Η ζωή των προγόνων μας έχει μελετηθεί λεπτομερώς από την επιστήμη και πλέον γνωρίζουμε πολλά για την καθημερινότητα των αρχαίων Ελλήνων.
Τι γίνεται όμως με την Ελληνίδα;
Οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί και ιστορικοί συμφωνούν πως η ιστορία της είτε έχει απαλειφθεί εντελώς είτε ταυτίστηκε με εκείνη της αρχαίας Αθηναίας. Όλες οι άλλες γυναίκες του ελλαδικού χώρου ή έχουν αγνοηθεί παντελώς ή δεν έχουμε καν αξιόπιστα στοιχεία για να ανασυγκροτήσουμε τη ζωή και τον ρόλο τους στις εκάστοτε κοινωνίες.
Κι έτσι συζητάμε γενικώς και αορίστως περί αρχαίας Ελληνίδας παραθέτοντας ό,τι γνωρίζουμε. Και ό,τι γνωρίζουμε αφορά συνήθως στην Αθηναία. Και πολύ λιγότερο στη Σπαρτιάτισσα.
Ξέρουμε λοιπόν πως είχε σαφώς λιγότερα δικαιώματα από τον άντρα, καθώς δεν μπορούσε να ψηφίσει, να κατέχει γη, να κληρονομήσει τον άντρα της ή να λάβει επίσημη εκπαίδευση. Ο ρόλος της περιοριζόταν σε απλά μεν, αλλά σημαντικά πράγματα, όπως το νοικοκυριό και η οικογένεια.
Αυτά όμως είναι γενικές περιγραφές, σχηματικές κατηγοριοποιήσεις που προκαλούνται πιθανότατα από την έλλειψη διαθέσιμων πηγών. Ή τον περιορισμένο κοινωνικό της ρόλο. Γιατί όταν η Ελληνίδα ήταν σημαντική, τη γνωρίζουμε και με το παραπάνω.
Ποιος δεν έχει ακούσει για την ποιήτρια Σαπφώ; Τη φιλόσοφο Αρήτη την Κυρηναία; Τη Γοργώ τη Λακεδαιμόνια, που θα ήταν λίγο να την αποκαλέσεις απλώς σύζυγο του Λεωνίδα; Ή την Ασπασία της Αθήνας; Ακόμα και για την περίφημη αθηναία μαία Αγνοδίκη γνωρίζουμε πολλά.
Ακριβώς επειδή ήταν σημαίνουσες προσωπικότητες. Αλλιώς ο ρόλος της γυναίκας ήταν για το σπίτι και την οικογένεια, τα ιερατεία, ως υπηρετικό προσωπικό για τα παλάτια, άντε και την υφαντουργική δραστηριότητα.
Αν η καθημερινότητα ήταν δύσκολη για την αρχαία Ελληνίδα, οι μύθοι και τα έπη επιφύλαξαν ιδιαίτερη θέση στις γυναικείες θεότητες, απεικονίζοντας τες με πολυποίκιλα χαρακτηριστικά και ποιότητες.
Σύμβολο όλων η Αθηνά, η ίδια η ενσάρκωση της δυνατής και χειραφετημένης γυναίκας που τα έβαζε άνετα με τους άντρες (όπως τον Ποσειδώνα) με τη χάρη και τη σοφία της. Αλλά και οι Αμαζόνες μπορούσαν να γίνουν τόσο σκληρά καρύδια όσο και κάθε άντρας.
Αυτά ανήκουν όμως στη μυθολογία. Ποιος ήταν αληθινά ο ρόλος της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα;
Όπως είναι γνωστό από τις λιγοστές επιγραφές και τα περιορισμένα αρχαιολογικά ευρήματα, ο πανίσχυρος και πρώτος ελληνικός πολιτισμός της ύστερης εποχής του χαλκού, ένας ιδιαιτέρως οργανωμένος και ταξικός πολιτισμός, κρατούσε λεπτομερή διοικητικά και λογιστικά μητρώα για τα ανακτορικά καθήκοντα και τις αρμοδιότητες όλων, από τους σκλάβους ως και τους εργάτες.
Από κει μαθαίνουμε πως η γυναίκα εργαζόταν, ασχολούμενη κυρίως με τον κλάδο της υφαντουργίας. Η μυκηναϊκή οικονομία εξαρτιόταν πολύ από το εμπόριο και την παραγωγή υφασμάτων και οι ιστορικοί μας λένε πως οι πόλεμοι γίνονταν κυρίως για τους πόρους.
Η Μυκηναία ήταν σημαντικότατος μοχλός της οικονομίας και οι υφάντριες κατείχαν σπουδαίο ρόλο, υπηρετώντας μια νευραλγική τέχνη που καλούσε σε εξειδίκευση και εμπειρία.
