πειραματικά έργα για το θέατρο ήδη από τη δεκαετία του 1970 και μέχρι τις αρχές του 1990 ήταν αρκούντως γνωστός στη Ρωσία από την ομάδα του Pop-Mekhanika, ένα συγκρότημα που στις μουσικές ακροβασίες του χρησιμοποιούσε ακόμα και ήχους ζωντανών ζώων. Με αυτές τις ανατρεπτικές περγαμηνές βγήκε λοιπόν στις 17 Μαΐου 1991 στην εκπομπή «Πέμπτος Τροχός» (Pyatoe Koleso) της Τηλεόρασης του Λένινγκραντ για να ξεδιπλώσει την ιστορία του. Η εκπομπή παρουσιαζόταν από τον κριτικό κινηματογράφου Sergei Sholokhov και ήταν ένα ενημερωτικό μαγκαζίνο που έβγαζε στην επιφάνεια παράξενες ιστορίες. Γεννημένη μέσα στον στρόβιλο της Περεστρόικα και της Γκλάσνοστ, όταν ο Γκορμπατσόφ θέλησε να εκδημοκρατικοποιήσει την ΕΣΣΔ και εγκαινίασε γενναίες μεταρρυθμίσεις στην ελευθερία του λόγου, η εκπομπή είχε μερικά εκατομμύρια τηλεθεατές που διψούσαν για φρέσκες ειδήσεις και αυτό το είδος της διεισδυτικής δημοσιογραφίας που δεν ήταν καθόλου συνηθισμένο στην Ένωση.

Πολλά είχαν παραμείνει μυστικά και κρυφά από τον κόσμο για πάρα πολύ καιρό και ο «Πέμπτος Τροχός» ήταν από την τηλεόραση που θα το άλλαζε αυτό, μιλώντας για όσα δεν μπορούσε να μιλήσει κανείς στη Ρωσία πριν από τις πρωτοβουλίες του Γκορμπατσόφ. «Πολλά μέσα μαζικής ενημέρωσης κατά την Περεστρόικα είχαν αυτό το είδος της αποκαλυπτικής δημοσιογραφίας για την περασμένη ιστορία», μας λέει ο Yurchak, «νέα γεγονότα ανέκυψαν και υπήρχε πια μια νέα κατανόηση για όσα είχαν λάβει χώρα κατά τη σοβιετική ιστορία. Υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον για τα Μέσα και πολλοί άνθρωποι εμπιστεύονταν τα ειδησεογραφικά δίκτυα, ειδικά οι άνθρωποι που δεν είχαν συνδεθεί με τα παλιά Μέσα. Οι νέοι και νεαροί δημοσιογράφοι». Όταν ο Sholokhov κάθισε λοιπόν απέναντι στον Kuryokhin σε ένα γραφείο γεμάτο βιβλία, στο τμήμα της εκπομπής που τιτλοφορούνταν «Αισθήσεις και Υποθέσεις», οι τηλεθεατές υπέθεσαν φυσικότατα πως θα τους παρουσίαζαν άλλη μια αποκάλυψη από την περιδινούμενη σοβιετική ιστορία, ένα ακόμα κομματάκι του δυσνόητου παζλ που λεγόταν ΕΣΣΔ. «Ο Sholokhov ήταν εξαιρετικά δημοφιλής. Ήταν ένας από αυτούς τους νέους δημοσιογράφους που είχαν γίνει αστέρια. Τους εμπιστεύονταν. Τους θεωρούσαν ως κάποιους που δεν παρουσίαζαν επιφανειακές ιστορίες. Ήταν γνωστοί ως σοβαροί, βαθυστόχαστοι και μαχόμενοι άνθρωποι», μας κατατοπίζει ο Yurchak. Στη διάρκεια της επόμενης ώρας, ο Kuryokhin ξεδίπλωνε με ύφος τουλάχιστον περισπούδαστο την άποψή του, λες και ήταν ακαδημαϊκός και περιέγραφε ένα γεγονός που δεν χωρούσε αμφισβήτηση. Μιλούσε λογικά για το πώς ο Λένιν, ο οποίος όπως ενημέρωσε τον κόσμο κατανάλωνε ψυχεδελικά μανιτάρια σε σταθερές δόσεις για μια περίοδο αρκετών ετών, μετατράπηκε στο τέλος και ο ίδιος σε μανιτάρι! Και, ακόμα χειρότερα, ήταν αυτή η μεταφυσική μεταμόρφωση που έπαιξε τον δικό της πρωταγωνιστικό ρόλο στο ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης που τον έφερε επικεφαλής του Κρεμλίνου!

