Τα «πλοία των φιλοσόφων» με τα οποία εξόρισαν οι Σοβιετικοί τους διανοουμένους τους

Ήταν το 1922 όταν η νεότευκτη Σοβιετική Ένωση θέλησε να κάνει τους αντιφρονούντες ακαδημαϊκούς της να σιγήσουν οριστικά. Χώρος υπήρχε άλλωστε αποκλειστικά για την «κόκκινη» ιδεολογία και δεν έπρεπε κανείς να αμφιβάλει γι’ αυτό. Η Ένωση θα χτιζόταν εξάλλου από την αρχή πάνω στους νέους πυλώνες της κομμουνιστικής μυθολογίας: σοσιαλιστικού τύπου ανταγωνισμός, κομμουνιστικό μοντέλο παραγωγής, νέα ηθική του «κόκκινου» εργάτη, κολεκτίβες, αλλά και δωρεάν Παιδεία, δωρεάν Υγεία κι ένα σπίτι για όλους τους πολίτες. Στο όραμα των Μπολσεβίκων για έναν νέο κόσμο ήταν ωστόσο ξεκάθαρο από την αρχή ότι κάποια πράγματα δεν χωρούσαν. Και σίγουρα δεν χωρούσε όλη η παλιά ρωσική φιλοσοφία. Η σκέψη των ιδεαλιστών φιλοσόφων της προεπαναστατικής Ρωσίας αποθηκεύτηκε άλλωστε από την αρχή στη λεγόμενη «Ειδική Συλλογή» της Κρατικής Βιβλιοθήκης Λένιν, στην οποία δεν είχε πρόσβαση σχεδόν κανείς. Άδεια για να ξεφυλλίσουν τους απαγορευμένους τόμους είχαν αποκλειστικά οι νέοι φιλόσοφοι και ιστορικοί της ΕΣΣΔ, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν άλλωστε το προεπαναστατικό υλικό με τουλάχιστον υποτιμητικό τρόπο. Ακόμα και οι πιο γραμματιζούμενοι πολίτες της Ένωσης ήξεραν ονόματα όπως του Νικολάι Μπερντιάγιεφ, του Aλεξάντρ Μπογκντάνοφ και του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ μόνο από το περιβόητο έργο του μπολσεβίκου μπροστάρη Βλαντιμίρ Λένιν «Υλισμός και εμπειριοκριτικισμός». Άλλα πάλι ονόματα κορυφαίων ρώσων φιλοσόφων του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα ήταν παντελώς άγνωστα στη νέα πολιτεία. Σολόβιεφ, Σεστόφ και Τρουμπετσκόι δεν έλεγαν τίποτα σε κανέναν, μιας και ο Λένιν δεν τους συμπεριέλαβε στο κλασικό πια πόνημά του. Και οι άλλοι βέβαια που αναφέρονται απεικονίζονται με τα μελανότερα χρώματα από τον Βλαδίμηρο, καθώς το δόγμα του κομμουνισμού είχε διαλέξει τον ιδεολογικό εχθρό του, που δεν ήταν άλλος από την ιδεαλιστική φιλοσοφία με τα βαθιά ερείσματα στη χώρα. Η έριδα μαρξιστών και ιδεαλιστών έκρυβε βέβαια και κάτι άλλο στη νέα Ρωσία, μια ξεκάθαρη πολιτική επιλογή, η οποία λειτούργησε ως άλλοθι για ένα ζοφερό γεγονός που έλαβε χώρα το 1922. Η απέλαση δηλαδή των μεγαλύτερων ιδεαλιστών φιλοσόφων που ζούσαν στη Ρωσία!

