Η Ελλάδα ήταν στον πάγο από το 1967, από τις αρχές του 1973 όμως η λαϊκή αντίδραση κατά της Χούντας εκδηλωνόταν ολοένα και πιο έντονα.
Η αγανάκτηση του κόσμου για το ξενόφερτο πραξικόπημα των «πατριωτών» συνωμοτών κλιμακώθηκε εκείνη τη χρονιά με την κατάληψη της Νομικής τον Φεβρουάριο, την επεισοδιακή διαδήλωση της 4ης Νοεμβρίου, με αφορμή το μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου, και την τεράστια φοιτητική πορεία της 8ης του μηνός.
Στις 17 εκτυλίχθηκαν τα αιματηρά γεγονότα στο Πολυτεχνείο, η ίδια η αρχή του τέλους για τη δικτατορία των συνταγματαρχών.
Την ώρα όμως που χιλιάδες φοιτητές κατακλύζουν τις πανεπιστημιακές σχολές σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, το παλλόμενο φοιτητικό κίνημα δεν είναι το μόνο που κάνει την κατάσταση έκρυθμη.
Το Κίνημα του Ναυτικού τον Μάιο του 1973 είναι άλλο ένα ηχηρό καμπανάκι, όπως και οι συχνότατες πια κινητοποιήσεις εργατών, αγροτών και επαγγελματιών. Η παλλαϊκή αντίθεση διογκώνεται καθημερινά και όλα δείχνουν πως η αντίστροφη μέτρηση για τη Χούντα έχει σημάνει.
Οι πραξικοπηματίες δεν καταλαβαίνουν ωστόσο από τέτοια. Στο δημοψήφισμα-παρωδία της 1ης Ιουλίου 1973, ο Παπαδόπουλος καταργεί τη μοναρχία και αναλαμβάνει Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
Η νέα κανονικότητα ήταν πια συγκρουσιακή σε όλα τα επίπεδα, μόνο που η καθημερινότητα αποζητούσε μια αίσθηση ομαλότητας για τους πολίτες.
Να τι γινόταν λοιπόν στη χώρα όσο οι φοιτητές ετοιμάζονταν για μια από τις λαμπρότερες σελίδες της σύγχρονης νεοελληνικής ιστορίας…
Απέναντι ακριβώς από την πύλη της Πατησίων, βλέπουμε σε φωτογραφίες το σουπερμάρκετ να σφύζει από κόσμο όσο οι φοιτητές εντατικοποιούν τον αγώνα τους. Ακόμα και η ιδιωτική σχολή κοστολόγων και προγραμματιστών ηλεκτρονικών υπολογιστών (πάνω ακριβώς από το σουπερμάρκετ) λειτουργεί κανονικά, απτόητη από τις ταραχές.
Τα τρόλεϊ διαφημίζουν με τις ρεκλάμες τους την πολιτιστική ζωή της πρωτεύουσας. Στο θέατρο Ακάδημος παίζεται η τεράστια καλλιτεχνική και εισπρακτική επιτυχία «Φρουρά στο Ρήνο» από τον θίασο του Πέτρο Φυσσούν (Μαρία Αλκαίου, Μαρία Φωκά, Αλεξάνδρα Λαδικού, Κατερίνα Γώγου κ.ά.), που είχε ανέβει το 1972 στο θέατρο Όρβο και συνεχιζόταν και τη νέα σεζόν σε καινούρια στέγη.
Άλλα τρόλεϊ διαφημίζουν βιβλία, όπως τα «Η ιστορία της μητρότητος», «Ιστορία της ανθρωπότητος», «Ο θαυμαστός κόσμος των ζώων», «Η εγκυκλοπαίδεια της σημερινής γυναίκας». Τα ίδια τρόλεϊ που έχουν καθηλωθεί από τις κινητοποιήσεις του κόσμου.
Το φοβερό ροκ κλαμπ της εποχής, το θρυλικό Cin – Cin στη Ζωοδόχου Πηγής 3, φιλοξενεί αυτές τις μέρες τις μπάντες Συγκρότημα, Παρέα και Δοκησίσοφοι, αλλά και τον Χρήστο Κυριαζή.
Ο κινηματογράφος της Ομόνοιας (3ης Σεπτεμβρίου) παίζει αυτές τις μέρες το «Νησί της αμαρτίας» (1973), ένα ολοκαίνουριο ερωτικό φιλμ του Κώστα Δούκα με τους Γιώργο Στρατηγάκη, Λία Φλέσσα και Πέτρο Ζαρκάδη, για δύο καταδίκους που δραπετεύουν από τη φυλακή και πιάνουν ομήρους τους κατοίκους ενός ιδιωτικού νησιού.
