Τι απέγινε ο αφελής Αμερικανός που μπήκε παράνομα το 1965 στη Ρωσία

Από τη μία, έχουμε την επιτομή της τουριστικής αφέλειας και από την άλλη, το πιο σκληρό πρόσωπο της γραφειοκρατίας. H ιστορία του νεαρού και άπειρου Νιούκομπ Μοτ, που το μόνο που ήθελε ήταν άλλη μια ταξιδιωτική σφραγίδα στο διαβατήριό του, παραμένει ορόσημο των τεταμένων ψυχροπολεμικών σχέσεων αλλά και του τρόπου με τον οποίο διαχειριζόταν τους αλλοδαπούς αιχμαλώτους της η Σοβιετική Ένωση. Όταν προσγειώθηκε λοιπόν στο μικρό αεροδρόμιο του μπαρουτοκαπνισμένου Κίρκενες της Νορβηγίας το 1965, ο νεαρός Αμερικανός ζούσε μια ζωή βγαλμένη από όνειρο. Ψηλός και με το σφρίγος των 27 χρόνων, είχε όλα όσα θα μπορούσε να ζητήσει στη ζωή, καθώς προερχόταν από μια ευκατάστατη οικογένεια και οικονομικές σκοτούρες δεν είχε. Σπουδαγμένος και διαβασμένος εξάλλου, μάζευε εμπειρίες ως πωλητής πανεπιστημιακών συγγραμμάτων μέχρι να ανοίξει κάποια στιγμή τον δικό του εκδοτικό οίκο. Το αμερικανικό όνειρο που ζούσε συνοδευόταν από τη δυνατότητά του να ταξιδεύει. Είχε περάσει εξάλλου ένα καλό διάστημα στο περιπετειώδες Μεξικό και το διαβατήριό του έδειχνε πως είχε επισκεφτεί κοντά 20 χώρες. Ο Μοτ ήταν από κάθε άποψη, όπως θα τον περιέγραφε αργότερα ένας αμερικανός πρέσβης, «ένα είδος αγνού ταξιδευτή». Η άδολη αγάπη του να γνωρίζει νέους τόπους τον είχε φέρει στην απομονωμένη αυτή γωνιά του κόσμου, βόρεια του Αρκτικού Κύκλου, σε ένα μέρος μάλιστα που είχε τόσο χτυπηθεί από τον πόλεμο και τα τραύματα ήταν ακόμα ανοιχτά. Εκείνος, με την αυτοπεποίθηση των νεαρών και μορφωμένων λευκών Αμερικανών της δεκαετίας του 1960, αποβιβάστηκε στις εσχατιές του κόσμου πιστεύοντας πως όλα θα πάνε καλά, μιας και στη χώρα του πήγαιναν συνήθως. Τη στιγμή όμως που θα περνούσε στη λάθρα τα σύνορα με την ΕΣΣΔ, όλα θα άλλαζαν. Και μάλιστα ολότελα. Απλά απλά, μέσα σε έναν χρόνο από την αποφράδα στιγμή που διέσχισε τα ρωσο-νορβηγικά σύνορα, ο Μοτ θα ήταν νεκρός. Είτε τον «έφαγε» κάποιος συγκρατούμενός του είτε οι σοβιετικοί πράκτορες, παρά το γεγονός ότι οι «κόκκινοι» γραφειοκράτες έσπευσαν να χαρακτηρίσουν τον θάνατό του αυτοκτονία. Η ιστορία του υποδεικνύει όπως είπαμε τα πολιτικά ήθη μιας άλλης εποχής. Εκεί που υπό άλλες συνθήκες θα είχε τιμωρηθεί με ένα πρόστιμο και μερικές μέρες ή λίγες εβδομάδες στη φυλακή, μπλέχτηκε στη φαρμακερή διπλωματία, τα πρακτοριλίκια και τις κοκορομαχίες για την επίδειξη ισχύος και ένα μικρό λαθάκι θα καταντούσε σωστή τραγωδία. Τα σύνορα είναι έξαλλου επικίνδυνα μέρη και οι κανόνες του παιχνιδιού αλλάζουν διαρκώς…

