Ακριβώς επειδή σήμερα είναι κοινός τόπος, παίζοντας σε κάθε δελτίο ειδήσεων, δεν συνειδητοποιούμε πόσο υπεράνθρωπος άθλος είναι η πρόβλεψη του αυριανού καιρού.
Πλέον μιλάμε εύκολα για βαρομετρικά χαμηλά και έχουμε μετεωρολογικούς χάρτες που δείχνουν σε πραγματικό χρόνο τις κινήσεις του καιρού, λες και πρόκειται για φανταστικούς στρατούς που κινούνται σε σχηματισμούς και συγκρούονται στον αέρα.
Η Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία μάς εξηγεί μάλιστα πώς να διαβάζουμε σωστά έναν χάρτη καιρού: «Ο μετεωρολόγος φέρνοντας τις καμπύλες που συνδέουν τόπους με ίδια τιμή ατμοσφαιρικής πίεσης φέρνει τις ισοβαρικές καμπύλες και προσδιορίζει τα βαρομετρικά χαμηλά (L) και βαρομετρικά υψηλά (H), ως και τις περιοχές με ομαλό βαρομετρικό πεδίο. Στη συνέχεια τοποθετεί τα μέτωπα και εξετάζει τις περιοχές που θα επηρεασθούν από τα βαρομετρικά χαμηλά και τα μέτωπα».
Όλα είναι πια στη διακριτική ευχέρεια του πολίτη που θέλει να ενημερώνεται για τον καιρό των επόμενων ημερών. Θα βρέξει ή θα κάνει καύσωνα; Απέχεις μόλις ένα «κλικ» για να μάθεις.
Μόνο που δεν ήταν πάντα έτσι…
Παρά το γεγονός ότι η πρώτη επιτροπή που στήθηκε ποτέ για τη συλλογή μετεωρολογικών δεδομένων λειτουργούσε ήδη από το 1831 στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, όλοι οι χάρτες που έφτιαχναν δημιουργούνταν αναγκαστικά εκ των υστέρων. Η πρόγνωση του καιρού δεν ήταν άλλωστε επιστήμη παρά προλήψεις και δεισιδαιμονίες, μια σωστή μεταφυσική που θα έπρεπε η νέα εποχή να απαλλαγεί από δαύτη και μάλιστα τάχιστα.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1840 εξάλλου, ο νεοεκλεγείς γραμματέας του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν εξέφρασε ανοιχτά τη δυσφορία του γι’ αυτό που έβλεπε ως κατάφωρη έλλειψη προόδου στον κλάδο της μετεωρολογίας. Κι έτσι έστησε ένα νέο πρόγραμμα που θα επικεντρωνόταν «στην επίλυση του προβλήματος των αμερικανικών καταιγίδων», όπως γράφει ο Τζέιμς Φλέμινγκ στο βιβλίο του «Η μετεωρολογία της Αμερικής», αν και παρά τις μεγαλόστομες διακηρύξεις οι αμερικανικές καταιγίδες συνέχισαν να αποτελούν πρόβλημα.
Και ήταν στα τέλη του 19ου αιώνα-αρχές 20ού όταν ένας πατέρας και ένας γιος θα έβαζαν σκοπό να τα αλλάξουν όλα αυτά. Ο νορβηγός γεωφυσικός Vilhelm Bjerknes και ο υιός Jacob δηλαδή, που αφιέρωσαν τη ζωή τους στην προσπάθεια να κατανοήσουν πώς δουλεύει η γήινη ατμόσφαιρα. Κατανοώντας την ατμόσφαιρα σήμαινε βέβαια και μετεωρολογική γνώση, κι έτσι το δίδυμο θα άφηνε κληρονομιά όλα αυτά τα μοντέλα πρόγνωσης καιρού που ξέρουμε και χρησιμοποιούμε σήμερα.