Ήταν ένα μικρό καράβι

Η πράξη του «ανθρωπιστικού» διωγμού των φιλοσόφων της Ένωσης θα έμενε ιστορικά γνωστή ως «Ατμόπλοια της Φιλοσοφίας», μιας και οι Σοβιετικοί είχαν νοικιάσει δύο γερμανικά βαπόρια για τον σκοπό αυτό, την απέλαση των φωτεινότερων μυαλών της προεπαναστατικής ρωσικής σκέψης δηλαδή. Το 1922 λοιπόν ο Λένιν στέλνει τους πιο διαπρεπείς στοχαστές της χώρας σε μια κρουαζιέρα, λέγοντάς τους πριν σαλπάρουν να μην επιστρέψουν ποτέ στα «κόκκινα» εδάφη. Η ΕΣΣΔ δεν θα ιδρυόταν επισήμως παρά τον Δεκέμβριο του 1922, λίγους μήνες πρωτύτερα έπρεπε λοιπόν να καθαρίσει η σκέψη του νεότευκτου κράτους από τις παλιές επιμειξίες. Η ιδέα της απέλασης των ιδεολογικών εχθρών της Οκτωβριανής Επανάστασης ήταν μάλιστα του ίδιου του Λένιν. Τον Μάιο του 1922, ο πρωτεργάτης του κομμουνισμού στέλνει μια επιστολή στον υπεύθυνο της κρατικής ασφάλειας, ο οποίος διαχειριζόταν όλες τις υποθέσεις αντιφρονούντων και εχθρών του καθεστώτος. Το γράμμα εξουσιοδοτούσε τον διοικητή της μυστικής αστυνομίας (Τσεκά), Φέλιξ Ντζερζίνσκι, να οργανώσει μια έρευνα για τις πολιτικές προτιμήσεις και το ιδεολογικό υπόβαθρο των ρώσων διανοουμένων, ακαδημαϊκών και λογίων. Σκληροπυρηνικός Μπολσεβίκος ο Ντζερζίνσκι, έφτιαξε δυο σχετικές επιτροπές, μία για να ξετρυπώσει τους «ταραξίες» καθηγητές πανεπιστημίου και μία για να επικεντρωθεί στους επικίνδυνους φοιτητές. Μέχρι τα μέσα Αυγούστου, οι στοχαστές που μπήκαν στο στόχαστρο του καθεστώτος άρχισαν να συλλαμβάνονται για αντισοβιετικές ενέργειες. Ο κορυφαίος ίσως όλων ήταν ο καντιανός και υπαρξιστής κατόπιν (χωρίς την αθεΐα φυσικά) Νικολάι Μπερντιάγιεφ, αν και σύντομα οι διωγμοί θα στρέφονταν κατά πολλών ακόμα, περιλαμβάνοντας φιλοσόφους, οικονομολόγους, κοινωνιολόγους, φυσικούς επιστήμονες, δημοσιογράφους και γραφιάδες. Η συντριπτική πλειονότητα μάλιστα όσων συνελήφθησαν από το καθεστώς δεν ήταν ενεργοί αντεπαναστάτες, αλλά άνθρωποι που είχαν απλώς ιδεολογικές διαφορές με το κυβερνητικό πλάνο των Μπολσεβίκων ή το θεωρητικό οικοδόμημα του κομμουνισμού. Ο Μπερντιάγιεφ, για παράδειγμα, ήταν πιστός χριστιανός και παρά το γεγονός ότι είχε υιοθετήσει στη σκέψη του κάποιες πτυχές του μαρξισμού, η αθεΐα του Καρλ Μαρξ τού καθόταν στον λαιμό. Επιπρόσθετα, πίστευε πως το κομμουνιστικό όραμα δεν ήταν συμβατό με μια πραγματική κοινωνία ισότητας. Ο Μπόρις Μπρούτσκους από την άλλη, γνωστός οικονομολόγος της Ρωσίας, δεν είχε κρύψει ποτέ την πεποίθησή του ότι οι προτεινόμενες οικονομικές μεταρρυθμίσεις της ΕΣΣΔ θα αποτύγχαναν στο τέλος. Αλλά και ο θεωρητικός λογοτεχνίας Γιούλι Άικενβαλντ είχε κριτικάρει πολύ τον Λέον Τρότσκι. Το μόνο ουσιαστικό «έγκλημα» που είχαν διαπράξει οι ταξιδιώτες των δύο πλοίων με το εισιτήριο άνευ επιστροφής ήταν το γεγονός ότι δεν ήθελαν να αποτινάξουν τις απόψεις τους για το καλό του νέου μοντέλου διακυβέρνησης. Αυτός ήταν ο ιδιωτικός πόλεμος του Λένιν, στο περιθώριο της επίσημης ιστορίας της Ένωσης, και όποιος πήγαινε γυρεύοντας θα έχανε στα γρήγορα την πατρίδα του. Στις 28 Σεπτεμβρίου 1922 λοιπόν, φορτωμένο με τους αντικαθεστωτικούς στοχαστές και τις οικογένειές τους, το γερμανικό ατμόπλοιο «Oberbürgermeister Haken» απέπλευσε από την Αγία Πετρούπολη (Πέτρογκραντ από το 1914 και Λένινγκραντ από το 1924) με προορισμό το γερμανικό λιμάνι του Στετίν (πολωνικό έδαφος σήμερα). Τον Νοέμβριο εκείνης της χρονιάς, ένα δεύτερο γερμανικό βαπόρι, το «Preussen», ξαπέστειλε μερικές δεκάδες ακόμα ρώσους διανοουμένους. Κάπου 230 άνθρωποι του παλιού πνεύματος διώχτηκαν συνολικά από τη Ρωσία κατά τις προετοιμασίες της χώρας να υποδεχτεί τον κομμουνισμό. Οι 30 από αυτούς ήταν απλοί φοιτητές χωρίς συγγραφικό έργο στο ενεργητικό τους. Οι καθηγητάδες που έχασαν τις πατρίδες τους μετακινήθηκαν σε μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα και κάποιοι κατάφεραν να συνεχίσουν το φιλοσοφικό τους έργο, όπως ο Μπερντάγιεφ. Άλλοι πάλι δεν στάθηκαν τόσο τυχεροί, περνώντας το υπόλοιπο της ζωής τους στη φτώχεια και την αφάνεια…

