O άνθρωπος που κατηγορήθηκε πως κόλλησε τον πλανήτη AIDS

To ΑΙDS ξέσπασε μαγικά στις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν μια σειρά νεαροί ομοφυλόφιλοι σε Σαν Φρανσίσκο, Λος Άντζελες και Νέα Υόρκη ανέπτυξαν ανεξήγητους καρκίνους του δέρματος, νεφρικές ανεπάρκειες και πνευμονίες. Οι γιατροί υπέθεταν πως έφταιγαν τα ψυχαγωγικά ναρκωτικά της εποχής, μόνο που σύντομα κατάλαβαν πως είχαν να διαχειριστούν κάτι απείρως πιο τρομακτικό: έναν μολυσματικό ιό. Ο οποίος ούτε όνομα δεν είχε. Και ήταν ακριβώς η ανησυχία του κόσμου, ο φρενιασμένος πανικός, που έκανε την επιστήμη να ασχοληθεί σοβαρά μαζί του. Και εσπευσμένα. Έπρεπε να βρουν όμως από πού ή από τι είχε προέλθει όλο αυτό. Κι έτσι το 1981 οι ερευνητές του αμερικανικού ΚΕΕΛΠΝΟ (Centers for Disease Control and Prevention – CDC) πέρασαν από συνέντευξη δεκάδες νεαρούς άντρες του Λος Άντζελες που έπασχαν από τη μυστηριώδη νόσο, ελπίζοντας να βρουν τον χαμένο κρίκο. Ρωτώντας τους για τα σεξουαλικά ήθη και την ερωτική ιστορία τους, ένα όνομα ερχόταν και επανερχόταν όμως, αυτό του Gaetan Dugas. Ο οποίος έμελλε να γίνει ο πιο στιγματισμένος και δαιμονοποιημένος ασθενής της ανθρώπινης ιστορίας…

Ο Gaetan Dugas ήταν ένας καναδός αεροσυνοδός της δεκαετίας του 1970 και του 1980 με ακόρεστη σεξουαλική όρεξη, ο οποίος με τα ταξίδια του πήγαινε παντού στον κόσμο και είχε πλαγιάσει με χιλιάδες άντρες. Οι ερευνητές υπέθεσαν πως αυτός θα μπορούσε να είχε μεταδώσει τον ιό στη Βόρεια Αμερική, αλλά και στον υπόλοιπο πλανήτη. Όπως ξετρύπωσε σύντομα και ο Τύπος, τουλάχιστον 8 από τις πρώτες 19 καταγεγραμμένες περιπτώσεις HIV του Λος Άντζελες είχαν συνάψει ερωτικές σχέσεις με τον Καναδό, τον οποίο χαρακτήρισαν άρον-άρον «ασθενή μηδέν» και κατασυκοφάντησαν η τηλεόραση και οι εφημερίδες για την απερίσκεπτη -ή και κακόβουλη πολλές φορές- ερωτική συμπεριφορά του. Αυτός διέσπειρε την ασθένεια στον Ατλαντικό, δημιουργώντας μια κατάσταση-ντόμινο και για τον υπόλοιπο κόσμο. Αν πρέπει να το πούμε, η θεωρία περί ασθενούς μηδέν ήταν ολότελα μύθος, μια αστήρικτη υπόθεση μιας επιστήμης που έψαχνε να πιαστεί από κάπου. Ο ίδιος πέθανε το 1984, στα 31 του, από επιπλοκές του AIDS, θα έπρεπε να περιμένει ωστόσο ως το 2016 για να απαλλαχθεί από το στίγμα του ανθρώπου που κόλλησε την ανθρωπότητα με τον φρικτό ιό. Μελέτη που δημοσιεύτηκε στην έγκριτη επιθεώρηση «Nature» και ανέλυσε το γονιδίωμά του αποφάνθηκε πως η περίπτωσή του ήταν τυπική του ιού στις ΗΠΑ της εποχής και δεν ήταν η πηγή μετάλλαξης του ιού. «Ο Gaetan Dugas είναι ένας από τους πιο στιγματισμένους ασθενείς της Ιστορίας και ένας από μια μακρά σειρά ατόμων και ομάδων που κακολογήθηκαν με την πεποίθηση πως πυροδότησαν κάπως επιδημίες με κακόβουλο σκοπό», μας λέει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Richard McKay του Cambridge University, «σε πολλές περιπτώσεις, οι ιστορικές ενδείξεις υποδείκνυαν την πλάνη του ασθενούς μηδέν για δεκαετίες». Μόνο που η πραγματική ιστορία είναι πολύ πιο άγρια και ανατριχιαστική…

Αποδιοπομπαίος τράγος ή θύμα των καιρών του;