Τις ίδιες της βάσεις της μετεωρολογίας δηλαδή, στις οποίες πατά ακόμα και σήμερα γερά η πρόγνωση του καιρού, παρά το γεγονός ότι μας χωρίζουν εκατό περίπου χρόνια από τότε…
Ο Jacob Bjerknes και οι βάσεις της πρόγνωσης του καιρού γεννήθηκαν την ίδια χρονιά. Γιατί την ώρα που το νεογέννητο ερχόταν στη ζωή το 1897, ο πατέρας του, Vilhelm, είχε μια στιγμή «εύρηκα»: είχε μόλις αναπτύξει ένα θεώρημα που περιέγραφε την κίνηση μιας δίνης σε ένα μη ομοιογενές υγρό, όπως οι αέριες μάχες που αλληλεπιδρούν με την ατμόσφαιρα.
Πολυσχιδής νους καθώς ήταν, ο Vilhelm ήταν σίγουρος πως οι υπολογισμοί του -σε όλη τους τη μεγαλοπρεπή πολυπλοκότητα- θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα σύστημα πρόγνωσης του καιρού, ένα σύστημα πολύ μπροστά από την εποχή του. Αυτός έγινε τώρα ο σκοπός της ζωής και της δουλειάς του, όπως μας εξομολογείται το 1902: «Ο σκοπός είναι να προβλέψεις τη δυναμική και φυσική κατάσταση της ατμόσφαιρας σε μια μετέπειτα χρονική στιγμή, αν σε οποιοδήποτε προηγούμενη φάση αυτές οι συνθήκες είναι γνωστές».
Εφαρμόζοντας μάλιστα το θεώρημά του στις κινήσεις όχι μόνο της ατμόσφαιρας αλλά και της θάλασσας, ο Vilhelm ήταν πεπεισμένος πως το σύστημά του είχε μετατρέψει τη μεταφυσική πρόγνωση του καιρού σε απλό φυσικομαθηματικό πρόβλημα, σαν να υπολογίζεις δηλαδή την τριβή ή τη βαρύτητα. Απλή σκέψη σήμερα, κολοσσιαία και επαναστατική σύλληψη στα χρόνια του!
Σοβαρός και ταγμένος επιστήμονας καθώς ήταν, ο Vilhelm γίνεται το 1913 διευθυντής του νέου γεωφυσικού ινστιτούτου του γερμανικού Πανεπιστημίου της Λειψίας, το οποίο είχε μαζέψει στις δομές του μερικά από τα μεγαλύτερα νεαρά μυαλά του κόσμου. Ένας από τους μαθητές του Νορβηγού ήταν μάλιστα ο Vagn Walfrid Ekman, ο οποίος θα γινόταν γνωστός για την ομώνυμη θεωρία του που περιγράφει τους τρόπους με τους οποίους ο αέρας επηρεάζει την κίνηση των θαλάσσιων ρευμάτων (μια ιδέα που, παρεμπιπτόντως, του ήρθε ουρανοκατέβατη σε ένα βραδινό παρτάκι).
Η μικρή κοινότητα που έστησε ο Vilhelm στη Λειψία θα περιλάμβανε μέχρι το 1915 και τον γιο του, Jacob, τον οποίο όλοι φώναζαν Jack. Οι περιστάσεις μόνο ευνοϊκές δεν ήταν όμως για τις μελέτες του Bjerknes, καθώς τον Ιούλιο του 1914 η Αυστροουγγαρία κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία και η Γερμανία μπήκε στη μάχη λίγες μέρες αργότερα, πυροδοτώντας αυτό που θα έμενε τότε γνωστό ως Μεγάλος Πόλεμος και λίγες δεκαετίες αργότερα ως Α’ Παγκόσμιος.
Το ερευνητικό ινστιτούτο του νορβηγού ακαδημαϊκού έμεινε ξαφνικά χωρίς κόσμο, μιας και οι γερμανοί φοιτητές στρατολογήθηκαν και κάποιοι άλλοι έτρεχαν να γλιτώσουν από την αναποδιά. Η πρόοδος που σημείωνε ο καθηγητής ανακόπηκε, την ίδια ώρα που και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού η όποια εξέλιξη αναχαιτίστηκε. Οι Αμερικανοί, έχοντας πιστέψει στις πρώιμες διακηρύξεις του Bjerknes, είχαν στήσει τους πρώτους καθημερινούς μετεωρολογικούς χάρτες με παγκόσμια μάλιστα εμβέλεια, αν και τώρα το Γραφείο Καιρού των ΗΠΑ έπρεπε να παρατήσει το πρόγραμμα -εφτά μήνες μετά την έναρξή του-, μιας και τα τηλεγραφήματα από την μπαρουτοκαπνισμένη Ευρώπη είχαν σταματήσει να καταφτάνουν.
