Τα παραδοσιακά μαχαίρια της Κρήτης, μία τέχνη που κινδυνεύει με αφανισμό

Τα μαχαίρια της Κρήτης είναι ξακουστά ακόμα και εκτός Ελλάδας. Ξεχωρίζουν μεταξύ άλλων και γιατί αποτελούν δώρο καρδιάς για τους Κρητικούς. Απόδειξη αυτού είναι πως χαράζουν μαντινάδες πάνω σε πολλά από αυτά. Δυστυχώς, η τέχνη της κατασκευής τους κινδυνεύει με αφανισμό. Του Μαρίνου Γκασιάμη Φωτογραφίες και βίντεο: Γιάννης Κέμμος Αναζητήσαμε μερικούς από τους τους παραδοσιακούς κατασκευαστές Κρητικών μαχαιριών. Ρωτήσαμε που θα τους βρούμε και μας είπαν να ρωτήσουμε για την περιοχή κοντά στο πανέμορφο λιμάνι των Χανίων, που είναι γνωστή ως «Μαχαιράδικα». Ήταν μεσημέρι και για κακή μας τύχη μπορέσαμε να εντοπίσουμε μόνο δύο τεχνίτες. Τον Μιχάλη Παχτίκο που εδώ και 36 χρόνια συνεχίζει να λειτουργεί, όπως μας είπε το πιο παλιό μαχαιροποιείο στην Κρήτη που πρωτοξεκίνησαν οι πρόγονοί του το 1912 και τον Γιώργο Σκαλιδάκη ένα νεαρό παλικάρι που συνεχίζει την τέχνη του παππού του, ενός από τους παλαιότερους μαχαιράδες της Κρήτης, που έφτιαχνε παραδοσιακά Κρητικά μαχαίρια από το 1938. Ο κ. Παχτίκος μας επεσήμανε πως η ιστορία του Κρητικού μαχαιριού ξεκινά από την Μινωική εποχή και συνεχίζεται μέχρι σήμερα εξελισσόμενη. Λίγοι νέοι άνθρωποι ασχολούνται με αυτή την τέχνη με αποτέλεσμα να κινδυνεύει να χαθεί. Ο λόγος, έχει να κάνει με το γεγονός πως ακόμα και αν μπει ένας νέος άνθρωπος, που δεν έχει σχέση με το αντικείμενο και ξεκινήσει να μαθαίνει, θα περάσει ένας χρόνος τουλάχιστον μέχρι να μπορεί να λειτουργήσει μόνος του. Αυτό είναι επιζήμιο για κάποιον ιδιοκτήτη μαγαζιού που θα πρέπει να πληρώνει κάποιον, που επί ένα χρόνο δεν θα μπορεί επί της ουσίας να παράγει. Έτσι δύσκολα οι παλαιοί τεχνίτες παίρνουν νέους να μάθουν την τέχνη. Πέρα από αυτό θα πρέπει να είναι κάποιος που θα αγαπά την τέχνη αυτή και δεν θα την βλέπει καθαρά ως κάτι βιοποριστικό. Για τον Κρητικό, μας τόνισε με έμφαση, δεν είναι όπλο, είναι η ψυχή του και για αυτό στα νεογέννητα στην Κρήτη δίνουν δώρο Κρητικά μαχαίρια, καθώς θα πρέπει με αυτά να «κόβουν» δρόμο στην ζωή τους. Το αισιόδοξο μας είπε είναι πως υπάρχει ενδιαφέρον από την νέα γενιά.

Ο Γιώργος Σκαλιδάκης από την πλευρά του σαν εκπρόσωπος της νέας γενιάς μαχαιράδων, μας έδωσε χρήσιμες πληροφορίες για την πορεία του Κρητικού μαχαιριού με την μορφή που έχει σήμερα, δηλαδή της «σαΐτας», αλλά και για τα μέρη ενός Κρητικού μαχαιριού και τις τεχνικές κατασκευής του.