Τα συμπτώματα που διαμόρφωσαν αργότερα αυτό που αποκαλούμε σήμερα HIV/AIDS αναγνωρίστηκαν για πρώτη φορά το 1981. Μέσα σε τρία χρόνια είχε ήδη κυκλοφορήσει η θεωρία περί του ασθενούς μηδέν, από σχετική μελέτη του 1984 που είχε εντοπίσει τις σεξουαλικές επαφές 40 ομοφυλόφιλων ανδρών με σάρκωμα Καπόσι ή άλλες παθήσεις που συνδέονταν με τη μυστηριώδη νόσο. Οχτώ από αυτούς, οι μισοί στη Νέα Υόρκη και οι άλλοι στη νότια Καλιφόρνια, είχαν κάνει εφήμερο σεξ με τον καναδό αεροσυνοδό. Η «Περίπτωση 057» θα γινόταν τελικά ο «ασθενής μηδέν» και η επιδημιολογική μελέτη κατέληξε πως ο σεξουαλικά ακόλαστος αυτός άντρας διατηρούσε επαφές με περισσότερους από 250 συντρόφους τον χρόνο. Η μελέτη υπέθετε λανθασμένα ότι τα συμπτώματα του AIDS εμφανίζονταν μέσα σε 10 μήνες από τη μόλυνση, αν και σήμερα ξέρουμε ότι παίρνει χρόνια, κάτι που σημαίνει ότι οι πρώτες αυτές περιπτώσεις θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν μολυνθεί πολύ πριν συναντήσουν τον Dugas. Ήταν όμως και κάτι ακόμα που μετέτρεψε τον γαλλικής καταγωγής Καναδό σε επίκεντρο της επιστημονικής έρευνας: το γεγονός ότι κρατούσε εξαντλητικό ημερολόγιο με τους (ανώνυμους συνήθως) συντρόφους και τις συχνότατες επαφές του. Ο Dugas ήταν ο μόνος που έδωσε στους αξιωματούχους του Κέντρου Πρόληψης Νοσημάτων τα ονόματα 72 ομοφυλόφιλων αντρών, διευκολύνοντας την έναρξη της επιστημονικής έρευνας. Στην ιστορία μπλέχτηκε αμέσως και ένας ομοφυλόφιλος δημοσιογράφος από το Σαν Φρανσίσκο, ο οποίος πέθανε κι αυτός από AIDS το 1994, ο οποίος άρχισε να ψάχνει τους εραστές των ασθενών της μελέτης του 1984 κάνοντας τη δική του έρευνα. Ο Randy Shilts έγραψε ένα σχετικό βιβλίο το 1987 («And the Band Played On»), στο οποίο καταμαρτυρεί πως άκουσε κάποια στιγμή τους ερευνητές του αμερικανικού ΚΕΕΛΠΝΟ να αναφέρονται στον Dugas «ως ασθενή μηδέν» και σκέφτηκε «ω, αυτό είναι πιασάρικο». Και σίγουρα ήταν, καθώς οι άλλες περιπτώσεις της μελέτης είχαν αδιάφορα ονόματα τύπου «LA3» ή «NY15». Η τραγική ειρωνεία είναι εδώ πως και η έρευνα του δημοσιογράφου κατέληξε στο γεγονός ότι ο αεροσυνοδός ήταν ο συνδετικός κρίκος όλων. Ο διαβόητος ασθενής μηδέν! Αυτός ήθελε βέβαια να γράψει ένα βιβλίο για την ολιγωρία του κράτους να ανταποκριθεί στην επιδημία, ο εκδότης κόλλησε όμως με το σκανδαλοθηρικό της ιστορίας και βάσισε όλες τις προωθητικές ενέργειες του βιβλίου στον άνθρωπο που τα ξεκίνησε όλα. Παρά το γεγονός ότι στο πόνημα δεν τον κατονομάζει πουθενά ως υπαίτιο για την εξάπλωση (ή την έναρξη) της αμερικανικής επιδημίας, τον στιγματίζει και τον συκοφαντεί. Λέει πως μόλυνε επίτηδες τόσους άντρες παρακούγοντας τις υποδείξεις του γιατρού του να σταματήσει να κάνει ελεύθερο σεξ και λέγοντας ακόμα σε τόσους και τόσους παρτενέρ του πως έπασχε από «τον καρκίνο των ομοφυλοφίλων», τον οποίο είχαν πιθανότατα κολλήσει. Σήμερα η επιστήμη δεν θυμάται ακριβώς (ή βολικά) ποιος χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο «ασθενής μηδέν». Το παραδέχεται και ο δρ Jaffe της νέας μελέτης του «Nature»: «Δεν θυμάμαι ποιος τον χρησιμοποίησε πρώτος. Αλλά όταν το έκανε ο Randy Shilts, αρχίσαμε να το