Ο Vilhelm είχε δεχτεί ένα αποφασιστικό πλήγμα, παρά το γεγονός ότι η έρευνά του φαινόταν να πείθει την επιστημονική κοινότητα. Λίγα χρόνια πρωτύτερα εξάλλου ο ίδιος είχε προτείνει πως οι μετεωρολογικές παρατηρήσεις και οι υπολογισμοί θα μπορούσαν να συνδυαστούν πάνω σε γεωγραφικούς χάρτες, επιτρέποντας στην επιστήμη να χαρτογραφεί τις καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν στην οικουμένη. Και θα γινόταν με τρόπο απλό, «όπως συνάγει κάποιος μια εξίσωση από μια άλλη», όπως έγραφε χαρακτηριστικά.
Σε επιστολή του εξάλλου το 1914 στο Ίδρυμα Κάρνεγκι, έναν από τους βασικούς χρηματοδότες της έρευνάς του, ο Vilhelm παρατηρεί με πρόδηλη ανησυχία: «Ελπίζω ότι ο πιο αχρείαστος και πιο απάνθρωπος απ’ όλους τους πολέμους δεν θα διαταράξει τη δουλειά που επιτελώ»…
Δεν ήξερε βέβαια πως ο Α’ Παγκόσμιος δεν θα ήταν για τον ίδιο παρά μια παράξενη εμπλοκή του στρατού και του πολέμου με την έρευνά του! Το 1916 ένας από τους πιο φωτεινούς διδακτορικούς φοιτητές του Νορβηγού και βασικός μοχλός της δουλειάς του, ο Herbert Petzold, σκοτώθηκε στη Μάχη του Βερντέν του Δυτικού Μετώπου. Κάτι που ανάγκασε τον ακαδημαϊκό να επιστρατεύσει άρον άρον τον γιο του στις μελέτες του, παρά το γεγονός ότι μόλις έναν χρόνο πριν ο Vilhelm παρατηρούσε ότι ο Jack «είναι ακόμα πολύ μικρός για να αφιερωθεί σε αυτή τη δουλειά».
Ήταν ο πόλεμος αυτός που θα έφερνε τον υιό Bjerknes στο πλευρό του πατρός, όταν του εμπιστεύτηκε την ευαίσθητη έρευνα του Petzold για τις «γραμμές σύγκλισης», τις διακριτές αέριες μάζες δηλαδή που κινούνταν στην ατμόσφαιρα. Ο μικρός αποδείχθηκε ταλέντο και σύντομα θα είχε στα χέρια του την πρώτη του επιστημονική δημοσίευση, στην οποία μας λέει πως αυτές οι γραμμές αέρα μπορεί κάλλιστα να έχουν μήκος μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα, τείνουν να κινούνται ανατολικά και ενδέχεται να έχουν σχέση με τα νέφη και τις βροχοπτώσεις.
Και πάλι ήταν ο Α’ Παγκόσμιος αυτός που ανάγκασε τους Bjerknes να εγκαταλείψουν εσπευσμένα τη Γερμανία το 1917, επιστρέφοντας στα πάτρια εδάφη: «Είμαι και πάλι πίσω στη Νορβηγία, όχι για ένα καλοκαιρινό ταξίδι, αλλά για πάντα», γράφει λυπημένος στο ημερολόγιό του ο Bjerknes ο Πρεσβύτερος, ο οποίος ανέλαβε αμέσως ακαδημαϊκή θέση στο Γεωφυσικό Ινστιτούτο της Νορβηγίας. Κι έτσι το πρώτο πράγμα που θα κάνει είναι να αναπτύξει μια σχολή μετεωρολογικής ανάλυσης (θα γινόταν γνωστή ως Bergen School).