Το «ανθρωπιστικό» του πράγματος

Ο μύθος κάλυψε από την πρώτη στιγμή το όλο εγχείρημα, μιας και οι γραφειοκράτες ισχυρίζονταν δημοσίως πως ό,τι γινόταν, γινόταν για το καλό των ίδιων των θυμάτων! Αυτός ήταν δηλαδή ο μόνος τρόπος να σώσουν τις ζωές τους ή να μη βρεθούν ξαφνικά στα διαβόητα στρατόπεδα εργασίας της Σιβηρίας ως παράνομοι. Γιατί παράνομο ήταν να γράφεις οτιδήποτε αντέβαινε στην επίσημη υλιστική ιδεολογία της Ένωσης και οι εν λόγω γραφιάδες θα υπερέβαιναν όσο να πεις τα στενά όρια σκέψης που είχε εκχωρήσει το καθεστώς στους πολίτες του. Η πράξη λογίστηκε μάλιστα από την αρχή ανθρωπιστική, εκτός εισαγωγικών εδώ, κι έτσι πέρασε στα κατάστιχα τόσο της κομματικής πειθαρχίας όσο και της ίδιας της διανόησης. Το μεγαλύτερο περιοδικό φιλοσοφίας της Ρωσίας, το «Questions of Philosophy», έγραφε εξάλλου το 1990 ότι «από τις τρεις πιθανές λύσεις στο πρόβλημα, όπως τις έβλεπε η διοίκηση του Κόμματος εκείνη την εποχή, συγκεκριμένα εκτέλεση, εξορία στη Σιβηρία ή απέλαση, επιλέχθηκε η πιο ανθρωπιστική». Η πρώτη «ανθρωπιστική» δικαιολόγηση της μαζικής απέλασης των διανοουμένων μάς έρχεται μάλιστα από τον Λέον Τρότσκι το 1922: «Αυτά τα στοιχεία που διώχνουμε σήμερα και θα διώξουμε στο μέλλον δεν είναι τίποτα με πολιτικούς όρους. Είναι όμως ένα πιθανό όπλο στα χέρια των εχθρών μας. Στην περίπτωση νέων πολεμικών συγκρούσεων, οι οποίες δεν μπορούν να αποκλειστούν παρά τις ειρηνικές πολιτικές μας, αυτοί οι ασυμβίβαστοι αντιφρονούντες θα γίνουν στρατιωτικο-πολιτικοί παράγοντες του εχθρού. Σε αυτή την περίπτωση, θα πρέπει να τους σκοτώσουμε σε συμφωνία με τους κανόνες του πολέμου. Αυτός είναι ο λόγος που προτιμούμε να τους απελάσουμε τώρα, εκ των προτέρων στην ήσυχη αυτή περίοδο. Ελπίζω πως δεν θα αρνηθείτε να αναγνωρίσετε τον φρόνιμο ανθρωπισμό μας»… Πόσο εύκολα μπορεί όμως να αποδοθεί ο όρος «ανθρωπιστικός» στην κίνηση της απέλασης του μεγαλύτερου μέρους της διαφωνούσας ρωσικής ιντελιγκέντσιας; Γιατί δεν ήταν δηλαδή μια ξεκάθαρη καταπάτηση βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων, όπως το να ζεις εκεί που έχεις επιλέξει ή, ακόμα χειρότερα, να μπορείς να ζήσεις στην ίδια σου την πατρίδα; Οι σοβιετικοί ηγέτες έκαναν πιθανότατα έναν ψυχρό υπολογισμό για να απαλλαγούν από τη δυνητικά επικίνδυνη αντικαθεστωτική σκέψη, έχοντας συνείδηση της ιστορικής ευθύνης που έφερε μια τέτοια απόφαση. Όπως έχουν υποδείξει εξάλλου πλήθος αναλυτών, η απόφαση ήταν περισσότερο πολιτική παρά ανθρωπιστική. Αν την κρίνουμε πάντως στην προοπτική της ιστορίας της ΕΣΣΔ, τότε η απέλαση των διανοουμένων ήταν όντως ανθρωπιστική σε σύγκριση με τη βασιλεία του τρόμου που θα σάρωνε τα μήκη και τα πλάτη της Ένωσης στις δεκαετίες που θα έρχονταν…