Πάνω στο διαφημιστικό υλικό των παραστάσεων στα πέριξ του Πολυτεχνείου βλέπουμε γραμμένα τα συνθήματα της εποχής: «Γενική απεργία», «Κάτω η χούντα», «Κάτω ο φασισμός», «Η Γη είναι δική μας», «Εργάτες, αγρότες, φοιτητές», «20% στην Παιδεία», «Αδούλωτη Ελλάδα», «Έξω αι ΗΠΑ», «Έξω το ΝΑΤΟ», «Έξω οι Αμερικάνοι», «Θάνατος στο φασισμό», «Μαρκεζίνη μασκαρά», «Οι φοιτητές δεν βολεύονται βουλεύονται» κ.λπ.
Η καλλιτεχνική κίνηση της Αθήνας μύριζε μπαρούτι το 1973, καθώς καλές τέχνες, κινηματογράφος και τηλεόραση τελούσαν μεν ακόμα υπό την ομηρεία αστυνομικών και μυστικών υπηρεσιών, τα πράγματα είχαν χαλαρώσει ωστόσο. Έστω και επιφανειακά.
Ο Παπαδόπουλος καλούσε το καθεστώς σε… φιλελευθεροποίηση και η προληπτική λογοκρισία είχε γίνει λιγότερο αυστηρή, μη βλέποντας πια παντού «αντεθνικά» και «ανήθικα» έργα. Χαρακτηριστικό εδώ το γεγονός ότι ο υφυπουργός παρά τω πρωθυπουργώ Σπύρος Ζουρνατζής της κυβέρνησης Μαρκεζίνη δήλωνε επισήμως πως ο Θεοδωράκης επιτρεπόταν πια!
Όχι όλος, 40 κομμάτια της προ-Απριλιανής εποχής, αλλά και τα πρόσφατα «18 λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας», σε ποίηση Ρίτσου. Την ώρα που το θέατρο και η ελεύθερη έκφραση στενάζουν, ο Σπύρος Μαρκεζίνης συναντιέται με εκπροσώπους του σανιδιού (Κούρκουλος, Μουσούρης, Μυράτ κ.ά.) και υπόσχεται πως τα διαχρονικά προβλήματα του κλάδου «θα συμπεριληφθούν στο προεκλογικό πρόγραμμα του κόμματός μου». Και μετά φωτογραφίζεται με το πλατύ του χαμόγελο δίπλα στη Βουγιουκλάκη και την Καρέζη.
Όσο η κατάσταση με το φοιτητικό κίνημα κλιμακώνεται, στο Ακροπόλ διακόπτεται αυτές τις μέρες, και καθόλου τυχαία, η μεγαλύτερη θεατρική επιτυχία των τελευταίων χρόνων! Το σπονδυλωτό «Το μεγάλο μας τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλλη, που ζωντάνεψε ο θίασος των Καρέζη-Καζάκου, έχοντας στο πλευρό τους ονόματα όπως οι Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, Τίμος Περλέγκας, Σταύρος Ξαρχάκος, Νίκος Ξυλούρης και Ευγένιος Σπαθάρης.
Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε στο θερινό Αθήναιον τον Ιούνιο του 1973 και μεταφέρθηκε για τη χειμερινή σεζόν στο Ακροπόλ της Ιπποκράτους. Στα μέσα Οκτωβρίου όμως, βλέποντας τα αντιδικτατορικά μηνύματα, οι πραξικοπηματίες διέκοψαν άρον-άρον την παράσταση και συνέλαβαν τους θιασάρχες.
Ο Φυσσούν συνεχίζει την ανεπανάληπτη επιτυχία της «Φρουράς στο Ρήνο» της Λίλιαν Χέλμαν, ενώ ο Κάρολος Κουν απειλεί να του κλέψει τη δόξα και τους θεατές με το «Ο Καραγκιόζης παρά λίγο βεζύρης» του Γιώργου Σκούρτη που έχει ανεβάσει αυτή τη σεζόν στο Θέατρο Βεάκη. Ο Γιώργος Λαζάνης ως Καραγκιόζης δίνει ρέστα.
Τη σεζόν 1973 παρουσιάζονταν όχι λιγότερα από 126 έργα, μεταξύ αυτών και 58 ελλήνων δημιουργών. Το είδος που ανθούσε βέβαια ήταν η επιθεώρηση και οι εφημερίδες της 16ης Νοεμβρίου μιλούσαν με τα καλύτερα λόγια για την «επίκαιρη, φαντασμαγορική» επιθεώρηση του θεάτρου Βέμπο «Όλα τα μασάει ο Κουταλιανός» του Κώστα Πρετεντέρη, σε σκηνοθεσία Φώτη Μεταξόπουλου και στους πρώτους ρόλους τον Σταυρίδη, τον Μουστάκα και τη Φόνσου.