Και βέβαια οι ακτές της Νορβηγίας έγιναν το καλύτερο εργαστήριο για τη σχολή. Επιμένοντας φορτικά στην κυβέρνηση, κατάφερε κάποια στιγμή να πείσει τους κυβερνώντες της χώρας του να αυξήσουν τους μετεωρολογικούς σταθμούς του νότου σε τουλάχιστον… δεκαπλάσια νούμερα. Κι έτσι, ξαφνικά και μαγικά, ο Jack και δύο ακόμα σπουδαστές έγιναν οι πρώτοι μετεωρολόγοι της Ιστορίας με τη σημερινή έννοια του όρου!
Κι αν μέχρι τότε ο πόλεμος είχε σταθεί μεγάλο εμπόδιο στα πόδια τους, τώρα ήταν ώρα να μετατραπεί στον μεγαλύτερο -αν και κάπως απροσδόκητο- σύμμαχό τους. Ο χειμώνας του 1916-1917 ήταν βλέπετε ιδιαιτέρως σκληρός για τη Νορβηγία, με τις πολεμικές ανάγκες να έχουν περιορίσει δραστικά τις προμήθειες, κι έτσι ο στόχος του Vilhelm να προβλέπει τον καιρό δεν ήταν πια επιστημονικό καπρίτσιο, αλλά πρακτική ανάγκη. Και επιτακτική, καθώς όλοι κατάλαβαν πως η πρόγνωση του καιρού θα «βοηθούσε στην παραγωγή του ψωμιού».
Η πληθώρα των καιρικών δεδομένων που έφταναν τώρα στο γραφείο των Bjerknes επέτρεπε στον Jack να παρατηρεί καλύτερα τις γραμμές του και να ραφινάρει τη θεωρία του. Μέχρι το φθινόπωρο του 1918, ο υιός είχε κάνει τη δική του ανακάλυψη: οι γραμμές του αέρα συνδέονταν τώρα με το φαινόμενο των κυκλώνων, που δεν ήταν πια παρά μεγάλες μάζες αέρα που κινούνταν κυκλικά γύρω χαμηλές ατμοσφαιρικές πιέσεις.
Ο Jack δημοσίευσε τις παρατηρήσεις του το 1919 και χωρίς να το ξέρει ακόμα, είχε μόλις αναγνωρίσει ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά των μετεωρολογικών χαρτών και της ίδιας της πρόγνωσης του καιρού. Όσο για τα ίδια τα χαρακτηριστικά, έμελλε να επηρεαστούν κι αυτά από τον πόλεμο, καθώς έμοιαζαν με γραμμές στρατών που προελαύνουν. Ο Jack Bjerknes είχε ανακαλύψει το «μέτωπο», έναν από τους κύριους όρους της μετεωρολογίας (ψυχρό μέτωπο, θερμό μέτωπο, συνεσφιγμένο μέτωπο).
Το Bergen School συνέχισε να δουλεύει πάνω στην πεπατημένη του Jack καθ’ όλη τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου, αλλά και του πατρός Vilhelm, ο οποίος επέμενε στη φυσικομαθηματική ανάλυση των καιρικών δεδομένων. Οι φοιτητές, πατώντας στις δύο αυτές γραμμές σκέψεις (παρατήρηση και μαθηματική ανάλυση), έφτιαχναν τώρα τους χάρτες που παρατηρούμε σήμερα αδιάφορα στην τηλεόραση, περιλαμβάνοντας κι αυτές τις διαφορετικές γραμμές σύγκλισης που θα ονομάζονταν αργότερα «ψυχρά μέτωπα» και «θερμά μέτωπα».