Η σαΐτα

Το τυπικό Κρητικό μαχαίρι με τη μορφή την οποία διατήρησε μέχρι την εποχή μας, γεννήθηκε κατά τα τέλη του 18ου αιώνα κι έχει σχήμα που θυμίζει «σαΐτα». Το χαρακτηριστικό του σχήμα υιοθετήθηκε μ’ ενθουσιασμό από τους Κρητικούς και αντιστάθηκε στο πέρασμα του χρόνου. Φωτιά, αμόνι, ατσάλι, σφυρί, πένσες με μακρύς βραχίονες και η δεξιοτεχνία του μαχαιροποιού είναι τα απαραίτητα στοιχεία για την κατασκευή του Κρητικού μαχαιριού. Η ατσάλινη λεπίδα του είναι γεροδεμένη κι έχει μία μόνο κόψη, ενώ η αντίθετη προς την κόψη πλευρά, η «ράχη» του μαχαιριού, είναι επίπεδη, ισχυροποιημένη προς τη βάση της και λεπταίνει σταδιακά όσο πλησιάζει προς την άκρη για να καταλήξει σε μία οξύτατη αιχμή. Το σχήμα της λεπίδας είναι ευθύ, η πλευρά της κόψης λίγο πριν το τέλος της λεπίδας γίνεται έντονα κυρτή και καταλήγει στην αιχμή, η οποία έχει μια ελαφριά κλίση προς τα επάνω. Το μήκος της λεπίδας ποικίλει. Κατά τα μέσα του 19ου αιώνα οι Κρητικοί μαχαιροποιοί κατασκεύαζαν υπερμεγέθη μαχαίρια, το μήκος των οποίων έφτανε μέχρι και τα 0,80 εκ. του μέτρου. Οι τεράστιες αυτές μαχαίρες μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και ως σπάθες. Η κατασκευαστική ιδιομορφία της αιχμής του Κρητικού μαχαιριού, έχει ως αποτέλεσμα να του προσδίνει μεγάλη διατρητική ικανότητα. Τα μέρη του μαχαιριού είναι:

• Περτσίνια ή πύροι ή καρφιά
• Καδένα
• Φούντα ή φλουράκια ή κρεμαστήρια ή κρόσια ή ξόμπλια. Η λέξη ξόμπλια πρέπει να είναι παλαιότερη όλων και δηλώνει και την ύπαρξη εκτός από τα νομίσματα και άλλου διακοσμητικού αποτρεπτικού αντικειμένου, όπως κοράλλια κ.λπ.
• Mασιά ή μασά, που αποτελείται από: πεταλίδα, πετράδι και τσιμπίδα.
• Κερκέλι: η θηλιά πάνω στο φουκάρι από όπου κρεμιούνται τα ξόμπλια.
• Φουκάρι ή θηκάρι ή θήκη
• Ζέκια ή ζέχια
• Περμανέδες ή καμψέδες ή χαψέδες ή καψέδες
• Λεπίδα ή λάμα
• Σκάφη. Τα κρητικά μαχαίρια ήταν διάσημα γιατί ήταν «σκαφιδωτά». Με τον όρο αυτό πρέπει να εννοούσαν αρχικά διακοσμητικό αυλάκι σαν λούκι που φτιαχνόταν στη μέση και κατά μήκος της ράχης της λεπίδας και έδινε την εντύπωση «σκάφης». Αργότερα άρχισε να σημαίνει το σχήμα Τ που δημιουργούσε το φάρδεμα της ράχης της λεπίδας.
• Τσεμπερλίκι Επίσης το κρητικό μαχαίρι αναφέρεται και ανάλογα με το μέγεθος και το υλικό και ως πασαλής, μπασαλής, πασαλίσκος, πασαλιδάκι, μπουνιάλο, μπουνιαλάκι, μπιτσάκι και παραζωστρές, λαζός, σκουρομαχαίρα τα μεγάλα

