Η σεληνιακή αποστολή του 17ου αιώνα που λίγο έλειψε να εγκαταλείψει το γήινο έδαφος

Όταν έγειρε το κεφάλι προς τα πίσω και κάρφωσε τα μάτια του στον νυχτερινό ουρανό μια γλυκιά βραδιά του 1640, ο επίσκοπος Γουίλκινς ένιωσε για μια στιγμή σίγουρος πως κατά τη διάρκεια της ζωής του η ανθρωπότητα θα έβρισκε τρόπο να περιδιαβαίνει τα αστέρια. Ο ίδιος ήξερε εξάλλου ακριβώς τον τρόπο που θα συνέβαινε όλο αυτό! Κι έτσι πάνω από τρεις αιώνες πριν γίνουν οι διαστημικές τσάρκες πραγματικότητα, ο αγγλικανός εφημέριος και φυσικός επιστήμονας κατέληξε σε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για αυτό που θα ήταν κανονικά η πρώτη προσσελήνωση του ανθρώπου. Το πλάνο του ήταν απλό: οι ταξιδευτές θα εγκατέλειπαν το γήινο έδαφος πάνω σε μια φτερωτή άμαξα, θα αποδεσμεύονταν από τη βαρύτητα σαν να ήταν πάνω σε ομώνυμο μαγνητικό πόλο και θα προσγειώνονταν με ντελικάτες κινήσεις στη Σελήνη, προκειμένου να συναντήσουν τις εξωγήινες μορφές ζωής που ζούσαν υποτίθεται εκεί. Αν κι αυτό δεν ήταν παρά η αρχή…

Ο Τζον Γουίλκινς είχε ένα όνειρο

Ο ιερωμένος Γουίλκινς, επίσκοπος του Τσέστερ, ήταν ένας πολυμαθής φυσικός φιλόσοφος της Αγγλίας με σημαντικό ερευνητικό και εκπαιδευτικό έργο. Ήταν εξάλλου ένας από τους ελάχιστους Βρετανούς που ανέλαβε τα ηνία κολεγίου τόσο στην Οξφόρδη όσο και το Κέιμπριτζ, την ίδια στιγμή που ήταν ένας από αυτούς που ίδρυσαν τη Βασιλική Εταιρία Επιστημών της Αγγλίας. Ως γεννήτορας της φυσικής θεολογίας, μιας πειθαρχίας που έψαχνε να κάνει συμβατή τη θρησκεία με το επιστημονικό πνεύμα της εποχής, είχε κάθε λόγο να πιστεύει πως όλα ήταν δυνατά πια, ακόμα και κάτι τόσο εξωφρενικό για τα δεδομένα του καιρού όπως ένα ταξίδι ως το Φεγγάρι. Ο 17ος αιώνας ήταν άλλωστε γεμάτος από επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις, κάτι που είχε εγκαθιδρύσει μια διάχυτη αισιοδοξία για το μέλλον της ανθρωπότητας. Τα μικροσκόπια είχαν ήδη αρχίσει να βλέπουν τα κύτταρα, ο Γαλιλαίος μελετούσε τα αστέρια και τις πλανητικές κινήσεις με τη βοήθεια του βελτιωμένου τηλεσκοπίου και οι εμπειρικές γνώσεις είχαν ξεκινήσει να εκτοπίζουν τις καλά εδραιωμένες θρησκευτικές πίστεις περί φυσικού κόσμου. Η φυσική φιλοσοφία, μια πρώιμη εκδοχή της επιστήμης κατά τον 17ο αιώνα, είχε ήδη εκκινήσει τη μεγάλη σταυροφορία της να εγκαθιδρύσει τον Ορθό Λόγο στη μελέτη του περιβάλλοντος. Και ο Γουίλκινς, ως ανατόμος, μαθηματικός, πειραματιστής και θεολόγος, ήταν απόλυτα ενταγμένος στα νέα επιστημικά ήθη. Το δικό του πάθος ήταν βέβαια το Υπερπέραν και η πιθανότητα να υπάρχουν είδη εξωγήινης -ή ακόμα και γήινης- ζωής εκεί πάνω. Στην «Ανακάλυψη ενός νέου κόσμου» του 1638, ο επίσκοπος ξεδιπλώνει τις θεωρίες του για το πώς θα μπορούσαμε να αλληλεπιδράσουμε με τους κατοίκους της Σελήνης, μιας και «είναι πιθανό να υπάρχει άλλος ένας κατοικήσιμος κόσμος στη Σελήνη». Ο τρόπος που είναι γραμμένο μάλιστα το πόνημα αποκαλύπτει