Η σπουδαία ιστορικός Elizabeth Wayland Barber, που έχει ανασυγκροτήσει την ιστορία της υφαντουργίας, μας λέει πως η υφαντουργία ήταν τόσο σημαντικό τμήμα της μυκηναϊκής οικονομίας και τόσο ανεπτυγμένη που ήταν απαραίτητο να υπάρχουν σε κάθε στιγμή πλήθος από εξειδικευμένες υφάντριες. Πολύ περισσότερες σε αριθμούς από κάθε άλλο τομέα δράσης.
Όταν μάλιστα η παραγωγή μειωνόταν, οι βασιλιάδες των Μυκηνών εξουσιοδοτούσαν τους στρατούς τους να φέρουν κι άλλες γυναίκες, μεταχειριζόμενοι κάθε αναγκαίο μέσο, όπως απαγωγές και αρπαγές.
Ήταν μια κοινωνία που η γυναίκα είχε πολύ σημαντική θέση στον παραγωγικό κλάδο, αποτελώντας ουσιαστικά αγαθό που δικαιολογούσε μέχρι και πολέμους. Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός ήταν εξάλλου μια κοινωνία στην οποία οι γυναικείες θεότητες διαδραμάτιζαν πιθανότατα μεγαλύτερο ρόλο από τις αντρικές.
Μαρτυρίες για τον ρόλο των γυναικών στις Μυκήνες μάς δίνει και ο Ησίοδος, μιλά όμως κυρίως για τις γυναίκες της άρχουσας τάξης και τις υπηρέτριες του παλατιού.
Το κύριο σώμα των πληροφοριών που διαθέτουμε για τον ρόλο της αρχαίας Ελληνίδας προέρχεται από την Αθήνα της κλασικής αρχαιότητας. Κι εδώ ο ρόλος της ήταν μάλλον περιορισμένος. Όπως παρατηρεί ο ακαδημαϊκός Barry Powell του σημαντικότατου εγχειριδίου «Classical Myth»:
«Η καλή Αθηναία έπρεπε να είναι υποτακτική, σεξουαλικά αγνή και να αποδίδει αρσενικούς κληρονόμους … Είχε καθήκον στη σεξουαλική ωριμότητά της να αποδέχεται την κυριαρχία του άντρα, να λαμβάνει τον σπόρο του, να γεννά νέα αρσενικά … ώστε ο γιος να μπορεί να αντικαθιστά τον πατέρα ως ηγέτη της οικογένειας».
Ο Λυσίας στους περίφημους δικανικούς λόγους του αντανακλά κάποιες από τις υπηρεσίες που προσέφεραν οι Αθηναίες στην πόλη-κράτος και, όπως όλα δείχνουν, ο ρόλος τους περιοριζόταν στην καθημερινότητα του νοικοκυριού. Με μια εξαίρεση φυσικά, δηλωτική της ταξικής οργάνωσης, πως οι γυναίκες της αριστοκρατίας απολάμβαναν μεγαλύτερους βαθμούς ελευθερίας από τις άλλες.
Αυτό μας καταμαρτυρά λίγο παλιότερα και ο ποιητής Σιμωνίδης ο Αμοργίνος, λέγοντας πως οι γυναίκες των κατώτερων τάξεων προοριζόταν αποκλειστικά για μανάδες, υπηρέτριες, τροφοί και υφάντριες.
Η θέση της γυναίκας ενείχε ένα ιδιοκτησιακό καθεστώς, πρώτα ήταν περιουσία του πατέρα της και μετά του συζύγου της. Όσες γνώριζαν πώς να δουλεύουν τον αργαλειό, ήταν περιζήτητες ως σημαντικό περιουσιακό στοιχείο.
Στην αγροτική ελλαδική κοινωνία της εποχής, ο άντρας ήταν αυτός που προμήθευε τις πρώτες ύλες, μέσω γεωργίας και κτηνοτροφίας, και η γυναίκα έκανε την επεξεργασία τους, αποδίδοντας υφάσματα ή το καθημερινό φαγητό στο τραπέζι.
Η γυναίκα έβγαινε από το σπίτι συνοδεία του συζύγου για κοινωνική συναναστροφή και θρησκευτικές εκδηλώσεις, ποτέ όμως χωρίς λόγο. Οι ιστορικοί δεν συμφωνούν μάλιστα αν μπορούσε να πάει στο θέατρο.
Στον ελληνικό κόσμο της κλασικής αρχαιότητας, η μεγαλύτερη τιμή που μπορούσε να αποκτήσει η γυναίκα ήταν αυτή της μητρότητας. Και η κοινωνική της αξία καθοριζόταν πρωτίστως από την κοινωνική θέση της οικογένειάς της. Και κατόπιν από την αντίστοιχη του συζύγου της.
Δεν μπορούσαν να αποκτήσουν περιουσία χωρίς τη συγκατάθεση του άντρα της ή να αγοράσουν τίποτα ακριβότερο από κοσμήματα και προσωπικά αντικείμενα. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως δεν είχαν κανένα δικαίωμα περιουσίας ή πλούτου.