Σύμφωνα με την ιστορία που διηγήθηκε, ο Kuryokhin είχε ταξιδέψει στο Μεξικό, όπου βρήκε κάποια έργα τέχνης που συνδέονταν υποτίθεται με μια λαϊκή επανάσταση των αρχών του 20ού αιώνα που παραέμοιαζε με την Επανάσταση των Μπολσεβίκων του 1917. Αυτό, είπε στο γυαλί, δεν μπορούσε να είναι σύμπτωση, παρά απόδειξη μιας παράλληλης σκέψης που έλαβε χώρα στην άλλη πλευρά του κόσμου. Και τι κοινό μπορούσαν να έχουν οι δύο επαναστάσεις; Μα τα ψυχεδελικά ναρκωτικά φυσικά. Συσχετίζοντας την ύπαρξη και τη χρήση των παραισθησιογόνων μανιταριών στο Μεξικό και τη Ρωσία, ο Kuryokhin επιχειρηματολόγησε πως τα ναρκωτικά ήταν αυτά που είχαν πυροδοτήσει την πετυχημένη προπαγάνδα της Ρωσικής Επανάστασης. Στην πραγματικότητα, είπε, ο Λένιν είχε φάει τόσα ζουρλομανίταρα που η συνείδηση του μύκητα τον είχε καταβροχθίσει τελικά! Στο τέλος της αγόρευσής του, ο Kuryokhin το είπε καθαρά και ξάστερα για να το καταλάβουν όλοι: «Διαθέτω εντελώς αδιάψευστες αποδείξεις ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε από ανθρώπους που κατανάλωναν συγκεκριμένα μανιτάρια για πολλά χρόνια. Και αυτά τα μανιτάρια, κατά τη διαδικασία της βρώσης τους από αυτούς τους ανθρώπους, είχαν αντικαταστήσει τις προσωπικότητές τους. Αυτοί οι άνθρωποι μετατρέπονταν σε μανιτάρια. Με άλλα λόγια, θέλω απλώς να πω πως ο Λένιν ήταν μανιτάρι». Και λες κι όλα αυτά που είπε δεν ήταν αρκούντως γελοία, φρόντισε να ξεκαθαρίσει πως τα μανιτάρια φτιάχνονται από ραδιοκύματα!

Στις «αποδείξεις» που παρέθεσε ο Kuryokhin για να στηρίξει την εξώκοσμη αποκάλυψή του ήταν και μια επιστολή μεταξύ Λένιν και Στάλιν, όπου ο Βλαντιμίρ του λέει πως νιώθει καλά αφότου έφαγε κάτι μανιτάρια. Αλλά και μια φωτογραφία του Λένιν με ένα αδιευκρίνιστου σχήματος αντικείμενο που μοιάζει με μανιτάρι. Ο συνθέτης παρουσίασε πολλές τέτοιες «αποδείξεις», κάτι διαγράμματα δηλαδή, φωτογραφίες αρχείου και παλιά βιντεοσκοπημένα επίκαιρα, το καθένα εκ των οποίων επιβεβαίωνε τη «μανιταρίστικη» φύση του Λένιν. Πεταγόταν όμως τόσο γρήγορα από το ένα πειστήριο στο άλλο ντοκουμέντο που ο τηλεθεατής δεν μπορούσε να συνάγει κανένα συμπέρασμα από όλο αυτό το θέατρο του παράλογου. Όπως μας επιβεβαιώνει και ο Yurchak στο δοκίμιό του, ο Kuryokhin «χρησιμοποίησε αληθινά τεχνουργήματα και φωτογραφίες για να προσδώσει κύρος στη γελοιότητα που είχε σκαρώσει»…

Ο Sholokhov λειτούργησε άθελά του ως υποστηρικτής σε όλο αυτό, καθώς καθόταν αποσβολωμένος, σαν να είχε παγώσει, μη μπορώντας προφανώς να πιστέψει όσα έβγαιναν από το στόμα του συνομιλητή του. Είπε κάποια στιγμή για μια συνέντευξη που είχε πάρει από έναν μυκητολόγο και του είχε μιλήσει περί παραισθησιογόνων μανιταριών, αλλά ως εκεί. Ούτε Λένιν ανέφερε ούτε κάτι που να επιβεβαιώνει τις ανεκδιήγητες διηγήσεις του μουσικού. Επειδή παίχτηκε λοιπόν έτσι «ξερά», το παράξενο τηλεοπτικό πρόγραμμα έλαβε μεικτές κριτικές από ένα κοινό που ήταν το λιγότερο μπερδεμένο. Στο βιβλίο του, ο Yurchak, ο οποίος πήρε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 αρκετές συνεντεύξεις από τηλεθεατές που είχαν δει το πρόγραμμα, γράφει χαρακτηριστικά: «Την ώρα που πολύ λίγοι άνθρωποι ισχυρίστηκαν πως κατάλαβαν αμέσως πως το πρόγραμμα ήταν απάτη, οι περισσότεροι θυμούνται πως ήταν μπερδεμένοι, συγκλονισμένοι και εντελώς αβέβαιοι για το τι είχαν δει». Δύσπιστοι