Κωνσταντάρας και Λάσκαρη έπαιζαν στον «Άνθρωπο που γύρισε από τον γύψο» των Καραγιάννη-Καμπάνη, ενώ η Σμαρούλα Γιούλη είχε ανεβάσει τη θεατρική επιθεώρηση «Οι εκλογές του Μποστ». Οι Βασίλης Διαμαντόπουλος και Γιώργος Μιχαλακόπουλος έπαιζαν με τον Θίασο Σάτιρας το περίφημο «Ω! τι κόσμος μπαμπά» του Κώστα Μουρσελά.
Η μουσική σκηνή της πρωτεύουσας είδε ακόμα τον Δήμο Μούτση να εγκαινιάζει σειρά συναυλιών εκείνες τις μέρες στον Ζυγό, σε μελοποιημένη ποίηση Καβάφη, Σεφέρη, Ρίτσου και Μάνου Ελευθερίου, μαζεύοντας χιλιάδες κόσμου. Αλλά και τη Δανάη Στρατηγοπούλου να τραγουδά για μερικές βραδιές μελοποιημένο Πάμπλο Νερούδα στο θρυλικό Κύτταρο.
Μεγάλες μέρες ζούσαν και οι μπουάτ της Πλάκας. Όχι πως το καθεστώς είχε κοπάσει τη λογοκρισία του βέβαια, κάθε άλλο. Στις 5 Νοεμβρίου, ας πούμε, η πασίγνωστη «Λήδα» του Γιάννη Μαρκόπουλου, που μάζευε όλη την αριστερή διανόηση, σφραγίστηκε από την αστυνομία, παραθέτοντας ως λόγο τις «σοβαρές αταξίες».
Η φιλελευθεροποίηση του απριλιανού καθεστώτος φάνηκε ωστόσο στο σινεμά. Τώρα μπορούσες να δεις στην Αλκυονίδα το σπουδαίο πολιτικο-ιστορικό ντοκιμαντέρ «Ελευθέριος Βενιζέλος» (1964) της πρωτοπόρου Λίλας Κουρκουλάκου, το οποίο είχε απαγορευτεί το 1967!
Σε άλλες αίθουσες παιζόταν το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ του Παντελή Βούλγαρη «Μεγάλος Ερωτικός», βασισμένο στο ομώνυμο έργο του Μάνου Χατζιδάκι, που ερχόταν με φόρα και δάφνες από το 14ο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης. Αλλά και ο σίφουνας του φεστιβάλ, το πολυβραβευμένο φιλμ της Τώνιας Μαρκετάκη «Ιωάννης ο βίαιος» (1973).
Το «Μαύρο + Άσπρο» (1973) βέβαια των Θανάση Ρεντζή και Νίκου Ζερβού, για τη νεοελληνική πραγματικότητα στα χρόνια της Χούντας, θα σκόνταφτε πάνω στη λογοκρισία. Πόση ελευθερία έκφρασης να αντέξουν οι πραξικοπηματίες; Η κινηματογραφική επιτυχία της χρονιάς πάντως, κόβοντας 432.000 εισιτήρια, ήταν το ιστορικό και πολεμικό δράμα «Παύλος Μελάς» (1973) του Φίλιππα Φυλακτού, με Λάκη Κομνηνό και Καίτη Παπανίκα.
Στην εικαστική σκηνή, ο Μίνως Αργυράκης επανεμφανίζεται μετά από χρόνια απουσίας με έκθεση, αντλώντας έμπνευση από τα «Λιανοτράγουδα». Το μέγα γεγονός των φιλότεχνων Ελλήνων…
Τι απασχολούσαν όμως τα ρεπορτάζ και τα ένθετα του Τύπου εκείνο τον σημαδιακό Νοέμβρη του 1973; Αν πρέπει να το πούμε, «πιπεράτα» κοινωνικά θέματα!
Το πρωτοσέλιδο της «Απογευματινής» ενημέρωνε για τη σύλληψη του Ανδρέα Μπάρκουλη για κατοχή χασίς, έχοντας όλο το παρασκήνιο για το πώς έπεσε στα χέρια των Αρχών χάρη σε δυο «πληροφοριοδότριες» της Γενικής Ασφάλειας Πειραιώς.