Οι προίκες που δίνονταν από την οικογένεια της γυναίκας στον γαμπρό μπορούσαν να διεκδικηθούν πίσω σε περίπτωση χηρείας ή διαζυγίου. Αν η γυναίκα είχε αποκτήσει μάλιστα γιο πριν από το διαζύγιο ή τον θάνατο του συζύγου, τότε την προίκα την κληρονομούσε εκείνος. Και τη διαχειριζόταν κάποιες φορές η γυναίκα.
Ταυτοχρόνως, υπήρχε στο Αττικό Δίκαιο και ο επίκληρος, ένας θεσμός που νομοθέτησε ο Σόλων και έδινε στη θυγατέρα που δεν είχε αδελφούς την κληρονομιά του πατέρα της, φτάνει να παντρευόταν τον κοντινότερο συγγενή από την πλευρά του πατέρα. Ο θεσμός επικράτησε και σε άλλες πόλεις-κράτη, όχι πάντα με τον ίδιο τρόπο.
Στη Σπάρτη, για παράδειγμα, ακόμη κι αν η μοναχοκόρη ήταν παντρεμένη, αν έχανε τον πατέρα της και δεν είχε αδερφούς να τον κληρονομήσουν, όφειλε να χωρίσει από τον άντρα της και να νυμφευτεί τον πλησιέστερο συγγενή από την πατρική πλευρά.
Αν τέλος ο πατέρας δεν είχε διάδοχο, έσπευδε να παντρέψει με ένα γρήγορο συνοικέσιο την κόρη του, καθώς η αθηναϊκή κοινωνία έπαιρνε πολύ στα σοβαρά την παντρειά των γυναικών της.
Οι απόψεις του ελληνικού κόσμου επηρεάστηκαν πολύ από τα διδάγματα του Αριστοτέλη («Πολιτικά»), που θεωρούσε τις γυναίκες υποτελείς στους άντρες και χωρίς ικανότητα για λογική σκέψη…
Παρά το γεγονός ότι διαφορετικές πόλεις-κράτη αντιδρούσαν με διαφορετικό τρόπο στο ευαίσθητο αυτό θέμα, κανείς δεν έπαιρνε πιο βαριά τη μοιχεία από το Λέπρεο της Ηλείας. Ο Λέπρεος της Τριφυλίας είχε έναν νόμο που έφερνε τις μοιχαλίδες γυμνές στην αγορά για 11 ολόκληρες μέρες, ώστε να υποστούν ταπείνωση από τον κόσμο.
Μετά από τον εξευτελισμό τους, δεν μπορούσαν να ξαναπαντρευτούν ή να συμμετέχουν σε καμία θρησκευτική εκδήλωση. Κάτι που δεν ίσχυε προφανώς για τους άντρες, μιας και η αντρική μοιχεία περνούσε στα «ψιλά». Ο άντρας μπορούσε εξάλλου να έχει πολλαπλές ερωτικές συντρόφους, να συνευρίσκεται με εταίρες και, σε κάποιες κοινωνίες, ακόμα και να σπιτώνει τις ερωμένες του στην οικογενειακή εστία.
Ο ιστορικός Hans Licht περιγράφει στο βιβλίο του «The Sexual Life in Ancient Greece» αρκετά περιστατικά με ατιμάσεις μοιχαλίδων στον ελλαδικό κόσμο. Στην ευβοϊκή αποικία της Κάτω Ιταλίας, την Κύμη, οι μοιχαλίδες μετά τη διαπόμπευσή τους στην αγορά λιθοβολούνταν.
Ο ρόλος της γυναίκας θα άλλαζε όμως σταδιακά στα χρόνια που θα έρχονταν. Στους ελληνιστικούς χρόνους και η θέση της βελτιώθηκε και οι ευκαιρίες για πλουτισμό αυξήθηκαν. Σε κάποιες πόλεις του ελλαδικού κόσμου επιτράπηκε ακόμα και η άνοδός τους σε χαμηλόβαθμες θέσεις ευθύνης. Φτάνει να ήταν πλούσια η γυναίκα και να δώριζε ικανά ποσά σε κρατικά έργα.
Ακόμα και η εκπαίδευση έγινε διαθέσιμη στις θυγατέρες της άρχουσας τάξης, καθώς όλα άλλαξαν μεμιάς. Η μακεδονική κυριαρχία έφερε σημαντικές τομές στα πάντα και, όπως αποδεικνύουν δικαστικά μητρώα της εποχής, η γυναίκα μπορούσε να έχει πια οικονομική δραστηριότητα. Απολαμβάνοντας προφανώς περισσότερη αυτονομία από την κλασική εποχή.
Οι ανισότητες του φύλου συνέχισαν φυσικά να υπάρχουν και να είναι χαοτικές. Επόμενο σημαντικό βήμα για τη γυναικεία χειραφέτηση; Η ύστερη Ρώμη, όπου βελτίωσε περαιτέρω τον ρόλο της γυναίκας στα κοινωνικά και πολιτικά πράγματα.