ότι ο Γουίλκινς ευελπιστούσε σε κάποια χρηματοδότηση, παρουσιάζοντας ουσιαστικά τη μελέτη του ως ανοιχτή πρόταση σε επενδυτές. Περιγράφει λοιπόν μια ανοιχτή άμαξα με φτερά και κατακόρυφο περιστρεφόμενο πανί! Αν το άρμα κατάφερνε να απογειωθεί με λίγους άντρες εντός του, τότε θα μπορούσε εύκολα να φτάσει και να προσγειωθεί στο Φεγγάρι με τη βοήθεια των ίδιων τροχών με τους οποίους είχε εγκαταλείψει το γήινο έδαφος. Οι ιδέες του χαρακτηρίστηκαν μάλιστα όχι μόνο φιλόδοξες αλλά και μπορετές. Ο Γουίλκινς βάσιζε τη μελέτη του στην εμπειρική γνώση της εποχής αναφορικά με τη βαρύτητα, τους νόμους που κυβερνούν το Διάστημα και τη βιολογία, αν και για να λύσει τα τόσα προβλήματα που ανέκυπταν διαρκώς ήταν κάτι παραπάνω από πρόθυμος να ενστερνιστεί υποθέσεις που η σημερινή επιστήμη θα χαρακτήριζε εγκληματική αμέλεια! Απαντώντας, για παράδειγμα, στο πιεστικό ερώτημα αναφορικά με το πώς θα έτρωγαν οι κοσμικοί ταξιδευτές εκεί πάνω, ο φυσικός φιλόσοφος μας λέει πως μιας και θα ήταν πια απαλλαγμένοι από τους περιορισμούς της βαρύτητας, «δεν θα ξοδεύαμε καθόλου τους εαυτούς μας σε οποιαδήποτε φυσική εργασία και κατά συνέπεια δεν θα χρειαζόμασταν τη συνδρομή της διατροφής: θα μπορούσαμε ίσως να ζούμε και χωρίς αυτή»! Όντας όμως επιστημονικό πνεύμα, ένιωθε πως μια τέτοια υπόθεση χρειαζόταν μια κάποια επίρρωση, γι’ αυτό και παραθέτει την ιστορία ενός Γερμανού που κοιμήθηκε όλο τον χειμώνα, μιλώντας ταυτοχρόνως και για αρχαίους Ινδούς και Έλληνες που έπεφταν σε χειμερία νάρκη σαν αρκούδες! Κι όλα αυτά, για να υποστηρίξει μια πεποίθηση που όπως όλα έδειχναν, είδε δεχτεί ακρίτως. Γι’ αυτό ενδεχομένως και παραδέχεται: «Αν καμιά από αυτές τις ιδέες δεν σας πείθουν, μπορεί και να υπάρχει κάποιος άλλος τρόπος για τη μεταφορά της τροφής». Αλλά και ο ύπνος δεν φάνταζε κάνα σοβαρό πρόβλημα στη διαστημική συλλογιστική του Γουίλκινς, ο οποίος έψαχνε να λύσει σαφώς μεγαλύτερα θέματα. Εφαρμόζοντας, ας πούμε, κατά γράμμα τις σύγχρονες θεωρίες της εποχής του για τη μικρότερη πυκνότητα του ατμοσφαιρικού αέρα όσο αυξανόταν το υψόμετρο, διατείνεται πως ένα υγρό σφουγγάρι θα μπορούσε να υπάρχει μέσα στη φτερωτή άμαξα για την άνεση των επιβατών. Με τις θεωρίες εξάλλου για τη βαρύτητα στα σπάργανα ακόμα, καθώς ο Νεύτωνας δεν θα δημοσίευε τις κοσμοϊστορικές ανακαλύψεις του παρά το 1687, υπήρχε μια μερίδα φυσικών φιλοσόφων (μεταξύ αυτών και ο Γουίλκινς) που πίστευαν ότι η βαρύτητα ήταν ένα πεδίο που λειτουργούσε παρόμοια με το μαγνητικό και όχι ένα πλέγμα αλληλεπίδρασης μεταξύ δύο ουράνιων σωμάτων. Ο ίδιος ο Γουίλκινς πίστευε πως αν ανέβαινες αρκετά ψηλά, θα αποδεσμευόσουν από τους περιορισμούς της βαρύτητας. Υποδείκνυε εξάλλου με νόημα στους επικριτές του τα πουλιά που μπορούσαν να πετάνε, αλλά και τους φτερωτούς αγγέλους της εκκλησιαστικής εικονογραφίας, παραπέμποντάς τους στη μηχανική των φτερών των πτηνών. Στην ίδια μηχανική