«Ο εισαγγελεύς ποινικής αγωγής Αθηνών κ. Καζαντζής ήσκησε δίωξιν δια παράβασιν του νόμου ‘‘περί ναρκωτικών φαρμάκων’’ εναντίον του πρωταγωνιστού του θεάτρου Ανδρέα Μπάρκουλη, ετών 37, και μιας γυναίκας. Ο εισαγγελεύς ήσκησε κατ’ αυτού δίωξιν δι’ αγοράν ινδικής κανάβεως (χασίς), κατοχήν και χρήσιν», ενημερώνει η «Μακεδονία» την Κυριακή, 11/11/1973, φιλοξενώντας όλη τη βδομάδα τις εξελίξεις στην υπόθεση.
Συνεχή και αποκλειστική ενημέρωση παρείχε η εφημερίδα και για το άλλο μεγάλο γεγονός, τον γάμο της χρονιάς, αυτόν του Τόλη Βοσκόπουλου με τη Μαρινέλλα! «Μυστικός» γάμος, «κρυφός» γάμος, έλαβε χώρα στις 10 Νοεμβρίου και ο Τύπος το έμαθε. Παρέχοντας φυσικά και άφθονο κουτσομπολιό για τον «τρίτο άνθρωπο», την ξανθιά και πρώην αγαπημένη Παναγιά, Ζωή Λάσκαρη.
Τα «Νέα» σνομπάρουν το θέμα και πληροφορούν, αντιθέτως, τους αναγνώστες τους για τα πολιτιστικά τεκταινόμενα του εξωτερικού, με την τιμητική τους να έχουν κάτι Παρίσια, κάτι Λονδίνα και κάτι Μόσχες. Αλλά και για τα πρόσφατα φιλμ των μεγάλων δημιουργών του εξωτερικού. Και τα νέα από την παγκόσμια διανόηση φυσικά.
Όσο για την τηλεόραση, η ΕΙΡΤ και το κανάλι των Ενόπλων Δυνάμεων (ΥΕΝΕΔ) συνέχιζαν να μαγεύουν το τηλεοπτικό κοινό εκείνο τον Νοέμβριο με το κατασκοπευτικό σίριαλ των Φώσκολου (σενάριο) και Κουτσομύτη (σκηνοθεσία) «Ο άγνωστος πόλεμος» (ΥΕΝΕΔ), που παιζόταν από το 1971.
Το αντίπαλο δέος της ΕΙΡΤ, η αστυνομική σειρά μυστηρίου «Ο παράξενος ταξιδιώτης» του 1972, συνεχιζόταν συγκεντρώνοντας το αμείωτο ενδιαφέρον των Ελλήνων. Σε σκηνοθεσία και πάλι του Κώστα Κουτσομύτη, η σειρά του Γιάννη Φίλιππα με τον Αλέκο Αλεξανδράκη και τη Νόνικα Γαληνέα είχε πλέον καλό ανταγωνισμό.
Η ΥΕΝΕΔ είχε κάνει μόλις πρεμιέρα (3 Οκτωβρίου 1973) στα «Αγρίμια», μια κοινωνική σειρά του Μήτσου Λυγίζου με Νίκο Ξανθόπουλο και Σούλα Αθανασιάδου, που διεκδικούσε σοβαρό κομμάτι της τηλεοπτικής πίτας. Απαντώντας η ΕΙΡΤ, ρίχνει στη μάχη στις 17 Οκτωβρίου 1973 τα «Παιδιά του Ζεβεδαίου», το κοινωνικό σίριαλ του Κώστα Πρετεντέρη, σε σκηνοθεσία Γιάννη Μιχαλόπουλου, με τον ίδιο, τον Δημήτρη Νικολαΐδη και την Κατερίνα Γιουλάκη.
Τα Σαββατόβραδα ανήκαν βέβαια κατά κράτος στην ΥΕΝΕΔ και το «Σούπερ Μπίνγκο» του Νίκου Μαστοράκη…
Όσο γίνονταν αυτά, ο Ρίτσος αρχίζει να γράφει στις 14 Νοεμβρίου το ποιητικό «Ημερολόγιο μιας εβδομάδας» του Πολυτεχνείου:
«Ωραία παιδιά με τα μεγάλα μάτια σαν εκκλησίες χωρίς στασίδια / ωραία παιδιά δικά μας με τη μεγάλη θλίψη των ανδρείων / αψήφιστοι, όρθιοι στα Προπύλαια στον πέτρινο αέρα, έτοιμο χέρι, έτοιμο μάτι / πως μεγαλώνει το μπόι, το βήμα κι η παλάμη του ανθρώπου, Αθήνα 16 Νοεμβρίου 1973»…