Ως προμηθευτής ακαδημαϊκών συγγραμμάτων, ο Μοτ είχε τα καλοκαίρια του ελεύθερα, κι έτσι το έριχνε στα ταξίδια. Το 1965 όργωσε και πάλι την οικουμένη και τώρα περιηγούνταν στη Σκανδιναβία, όσο το ταξίδι του κοντοζύγωνε στο τέλος του δηλαδή. Σκόπευε να πάρει το λεωφορείο από τη Φινλανδία για άλλο σημείο της Νορβηγίας, ένας υπάλληλος όμως των φινλανδικών αερογραμμών τον έπεισε να πετάξει ως το Κίρκενες, μια γραφική κωμόπολη δίπλα στα σύνορα με την ΕΣΣΔ. Όταν άκουσε για Σοβιετική Ένωση, ξύπνησε και πάλι ο ταξιδιώτης μέσα του. Βλέπετε ο Μοτ θέλησε διακαώς να επισκεφτεί το 1965 τον «κόκκινο» γίγαντα, κατέληξε πάντως πως το πράγμα ήταν πολύ περίπλοκο για να του επιτραπεί κάτι τέτοιο. Τώρα όμως, με τα σύνορα μια ανάσα, το δέλεαρ να πατήσει άλλη μια χώρα άρχισε να τον καλεί συνωμοτικά. Στο Κίρκενες εξάλλου της βόρειας Νορβηγίας, που είχε ισοπεδωθεί όταν απελευθερώθηκε από τον Κόκκινο Στρατό το 1944, δεν υπήρχαν και πολλά να δεις. Ένας μεγάλος κεντρικός δρόμος, μερικά πολύχρωμα σπιτάκια και μια μικρή αγορά, αυτό ήταν όλο κι όλο. Ο Μοτ δεν είχε και πολύ χρόνο για να πάρει το καραβάκι για τα διπλανά φιόρδ, κι έτσι άρχισε να σκέφτεται την πιθανότητα να επισκεφτεί ένα φυλάκιο μετά τα σύνορα, που ήταν τουριστικό αξιοθέατο της περιοχής. Αλλά και εκεί το ενδιαφέρον του ταξιδιώτη δεν θα διαρκούσε για πολύ. Δεν ήταν άλλωστε παρά ένα μέρος όπου πήγαιναν οι Νορβηγοί για να αγοράσουν φτηνή βότκα και οι τουρίστες για να δουν μια εκκλησία του 17ου αιώνα, χτισμένη προς τιμήν δύο πριγκίπων (Μπόρις και Γκλεμπ) που δολοφονήθηκαν από τον αδερφό τους κατά τον 11ο αιώνα και αγιοποιήθηκαν αργότερα από την ορθόδοξη εκκλησία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας.

Τουλάχιστον θα μπορούσε να πει πως είχε επισκεφτεί την Ένωση, έτσι σκέφτηκε ο Μοτ όταν πήρε την απόφαση να πεταχτεί ως το Μπόρις Γκλεμπ, αμέσως μετά τη συνοριακή γραμμή. Το μικρό πέρασμα μεταξύ Νορβηγίας και ΕΣΣΔ είχε ανοίξει προσφάτως, αν και η πρόσβαση στο Μπόρις Γκλεμπ παρέμενε περιορισμένη. Οι Νορβηγοί μπορούσαν να περάσουν τα σύνορα χωρίς βίζα, μια σοβιετική διευκόλυνση ώστε να αφήνουν οι γείτονες το συνάλλαγμά τους σε ρωσικό έδαφος και να μπορούν οι κομμουνιστές Νορβηγοί να έρχονται σε επαφή με τη μαμά Ένωση. Οι Αμερικανοί χρειάζονταν όμως έγγραφη άδεια. Έτσι ενημερώθηκε ο Μοτ στο ξενοδοχείο όπου διέμενε στο Κίρκενες, όπως μας λέει ο ξενοδόχος στο βιβλίο που εξέδωσε το 1968 «Το περιστατικό του Μπόρις Γκλεμπ», αν και δεν έπαιρνε από λόγια. Δεν θα έχανε την ευκαιρία να βρεθεί σε ρωσικό έδαφος ό,τι κι αν γινόταν. Αν οι σοβιετικοί συνοριοφύλακες δεν τον άφηναν να μπει στη χώρα, τότε «θα τους ζητούσε να του σφραγίσουν το διαβατήριό του ότι βρέθηκε εκεί, παίρνοντας έτσι κεφάλι από τον αδερφό του Ράστι, με τον οποίο έτρεχε ακόμα η κόντρα για το ποιος θα επισκεφτεί περισσότερες χώρες», μας λέει ο ξενοδόχος. Ο Μοτ ήταν να περάσει λίγες ώρες στη σοβιετική μεθόριο, καθώς έπρεπε μέχρι το απόγευμα να είναι στο Κίρκενες για να προλάβει τη βραδινή του πτήση. Την επομένη το πρωί πήρε λοιπόν το λεωφορείο για το Μπόρις Γκλεμπ. Δεν μιλούσε όμως ούτε νορβηγικά ούτε και ρωσικά φυσικά, κι έτσι αντιμετώπιζε δυσκολίες πριν καν επιβιβαστεί στο πούλμαν. Κάποια στιγμή κατέβηκε από το λεωφορείο, όταν ο οδηγός άνοιξε την πόρτα και φώναξε «Μπόρις Γκλεμπ». Δεν ήταν η δημοσιά που έφτανε ως τα σύνορα, το δρομάκι που πήρε θα τον έβγαζε πάντως στον επίσημο συνοριακό