Τεχνικές κατασκευής

Τον 19ο αιώνα ο μαχαιράς κατασκεύαζε ο ίδιος το ατσάλι, την πρώτη ύλη για τη λεπίδα. Σήμερα η πρώτη ύλη είναι μακριά κωνική λάμα από ατσάλι αέρος που αγοράζεται έτοιμη από το εμπόριο. Η διαδικασία ξεκινάει με το κόψιμο του κομματιού στο μήκος που θέλουμε, τη διαμόρφωσή του με ψαλίδι ή σβουράκι περίπου στο σχήμα της λεπίδας, το πύρωμα και τη σφυρηλάτηση του κομματιού, την τελειοποίηση στον τροχό και το γυάλισμα της ράχης. Φτιάχνεται η υποδοχή για τη μασιά στη λάμα, τρυπιέται για να περαστούν αργότερα τα περτσίνια και σκαλίζεται η ράχη με τα χαρακτηριστικά παραδοσιακά σχέδια. Στη συνέχεια ακολουθεί το «βάψιμο» της λεπίδας με πύρωμα μέχρι να γίνει το χρώμα βαθύ πορτοκαλί (περίπου στους 1500 βαθμούς Κελσίου), αφήνεται να κρυώσει επειδή είναι ατσάλι αέρος, ενώ άλλα ατσάλια θέλουν βούτηγμα στο νερό ή το λάδι, τροχίζεται για να γίνει η κόψη, τρίβεται με γυαλόχαρτο να λειανθεί και αλείφεται ολόκληρο με καθαρό κερί. Με αιχμηρό εργαλείο χαράζεται το σχέδιο πάνω στην κερωμένη επιφάνεια, ρίχνεται οξύ πάνω στα χαραγμένα σχέδια και έτσι «τρώγονται» από το οξύ μόνο τα χαραγμένα σημεία και έτσι δημιουργούνται τα σχέδια. Μετά πλένεται καλά η λεπίδα και είναι έτοιμη για την προσαρμογή της στο μαχαίρι.

Το αυθεντικό κρητικό μαχαίρι

Το αυθεντικό κρητικό μαχαίρι πρέπει να έχει τουλάχιστον δύο, ή και όλα, από τα παρακάτω χαρακτηριστικά, τα οποία όμως μπορούν να υπάρχουν μεμονωμένα και σε άλλα βαλκανικά-τουρκικά όπλα:

• Λαβή της οποίας σχεδόν πάντα τα «μανίνια» της σχηματίζουν V με συγκεκριμένες αναλογίες. Παλαιότερα το άνοιγμα του V ήταν μικρότερο, ενώ στα νεότερα μαχαίρια έχει γίνει πολύ πιο έντονο. Υπάρχουν και μερικά μαχαίρια, κυρίως από την αρχή της Τουρκοκρατίας, με κυλινδρική λαβή
• Παραστάσεις με συγκεκριμένα σύμβολα και διακοσμητικά θέματα στη λάμα και στην ασημένια θήκη.
• Το σχήμα του «τσεμπερλικιού», δηλαδή της μεταλλικής ταινίας που καλύπτει το διάστημα ανάμεσα στα δύο κόκαλα της λαβής, το οποίο φαρδαίνει ελαφρά καθώς ξεκινάει από τη ρίζα της λεπίδας πηγαίνοντας προς την τρύπα της μασιάς, και το είδος της διακόσμησης πάνω του.
• Τη χρησιμοποίηση πάντα διπλών καρφιών (πύρων, περτσινιών) συνήθως 3 σειρών, ή και περισσότερων, ανάλογα με το μέγεθος του μαχαιριού, για τη στερέωση των μανικιών στη λαβή.
• Το στόμιο της θήκης, που είναι πάντα κυλινδρικό, και που όταν είναι ξύλινη προστατεύεται από μεταλλικό δακτυλίδι.
• Τα θηκάρια, τα οποία, από τον 19ο αι. και μετά, όταν είναι ασημένια, έχουν πάντοτε στο τελείωμα την κεφαλή του φιδιού-δράκου. Πολύ συχνά η κεφαλή του φιδιού είναι προσαρτημένη και στο τέλος του ξύλινου φουκαριού, συχνότερα στα παλαιότερα μαχαίρια.
• Το σχήμα της λεπίδας, με το ανασήκωμα της αιχμής σε σχήμα «τσαρουχιού», το φάρδεμα της ράχης της λεπίδας ώστε να σχηματίζεται «Τ» και τη διακόσμηση της ράχης με καλέμι, με συγκεκριμένα φυσικά ή γεωμετρικά σχέδια.
• Την ύπαρξη τσιμπίδας, «μασιάς» που βρισκόταν χωμένη σε μια εσοχή στο πίσω μέρος του μαχαιριού, ανάμεσα στο V που σχηματίζουν τα δυο μανίκια, που χρησιμοποιούσαν για να ανάψουν με καρβουνάκια τον αργιλέ είναι μια κρητική επινόηση, που δεν συναντάται σε κανένα άλλο μαχαίρι.
• «Περμανέδες» ή «καμψέδες» που μοιάζουν με 2 κοχύλια ή δύο «χούφτες» και που υπάρχουν στις δυο μεριές της λάμας, στην αρχή της, αμέσως μετά τη λαβή. Και αυτό είναι γνώρισμα που υπάρχει μόνο σε κρητικά μαχαίρια και πρέπει να είναι απομεινάρι διακόσμησης που υπήρχε σε βενετσιάνικα σπαθιά.
• Τέλος τα θηκάρια των ασημένιων μαχαιριών είναι σκαλιστά, καλεμιστά ή με τη «φουσκωτή» τεχνική, με έντονο και βαθύ σκάλισμα σε βαρύ φύλλο ασημιού και όχι εγχάρακτα σε λεπτό φύλλο. Τα τελευταία χρόνια το κρητικό μαχαίρι δείχνει να ξαναγεννιέται. Σήμερα μετά από πολλά χρόνια μπορεί να φτιαχτεί ένα πλήρες κρητικό μαχαίρι με λεπίδα και θήκη (δερμάτινη ή ασημένια) που να είναι εφάμιλλη των παλιών.

Σε κάθε περίπτωση αυτό μας έμεινε από τις συζητήσεις γύρω από το Κρητικό μαχαίρι, είναι η ένδειξη φιλίας που αποτελεί αυτό το τυπικά φονικό μέσο. Αυτό αποτυπώνεται άλλωστε στις μαντινάδες που χαράζουν επάνω στις λάμες οι Κρητικοί, διαιωνίζοντας έτσι το πνεύμα φιλοξενίας και φιλίας που διέπει το νησί.

Μαντινάδα φιλίας

«Δώρο σου κάνω από καρδιάς ετούτο το μαχαίρι για να θυμάσαι πάντοτε αυτόν που στο χει φέρει Είμαι μαχαίρι κρητικό όπλο τιμής και ανδρείας, μα είμαι και ενθύμιο ειλικρινής φιλίας Έθιμο το χω από παλιά μαχαίρι να χαρίζω μόνο σε ανθρώπους που αγαπώ και που τους ξεχωρίζω Το δώρο αυτό το κάνω εγώ σε ένα λεβέντη άντρα να ξέρει πως τον εκτιμώ και τον θυμάμαι πάντα Είμαι μαχαίρι κρητικό σύμβολο δοξασμένο και σ’ ένα φίλο μου παλιό με αγάπη χαρισμένο Δώρο που αξίζει να δοθεί το δίδει χέρι χέρι ο φίλος εις τον φίλο του το κρητικό μαχαίρι Φίλος καλός μου το ‘δωσε και αυτό πολύ μ αρέσει ένα μαχαίρι κρητικό να το κρατώ στη μέση Το ατσάλι κόβει σίδερο στο ζόρι θα λυγίσει μα η αγνή φιλίας μας παντοτινά θα ζήσει Μαχαίρι σύμβολο ιερό της Κρήτης σου χαρίζω γιατί παππού μου στη ζωή εγώ σε ξεχωρίζω Είναι καμάρι να κρατάς το κρητικό μαχαίρι στη μέση σου και να τιμάς αυτόν που το χει φέρει» Δείτε όλα τα θέματα του Weekend