Όσο γίνονταν αυτά, ο υιός ανακάλυπτε ότι τα μέτωπα συγκρούονται με συγκεκριμένα μοτίβα, την ίδια ώρα που ένας άλλος μαθητής της σχολής, κάποιος Tor Bergeron, πρότεινε να υιοθετηθούν προκαθορισμένα σύμβολα για τα διαφορετικά είδη των μετώπων. Παρά το γεγονός ότι θα έπρεπε να περάσουν αρκετές δεκαετίες για να καταλήξει η μετεωρολογική κοινότητα σε κοινά σύμβολα…
Μέχρι το τέλος του πολέμου, η σχολή του Vilhelm είχε αναπτύξει ρεαλιστικότατα μοντέλα που έθεταν τα πρότυπα για τις κινήσεις και τις συμπεριφορές των καταιγίδων. Ο επιστήμονας του Bergen School μπορούσε τώρα να διακρίνει πότε και πώς θα δημιουργηθεί μια καταιγίδα, προς τα πού θα κινηθεί και, κυρίως, αν θα κοπάσει ή θα ενταθεί το φαινόμενο.
Vilhelm και Jack δεν έκαναν όμως μόνο αυτά. Φτιάχνοντας ένα τέτοιο αυστηρό σώμα κανόνων, που ονομάστηκε τελικά «νορβηγικό πρότυπο κυκλώνων», οι δυο ερευνητές έψαχναν να απαλλάξουν τη μετεωρολογία από την υποκειμενικότητα, κάνοντάς τη επιτέλους επιστήμη.
Μόνο που στις αρχές της δεκαετίας του 1920, πατέρας και γιος τράβηξαν δρόμους χωριστούς, αν και επιστημονικά μιλώντας ο στόχος τους παρέμενε κοινός. Ο Jack Bjerknes έγινε επικεφαλής του Γραφείου Καιρικών Προγνώσεων της Νορβηγίας (1920-1931), ενώ το 1926 ο Vilhelm ανέλαβε ακαδημαϊκή θέση στο Πανεπιστήμιο του Όσλο, όπου και παρέμεινε μέχρι την απόσυρσή του από την ενεργό δράση το 1932. Ερευνητικά ενεργός θα έμενε βέβαια μέχρι και την τελευταία μέρα της ζωής του, εκεί στα 1951.
Όσο για τον γιο, όταν εγκατέλειψε το Γραφείο Καιρικών Προγνώσεων, βάδισε στα χνάρια του πατέρα του, διδάσκοντας μετεωρολογία στη σχολή που είχε στήσει ο πιονέρος του καιρού. Έχοντας στρώσει τα θεμέλια μιας επιστήμης που περίμενε να αναδυθεί σε πείσμα των προβλέψεων, η δεκαετία του 1920 έμελλε να γίνει ορόσημο για την πρόοδο της μετεωρολογικής γνώσης.
Η ανάπτυξη της ραδιοφωνίας επέτρεψε την ταχύτερη και πιο λεπτομερή μετάδοση των καιρικών δεδομένων. Μέχρι το 1922, για παράδειγμα, οι 98 μετεωρολογικοί σταθμοί των 35 αμερικανικών πολιτειών μετέδιδαν προφορικά δελτία καιρού και συμβουλές σε αγρότες και ψαράδες. Εκείνη τη χρονιά έγινε ωστόσο και κάτι ακόμα, εξίσου σπουδαίο για την πρόβλεψη του καιρού: Γαλλία και ΗΠΑ συνεργάστηκαν ανταλλάσσοντας τις ημερήσιες μετεωρολογικές παρατηρήσεις τους. Το γαλλικό δελτίο καιρού μεταδιδόταν από την κορυφή του Πύργου του Άιφελ σε πλήθος ευρωπαϊκών υπηρεσιών.
Μέχρι το 1924, καιρικοί χάρτες σχεδιάζονταν καθημερινά για τον Βόρειο Πόλο και το μεγαλύτερο μέρος του βόρειου ημισφαιρίου. Και πάνω που όλα πήγαιναν καλά για τη μετεωρολογία, θα ήταν και πάλι ο πόλεμος, ο Β’ Παγκόσμιος αυτή τη φορά, που θα έμπαινε σφήνα στα δελτία καιρού και την ίδια τη ζωή και τη δουλειά του νεότερου Bjerknes!