που θα αποτελούσε δηλαδή τη βάση για την αεροπορική έρευνα τρεις αιώνες αργότερα. Με αυτά και με αυτά, καταλήγει περιχαρής: «Στα σοβαρά λοιπόν και έχοντας βάσιμους λόγους, επιβεβαιώνω ότι είναι δυνατό να φτιάξεις ένα Φτερωτό Άρμα. Στο οποίο θα μπορεί να καθίσει ένας άνθρωπος και να το θέσει σε τέτοια Κίνηση που να τον μεταφέρει στον αέρα». Τελειώνοντας με τα πώς και τα γιατί της επιστήμης, ο Γουίλκινς δεν έπαυε να είναι ένας αξιοσέβαστος θεολόγος, κι έτσι είχε τη μεταφυσική αναζήτηση πάντα στην καρδιά του. Πίστευε ακράδαντα στην ύπαρξη άλλων κόσμων, κατοικήσιμων κόσμων, κάτω από τη λογική πως ο Θεός δεν θα μπορούσε ποτέ να δημιουργήσει έναν κόσμο, σαν τη Σελήνη εν προκειμένω, χωρίς να βάλει κάποιον να ζει εκεί μέσα. Δεν ήταν φυσικά ο μόνος στην εποχή που έμπλεκε τον Ορθό Λόγο με τις μεταφυσικές ανησυχίες, καθώς ο 17ος αιώνας ήταν περισσότερο το τέλος μιας εποχής παρά η αρχή μιας καινούριας. Πέθανε εξάλλου στα 1672, πριν δει το επόμενο κύμα της επιστημονικής επανάστασης να σαρώνει τα πάντα στο πέρασμά του. Οι σεληνιακοί άλλωστε χάρτες του καιρού του αναφέρονταν στους κρατήρες ως ωκεανούς και υπήρχαν αρκετοί προβεβλημένοι μελετητές που έβλεπαν παντού εξωγήινη ζωή. Ο Γουίλκινς αντλεί την υποψία για ύπαρξη εξωγήινων πολιτισμών από άλλες πηγές και συγγραφείς, καθώς πολλοί σύγχρονοί του πίστευαν πως πάνω στο Φεγγάρι ζουν οι Σεληνίτες. Ο Γουίλκινς ήταν εξάλλου ένας ασίγαστος νους που δεν έμενε σε όσα γνώριζε από τους συνάδελφους του στην Οξφόρδη και το Κέιμπριτζ, πολλοί εκ των οποίων τα μεγαλύτερα επιστημονικά πνεύματα των τελών του 17ου αιώνα. Κι έτσι είχε δικές του θεωρίες για τα πάντα, προτείνοντας διαρκώς νέες δυνατότητες στον επιστημονικό κόσμο, από μια οικουμενική γλώσσα μέχρι και ένα σύστημα επικοινωνίας με συνθηματικά και σινιάλα που θα επέτρεπε σε όλους «να μεταδίδουν με μυστικότητα και ταχύτητα τις σκέψεις τους σε έναν φίλο σε οποιαδήποτε Απόσταση». Μέσω της μαθηματικής δουλειάς και της σοβαρής επιστημονικής του έρευνας, ο Γουίλκινς, ο οποίος είχε ήδη χαρίσει στη βιολογία τον όρο «κύτταρο», απέκτησε φήμη και κύρος στον ακαδημαϊκό κόσμο, αλλά και τον καταρχήν σεβασμό όλων των φυσικών επιστημόνων. Κι έτσι είχε όχι μόνο τον χρόνο, αλλά και την επιστημονική εγκυρότητα να ασχοληθεί με ιπτάμενα κάρα και να πείσει κιόλας αρκετούς στη Βασιλική Εταιρεία για τη δυνατότητα του διαστημικού ταξιδιού του. Το μόνο που χρειαζόταν τώρα ήταν να ελεγχθεί η υπόθεσή του…

Το πείραμα που θα τα άλλαζε όλα (προς το χειρότερο)