σταθμό από άλλο δρόμο. Τότε όμως, παρερμηνεύοντας ένα σήμα γραμμένο σε δυο γλώσσες που δεν γνώριζε, ξεστράτισε ολότελα. Πιο κάτω ρώτησε δυο ντόπιους Νορβηγούς, η επικοινωνία αποδείχτηκε ωστόσο πιο δύσκολη απ’ όσο περίμενε. Κι έτσι κατέληξε σε ένα αφύλακτο σημείο των συνόρων, το οποίο αποφάσισε να διαβεί. Λίγο μετά, έφτασε πράγματι στο Μπόρις Γκλεμπ, από τη λάθος πλευρά των συνόρων όμως. Κανένα πρόβλημα για τον Μοτ, που χαιρέτισε θερμά τους φρουρούς ξαναβλέποντας άνθρωπο έπειτα από αρκετές ωρίτσες. Τους έδειξε χαρούμενος το διαβατήριό του, θέλοντας να τους πει ότι ένας Αμερικανός είχε φτάσει στις εσχατιές του κόσμου. Εκείνοι όμως τον συνέλαβαν χωρίς να πουν λέξη! Ο Μοτ δεν αρνήθηκε ποτέ ότι είχε παραβιάσει τον νόμο περνώντας παρανόμως τα σύνορα. Αυτό που έλεγε αντιθέτως ήταν πως δεν σκόπευε να κάνει κάτι κακό, κι έτσι δεν καταλάβαινε γιατί ήθελαν να εξαντλήσουν όλη την αυστηρότητά τους πάνω του. Ακόμα και όταν βρέθηκε στο κελί του κρατητηρίου, δεν έχασε στιγμή την αισιοδοξία του, πιστεύοντας πως όλα θα ξεκαθάριζαν και σύντομα το πράγμα δεν θα ήταν παρά μια κακή ανάμνηση. Αλλά και μια καλή ιστορία για μπει στο μάτι του αδερφού του! Και δεν πίστευε καθόλου λάθος, παρά το γεγονός ότι δεν το γνώριζε. Βλέπετε λίγο παλιότερα είχαν σημειωθεί δύο αντίστοιχα περιστατικά παράνομης εισόδου στο Μπόρις Γκλεμπ, το ένα με έναν Γερμανό και το άλλο με έναν αμερικανό τουρίστα, τα οποία λύθηκαν σχετικά γρήγορα. Ο Μοτ δεν θα στεκόταν όμως τόσο τυχερός. Παρά το γεγονός ότι δεν καταλάβαινε γρι ρωσικά, μια λέξη που επαναλαμβανόταν μονίμως στα στόματα των ανακριτών του την ήξερε καλά. Αν ανήκε στη CIA, αυτό τον ρωτούσαν οι αξιωματικοί του συνοριακού σταθμού! Κι αν δεν ανήκε, μήπως ήξερε κάποιον που ήταν μέλος της; Σύντομα βέβαια φάνηκε πως οι Σοβιετικοί είχαν εγκαταλείψει την ιδέα πως ο Μοτ ήταν κατάσκοπος. Παραήταν αφελής για πρακτοριλίκια, παρά το γεγονός ότι ακόμα και αμερικανικές εφημερίδες εμφανίζονταν λιγότερο σίγουρες. Οι Σοβιετικοί ενδιαφέρονταν απλώς να τον ανταλλάξουν με έναν δικό τους. Δυο χρόνια πριν, κάποιος Ιγκόρ Ιβάνοφ είχε συλληφθεί στις ΗΠΑ για κατασκοπεία και μέχρι τα τέλη του 1964 είχε καταδικαστεί κιόλας για το έγκλημά του. Η σοβιετική ηγεσία είχε αποπειραθεί να τον ανταλλάξει με έναν αμερικανό έγκλειστο που είχε στα χέρια της, μάταια όμως. Τώρα όμως με τον Μοτ τούς είχε παρουσιαστεί μια ανέλπιστη δεύτερη ευκαιρία και δεν θα την άφηναν να πάει χαμένη. Μόνο που οι ΗΠΑ δεν ενδιαφέρονταν καθόλου για μια τέτοια συναλλαγή. Από τα υψηλά κυβερνητικά κλιμάκια έλεγαν πως μια τέτοια προοπτική ανταλλαγής του πράκτορα με τον απλό τουρίστα θα άνοιγε την όρεξη των κομμουνιστών. Κάθε φορά που θα ήθελαν πίσω έναν κατάσκοπό τους, το μόνο που θα είχαν να κάνουν ήταν να πιάσουν έναν Αμερικανό με κάποιο πρόσχημα και να απειλούν μετά πως θα τον κάνουν να δεινοπαθήσει. Την ώρα λοιπόν που το Στέιτ Ντιπάρτμεντ είχε τη ρητή εξουσιοδότηση να παράσχει κάθε συνδρομή στον φουκαρά Μοτ που περνούσε τώρα από