Τον Ιούλιο του 1939, ο Jack, η σύζυγος και τα δυο του παιδιά πήγαν στις ΗΠΑ για μια σειρά διαλέξεων του κυρίου καθηγητή που θα κρατούσε ένα οχτάμηνο. Μόνο που τον Απρίλιο του 1940 η ναζιστική Γερμανία θα εισέβαλε στη Νορβηγία, κάτι που ανέκοψε αμέσως τα καιρικά δελτία και τη μετάδοσή τους. Η επίσκεψη των Bjerknes στην Αμερική έμελλε να γίνει μόνιμη, κάτι που έκανε τους Συμμάχους να τρίβουν τα χέρια τους από την απροσδόκητη εξέλιξη να έχουν μαζί τους τον πρωτεργάτη της μετεωρολογίας, τον εκπατρισμένο πια και σύντομα αμερικανό πολίτη Jack.
Τα συμμαχικά στρατεύματα χρειάζονταν εξάλλου ακριβείς εκτιμήσεις για τον καιρό και η αμερικανική αεροπορία δεν έχασε τον καιρό της, ζητώντας του να ηγηθεί μιας νέας σχολής που στήθηκε επιτόπου για την εκπαίδευση κάποιων αξιωματικών στη μετεωρολογία. Ο Τζακ επέλεξε ως έδρα της νέας του σχολής μια πανεπιστημιακή δομή του Λος Άντζελες, τμήμα του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια. Η νέα σχολή θα γινόταν τελικά το πανεπιστημιακό Τμήμα Μετεωρολογίας και σύντομα θα ήταν ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης στην πρόγνωση του καιρού παγκοσμίως (ατμοσφαιρικές επιστήμες, στον καιρό τους), μια θέση που δεν έχει απωλέσει ως τα σήμερα.
Εντωμεταξύ, το μοντέλο που είχε αναπτύξει ο Jack στην παλιά του σχολή, το Bergen School, υιοθετούνταν τώρα μαζικά από τις επιστημονικές κοινότητες του πλανήτη, καθώς ο πόλεμος παραμέριζε τις ιδεολογικές και μεθοδολογικές αντιρρήσεις. Τον πρώτο λόγο είχαν πια οι ΗΠΑ, οι οποίες έστησαν το 1942 μια στρατιωτική υπηρεσία συλλογής και ανάλυσης καιρικών δεδομένων, η οποία συνεργάστηκε κάποια στιγμή με το εκτεταμένο δίκτυο μετεωρολογικών σταθμών του αμερικανικού Ναυτικού, αλλάζοντας για τα καλά τη μοίρα της μετεωρολογίας.
Την ίδια χρονιά, βασισμένοι πάντα στο νορβηγικό μοντέλο του, οι Αμερικανοί του Bjerkness άρχισαν να αναλύουν επισήμως τον καιρό στην επιφάνεια της Γης, φτιάχνοντας τους πρώτους καιρικούς χάρτες επιφάνειας, μια διάσταση που υπάρχει μέχρι σήμερα (σε αντίθεση δηλαδή με τους χάρτες καιρού ανώτερης ατμόσφαιρας).
Τα υπόλοιπα είναι Ιστορία, καθώς η μετεωρολογία θα έκανε άλματα στις επόμενες δεκαετίες. Όσο για τον Jack, έριχνε τώρα το βάρος σε μεγαλύτερα ερωτήματα για την ατμόσφαιρα. Και εξίσου σημαντικά. Ήταν, ας πούμε, ο πρώτος που αναγνώρισε ότι το El Niño, ένα τοπικό όπως θεωρούνταν φαινόμενο του Περού, είχε στην ουσία σημαντικές και παγκόσμιες επιπτώσεις!
Όταν πέθανε το 1975, έφυγε από τον κόσμο ως ο άνθρωπος που κατάφερε να φτιάξει τάξη και σύστημα σε μια χαοτική και απρόβλεπτη μέχρι τότε ατμόσφαιρα. Και παρά τις τεράστιες επαναστάσεις της μετεωρολογίας και τις σημερινές δορυφορικές τεχνολογίες που μόνο να ονειρευόταν θα μπορούσε ο μεγάλος πρωτεργάτης, κάθε φορά που παρακολουθούμε ένα δελτίο πρόγνωσης καιρού, είναι τα δικά του χνάρια πάνω στα οποία βαδίζουν οι σύγχρονοι μετεωρολόγοι…