Όπως μας καταμαρτυρούν οι διαπρεπείς συνάδελφοί του στην Οξφόρδη, αρκετές συνιστώσες του διαστημικού του οράματος ελέγχθηκαν μέσω πειραματισμών στον περίβολο του κολεγίου της Οξφόρδης του οποίου ήταν κοσμήτορας. Η πανεπιστημιακή αυλή μετατράπηκε σε παράδεισο του εφευρέτη με ένα σωρό παράξενα μαραφέτια να κοσμούν τους κήπους. Σύμφωνα με περιγραφή συναδέλφου του ακαδημαϊκού, ο υπαίθριος χώρος της σχολής διέθετε «μια συλλογή από μηχανικά επινοήματα, στα οποία περιλαμβάνονταν ένα άγαλμα που μιλούσε, μια συσκευή παραγωγής ουράνιων τόξων και γυάλινες κυψέλες, που χρησιμοποιούνταν για τη μελέτη των αποικιών της μέλισσας». Έτερος πανεπιστημιακός, ο περιβόητος Ρόμπερτ Χουκ, φυσικός φιλόσοφος που τόσο σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε στην επιστημονική επανάσταση, περιγράφει επίσης τα πειράματα του Γουίλκινς με τη φτερωτή άμαξα στον περίβολο του κολεγίου. Δυστυχώς, κανείς τους δεν κατέγραψε τις απόπειρες, κι αυτό γιατί πιθανότατα ήταν εντελώς αποτυχημένες! Κι ο Χουκ πήρε πάντως ενεργά μέρος στο όλο εγχείρημα και μετά τις απανωτές τραγωδίες στράφηκε στην έρευνά του για τη βελτίωση των μηχανισμών του ρολογιού. Καλύτερα για όλους πιθανότατα. Κι αυτό γιατί τα σχέδια του Γουίλκινς βασίζονταν στη λανθασμένη πεποίθηση της εποχής ότι στο Διάστημα επικρατούσαν οι ίδιες ακριβώς συνθήκες με τη γήινη ατμόσφαιρα. Φανταστείτε τι σοκ θα αντιμετώπιζε ο αστροναύτης του 17ου αιώνα μόλις έβγαινε από το γήινο πεδίο! Ο Γουίλκινς δεν εγκατέλειψε πάντως ποτέ το όνειρό του, μέχρι να του το χαλάσουν τουλάχιστον ο φοβερός και τρομερός Ρόμπερτ Μπόιλ και ο συνοδοιπόρος του Ρόμπερτ Χουκ, όταν τα δικά τους πειράματα αποκάλυψαν πως το Διάστημα ήταν στην πραγματικότητα κενό αέρος στο οποίο κανένας άνθρωπος δεν θα επιβίωνε. Αλλά και η βαρύτητα θα αποδεικνυόταν σύντομα πως ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό από τον μαγνητισμό. Έναν αιώνα αργότερα, οι πόθοι του Γουίλκινς θα μετατρέπονταν σε ανέκδοτα της επιστήμης, κάνοντας να σκάνε στα γέλια οι πραγματικοί επιστήμονες του 18ου αιώνα. Ο ιστορικός Οράτιος Γουόλπολ γράφει σε επιστολή του το 1784: «Ανακάλυψα μια σχέση μεταξύ της πτητικής τέχνης του επισκόπου Γουίλκινς και του σχεδίου του περί οικουμενικής γλώσσας: την τελευταία τη σκέφτηκε χωρίς αμφιβολία για να μη χρειάζεται διερμηνέα μόλις θα έφτανε στο Φεγγάρι»! Παρά τα επιστημολογικά λάθη και τους μύχιους πόθους του, ο Γουίλκινς άφησε γερή παρακαταθήκη στους τομείς της αστρονομίας και της επιστήμης και ακόμα και οι πιο εξωφρενικές του ιδέες, όπως τα διαστημικά ταξίδια, οι προσσεληνώσεις και η επικοινωνία σε μεγάλες αποστάσεις, έμελλε να γίνουν πραγματικότητα, αν και μερικούς αιώνες αργότερα απ’ όσο είχε υπολογίσει ο φυσικός φιλόσοφος. Με τα δικά του λόγια, ακόμα και η εφεύρεση των πλοίων φάνταζε αδύνατη στους ανθρώπους που την πρωτοσυνέλαβαν και «κανείς παρά οι γενναίοι, θαρραλέοι άντρες αποτολμούν τέτοια εγχειρήματα». Κι έτσι «δεν έχουμε δικαιολογημένο λόγο να αποθαρρυνόμαστε από τις ελπίδες μας». Αν κάποτε χρησιμοποιήσουμε ως ανθρωπότητα μια οικουμενική γλώσσα και συναντήσουμε επιτέλους εξωγήινους, τότε ακόμα και οι πιο τρελές και μεθοδολογικά παρακινδυνευμένες ιδέες του επισκόπου Γουίλκινς θα έχουν αποδειχτεί σωστές. Μόνο ο χρόνος θα δείξει… Δείτε όλα τα θέματα του Weekend