δίκη στην ΕΣΣΔ, η αμερικανική κυβέρνηση είχε τα μάτια της στραμμένα στο περιστατικό. Και η πανταχού παρούσα CIA δούλευε πάντως πυρετωδώς για τον Μοτ, προσπαθώντας να μάθει με τα υπόγεια κανάλια της τι στο καλό συνέβαινε στην αντίπερα όχθη του Παραπετάσματος. Η Υπόθεση Μοτ έπαιξε σε τουλάχιστον ένα ενημερωτικό δελτίο της CIA, αλλά και σε μια εκτενή έκθεσή της στον αμερικανό πρόεδρο, καλύπτοντας φυσικά τις πηγές της πληροφόρησής της. Παρά τις προσπάθειες του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ για την απελευθέρωση του αφελούς τουρίστα, η υπόθεσή του έφτασε τελικά ως τα σοβιετικά δικαστήρια, έπειτα από δύο μήνες κράτησής του. Και κρίθηκε φυσικά ένοχος! Η τιμωρία μάλιστα για παράνομη είσοδο στη χώρα κυμαινόταν από 1-3 χρόνια στη φυλακή. Ο Μοτ καταδικάστηκε τελικά σε 18 μήνες σε αγροτικές φυλακές. Όπως μετέδωσε μάλιστα το δίκτυο United Press International (UPI), ο Μοτ «έκλαψε στην ετυμηγορία», όταν όμως άκουσε την ποινή του αντέδρασε «χωρίς ίχνος συναισθήματος», όπως έγραψε το Associated Press (AP). Τον φυλάκισαν μάλιστα σε σωφρονιστικό κατάστημα λίγο παραδίπλα από το Μπόρις Γκλεμπ, περιμένοντας την εκδίκαση της έφεσής του. Τον Ιανουάριο όμως τον έβαλαν στο τρένο για τις αγροτικές φυλακές, το τρένο από το οποίο δεν θα ξανάβγαινε ζωντανός. Ο ξενοδόχος μάς λέει στο πόνημά του πως μπορεί και να γνώριζε ο Μοτ πως διέτρεχε κίνδυνο. Στην τελευταία επιστολή του στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ υπάρχει εξάλλου μια ακαταλαβίστικη παράγραφος που έχει θεωρηθεί πως ήταν κωδικοποιημένη έκκληση βοήθειας. Οι σοβιετικές αρχές είπαν στους αμερικανούς διπλωμάτες πως ο Μοτ αυτοκτόνησε στο τρένο. Οι δύο νεκροψίες που έγιναν ωστόσο στη σορό του, όταν μετά κόπων και βασάνων κατάφεραν οι γονείς του να φέρουν το άψυχο σώμα του πίσω στις ΗΠΑ, έδειξαν περισσότερα από 60 τραύματα στο κορμί του. Κανένας από τους δύο ιατροδικαστές δεν είχε αμφιβολία πως ο νεαρός είχε μαχαιρωθεί μέχρι θανάτου. Στα χρόνια που ακολούθησαν, πολλοί έψαξαν να βρουν ποιος «έφαγε» τον Μοτ, αλλά και τον βαθμό εμπλοκής της σοβιετικής κυβέρνησης στη δολοφονία που έσπευσαν να χαρακτηρίσουν αυτοκτονία. Υψηλόβαθμες κυβερνητικές πηγές είχαν υπαινιχθεί πως οι Σοβιετικοί τιμωρούσαν τους Αμερικανούς για την άρνησή τους να τον ανταλλάξουν με τον Ιβάνοφ. Κάποια στιγμή κυκλοφόρησε η φήμη πως ο Μοτ, ακόμα κι αν δεν ήταν πράκτορας της CIA (δεν ήταν), είχε δει ενδεχομένως κάτι που δεν έπρεπε στα ρωσο-νορβηγικά σύνορα, κάποια μυστική επιχείρηση της KGB ίσως, κι έτσι έπρεπε να βγει από τη μέση με συνοπτικές διαδικασίες. Συγγενείς της οικογένειας των Μοτ κατάφεραν κάποιες δεκαετίες αργότερα, μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, να αποκτήσουν πρόσβαση στα επίσημα σοβιετικά κιτάπια αναφορικά με τις συνθήκες θανάτου του Νιούκομπ. Αυτή η «αυτοκτονία» είχε εδώ και καιρό αλλάξει σε «δολοφονία». Ως ένοχος κατονομαζόταν τώρα ένας συγκρατούμενός του, που τον φόνευσε λέει για να του πάρει τις μπότες…