κάποιοι, θεώρησαν πως αυτά τα news έπρεπε να είναι fake, γιατί όπως μας λέει ο Yurchak που τους άκουσε με τα αυτιά του λίγα χρόνια αργότερα, «ένα θηλαστικό δεν μπορεί να είναι φυτό»! Μιλάμε ωστόσο για χρόνια δύσκολα για την Ένωση και ένα πολύ καλό μέρος της κοινής γνώμης ήταν έτοιμο να πιστέψει ό,τι έβλεπε στα νέα Μέσα, τα οποία εμπιστεύονταν πολύ, δυσπιστώντας παράλληλα σε οτιδήποτε παλιό και κρατικό. Ο Yurchak μας λέει και πάλι πως από τις συνεντεύξεις του οι περισσότεροι που «έφαγαν» τη φάρσα την πάτησαν στη βάση μιας πολύ απλής αλήθειας: πως κανείς δεν θα τολμούσε να κηλιδώσει τη μνήμη μιας προσωπικότητας επιπέδου Λένιν με κατάφωρα ψέματα. Και σπεύδει μάλιστα να μας διορθώσει εδώ, λέγοντάς μας πως οι Σοβιετικοί της εποχής δεν ήταν περισσότεροι εύπιστοι από εμάς σήμερα, καθώς η τάση του κόσμου να πιστεύει όσα βλέπει στο γυαλί και διαχρονική είναι και πολύ καλά καταγραμμένη: «Συχνά οι άνθρωποι δεν ξέρουν αν υπάρχουν αποδείξεις, νομίζουν όμως ότι υπάρχουν αποδείξεις γιατί ειδάλλως δεν θα γινόταν καμία συζήτηση. Αν βγει κάτι στα Μέσα, τότε κάτι υπάρχει εκεί». Και κλείνει: «Για εβδομάδες μετά, εκατομμύρια έξυναν το κεφάλι τους, λέγοντας ‘‘τι συνέβη;’’». Ο ίδιος ο Sholokhov μίλησε γι’ αυτό το 2008, σε μια συνέντευξή του στο ρωσικό γυναικείο περιοδικό «Krestyanka». Και μας είπε πως τη μέρα που προβλήθηκε το επεισόδιο, ένας όμιλος βετεράνων μπολσεβίκων απευθύνθηκε στο τοπικό γραφείο του Κομμουνιστικού Κόμματος του Λένινγκραντ απαιτώντας να μάθουν γιατί τους είχαν κρύψει όλα αυτά τα χρόνια πως ο Λένιν είχε μεταμορφωθεί σε μανιτάρι. Ήταν σίγουρο πως η Γκλάσνοστ ήταν αυτή που είχε ανανεώσει την εμπιστοσύνη του κόσμου στις τηλεοράσεις του, κι έτσι η διασπορά των ειδήσεων, αληθινών και ψευδών, είχε τώρα ακόμα μεγαλύτερο βεληνεκές. Ο Yurchak έψαξε και βρήκε τον Kuryokhin, ο οποίος με αυτά τα «fake news» του είχε εκτοξευτεί πραγματικά στη στρατόσφαιρα της δόξας και εξαργύρωνε πλέον τη φήμη του με πολλές ακόμα προκλήσεις. Δεν θα το χαιρόταν όμως για πολύ, καθώς πέθανε τον Ιούλιο του 1996 από σπάνιας μορφής καρδιοπάθεια. Όχι ότι πίστεψε βέβαια κανείς τον θάνατό του, νομίζοντας πως ήταν άλλο ένα προβοκατόρικο κάμωμά του. Σήμερα, μερικές δεκαετίες αργότερα, η φάρσα του Kuryokhin δεν έχει ξεχαστεί καθόλου στη Ρωσία. Παρά το γεγονός ότι οι νεότεροι σπανίως τη γνωρίζουν, οι παλιότεροι τη συζητάνε στα σίγουρα. Όσο για τη φράση «ο Λένιν ήταν μανιτάρι» έχει περάσει πια στην καθομιλουμένη ως καθιερωμένη έκφραση, αν και όλο και λιγότεροι γνωρίζουν από πού έχει προέλθει. Όταν μάλιστα οι συζητήσεις φουντώνουν γύρω από τον «κόκκινο» ηγέτη, και το κάνουν συχνά στις επετείους της ζωής και του θανάτου του, πολλοί θα αστειευτούν με το «ο Λένιν ήταν μανιτάρι». Τα «fake news» του Kuryokhin γεννήθηκαν στο κατάλληλο σημείο την κατάλληλη στιγμή, μια ευτυχής περίσταση που όπως μας λέει ο Yurchak δύσκολα θα επαναληφθεί. «Δεν έχουμε στη Ρωσία ή στη Δύση μια κατάσταση όπου συγκεκριμένοι τύποι διαλόγου ή προσωπικοτήτων παραμένουν εκτός ορίων κριτικής». Ανθρώπους του αναστήματος του μπολσεβίκου μπροστάρη δηλαδή, που να είναι δύσκολο για κάποιον να τον πιάσει στο στόμα του χωρίς καλό λόγο. Η συζήτηση για την κληρονομιά του Λένιν είναι ακόμα ανοιχτή, αν και εξίσου ενδιαφέρουσα είναι και η κουβέντα για το αν ήταν ή όχι μανιτάρι…