λέμε κι εμείς». Όταν μάλιστα τους ρωτούσαν οι δημοσιογράφοι χωρίς περιστροφές αν ήταν ο Dugas αυτός που έφερε το AIDS στη Βόρεια Αμερική: «Είπαμε όχι, πως δεν ήταν ο πρώτος. Αλλά νομίζω πως αυτοί το χρησιμοποίησαν ούτως ή άλλως. Η ιδέα του ασθενούς μηδέν ήταν πολύ ελκυστική». Στη βασανιστική μυθολογία της επιδημίας του AIDS, ο θρύλος του ασθενούς μηδέν, αυτού του έκλυτου και διεστραμμένου άντρα που μόλυνε εσκεμμένα την gay κοινότητα των ΗΠΑ, δεν λέει να κοπάσει. Αυτός έφερε την παλιοαρρώστια από την Αϊτή ή την Αφρική που ταξίδευε στις ΗΠΑ, προλαβαίνοντας να μολύνει εκατοντάδες, ακόμα και χιλιάδες, πριν τον θάνατό του το 1984. Και υπήρχαν εποχές που κανείς δεν έκρυβε τα λόγια ή τα αισθήματά του για τον Καναδό: «Ο άνθρωπος που μας έφερε το AIDS», έτσι τον αποκάλεσε σε πηχυαίο τίτλο η εφημερίδα «New York Post». Και δεν ήταν φυσικά η μόνη. Σήμερα ξέρουμε βέβαια με σχετική σιγουριά πως το στέλεχος του ιού HIV που ευθυνόταν για όλες σχεδόν τις περιπτώσεις AIDS στις ΗΠΑ μεταφέρθηκε από το Ζαΐρ στην Αϊτή περί το 1967, πέρασε από κει στη Νέα Υόρκη το 1971 και μέχρι το 1976 είχε εξαπλωθεί στο Σαν Φρανσίσκο. Η νέα ανάλυση που έγινε στο δείγμα του αίματος του Dugas που είχαν φυλάξει από το 1983 έδειξε χωρίς αμφιβολία πως το στέλεχος του δικού του ιού υπήρχε στη Νέα Υόρκη και κυκλοφορούσε σίγουρα πριν αρχίσει ο ίδιος να παίρνει σβάρνα τα κακόφημα στέκια και τα gay bar της πόλης, με το που προσλήφθηκε δηλαδή ως συνοδός αέρα από την Air Canada το 1974. Η νέα έρευνα λέει όμως και κάτι ακόμα, κωμικοτραγικό αν δεν ήταν απολύτως τραγικό. Πως στην αρχική έρευνα του 1984 δεν τον αποκάλεσαν «Ασθενή 0», παρά «Ασθενή Ο», δείχνοντας από πού είχε παρθεί το δείγμα (τα κρούσματα είχαν τα αρχικά της πόλης όπου παρουσιάστηκαν και το δικό του «Ο» σήμαινε «έξω από τη Νότια Καλιφόρνια»)! Το «Ο» μπερδεύεται εύκολα με το «0» και μέσα στη φρενίτιδα να βρεθεί ποιος τα ξεκίνησε όλα, ο ασθενής μηδέν είχε γεννηθεί. Από απλό τυπογραφικό, που βόλευε πιθανότατα όλους. Η ιστορία του ιού HIV είναι σήμερα λίγο-πολύ γνωστή και λίγοι αμφιβάλουν για την καταγωγή της. Η επιστήμη γνωρίζει πως η παλαιότερη μορφή του ιού μεταφέρθηκε από την Κινσάσα στην Αϊτή στις αρχές της δεκαετίας του 1960, πιθανότατα από τους χιλιάδες Αϊτινούς που είχε φέρει ο ΟΗΕ στο πρώην Βελγικό Κονγκό να στελεχώσουν τον κρατικό μηχανισμό μετά την κατάρρευση της αποικιοκρατίας. Στην Αϊτή, οι λίγες αυτές περιπτώσεις πολλαπλασιάστηκαν από τις ακάθαρτες και ανθυγιεινές πρακτικές μιας ιδιωτικής εταιρίας αιμοδοσίας (Hemo-Caribbean), η οποία άνοιξε το 1971 και ξαπόστελνε στις ΗΠΑ 1.600 γαλόνια αίματος μηνιαίως. Το αίμα πήγε σε αιμοφιλικούς ασθενείς των ΗΠΑ, πολλοί από τους οποίους πέθαναν πράγματι από AIDS. Την ίδια βέβαια στιγμή, η Αϊτή ήταν δημοφιλής προορισμός σεξοτουρισμού για την κοινότητα των νεαρών αμερικανών ομοφυλοφίλων, τη δεύτερη μεγάλη πηγή εξάπλωσης του ιού στη Νέα Υόρκη. Τι σχέση μπορεί να είχε με όλα αυτά ο ακόλαστος Καναδός; Πέραν των δυνατών τίτλων και των ευκαιριακών λύσεων που προσέφερε στην επιστήμη, τον Τύπο και την κοινωνία, απολύτως καμία…