Οι Έλληνες αστροφυσικοί που ανακαλύπτουν το σύμπαν με τα «μάτια» του «Αρίσταρχου»

Ποια μυστικά κρύβουν τα αναρίθμητα άστρα των δισεκατομμυρίων γαλαξιών που υπάρχουν στο σύμπαν; Είμαστε μόνοι μας στο άπειρο; Πώς δημιουργήθηκε και ποια είναι τα όρια του σύμπαντος; Σε αυτά τα ενδιαφέροντα και αιώνια ερωτήματα καλούνται να απαντήσουν δεκάδες επιστήμονες ανά τον κόσμο. Αφανείς ήρωες που, με δεδομένα, στοιχεία και αποδείξεις, δίνουν απαντήσεις σε όσα επιχείρησε να απαντήσει η φιλοσοφία, η θεολογία και η κοσμογονία. Ρεπορτάζ: Αθηνά Δημητρακοπούλου Βίντεο / Φωτογραφίες: Γιάννης Κέμμος Μεταξύ αυτών, και δύο Έλληνες αστροφυσικοί, δύο σπουδαίοι επιστήμονες, που βρίσκονται για μεγάλο χρονικό διάστημα απομονωμένοι στην κορυφή «Νεραϊδοράχη», πάνω από το Χιονοδρομικό Κέντρο των Καλαβρύτων, όπου δεσπόζει το επιβλητικό τηλεσκόπιο «Αρίσταρχος». Στο μικρό πέτρινο κατάλυμα που βρίσκεται στην απομονωμένη από τον πολιτισμό βουνοκορφή, ο Παναγιώτης Μπούμης, κύριος ερευνητής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και ο μεταδιδακτορικός ερευνητής Αλέξιος Λιάκος, έπειτα από έρευνες δύο ετών, πρόσθεσαν το δικό τους σημαντικό λιθαράκι σε μία σπουδαία ανακάλυψη που έγινε πρόσφατα. Ο «Αρίσταρχος», το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο στην Ελλάδα και το δεύτερο μεγαλύτερο στην ηπειρωτική Ευρώπη, με διάμετρο κατόπτρου 2,30 μέτρα, ύψος 8,40 μέτρα και βάρος 34 τόνους, συμμετείχε στην ανακάλυψη και τον χαρακτηρισμό των εξωπλανητών WASP-113bκαι WASP-114b. Πρόκειται ουσιαστικά για δύο νέα πλανητικά συστήματα, εντός του γαλαξία μας αλλά εκτός του δικού μας ηλιακού συστήματος και ανακαλύφθηκαν στο πλαίσιο των ερευνών που γίνονται αδιάκοπα τα τελευταία χρόνια για την εύρεση συνθηκών και σε άλλα σημεία του σύμπαντος ευνοϊκών για την ανάπτυξη ζωής. Οι δύο αυτοί εξωπλανήτες περιφέρονται γύρω από άστρα παρόμοια με τον δικό μας Ήλιο και το «έτος» τους διαρκεί 4,5 και 1,5 μόλις ημέρες. Αξίζει να σημειωθεί ενδεικτικά πως το έτος του Ερμή, που είναι ο κοντινότερος πλανήτης στον ήλιο μας, είναι περίπου 90 ημέρες. Η απόστασή τους από τη Γη είναι 1.170 και 1.500 έτη φωτός, αντίστοιχα. Έχουν μάζα 0,5 και 1,8 μάζες Δία, ενώ η ακτίνα τους είναι περίπου 1,4 φορές μεγαλύτερη από την ακτίνα του Δία. Ο Δίας είναι ο μεγαλύτερος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος και έχει ακτίνα 10 φορές μεγαλύτερη από τη Γη. Είναι πολύ κοντά στους αστέρες τους και οι επιφανειακές τους θερμοκρασίες εκτιμάται ότι είναι 1.500 και 2.000 βαθμούς Κέλβιν αντίστοιχα. Ανήκουν στην κατηγορία των θερμών πλανητών τύπου Δία (Hot Jupiters), είναι αέριοι, ενώ είναι εκτός της ζώνης κατοικισιμότητας (habitable zone), η οποία χαρακτηρίζει το κατά πόσο ένας πλανήτης δύναται να φιλοξενεί συνθήκες παρόμοιες με της Γης, και κατ’ επέκταση ζωή. Έως τώρα έχουν ανακαλυφθεί περίπου 3.000 εξωπλανήτες και ακόμη 2.500 είναι υποψήφιοι από τη διαστημική αποστολή Κέπλερ. Δεκάδες ερευνητές, από 11 πανεπιστήμια σε 11 χώρες της Ευρώπης συμμετείχαν στην έρευνα. Το project «WASP» ξεκίνησε από μια ιδέα βρετανών επιστημόνων το 2006 και συγκεκριμένα από τον D. Pollacco. Κατόπιν κατασκευάστηκε το RISE στο τηλεσκόπιο «Λίβερπουλ» με διάμετρο 2 μέτρων που βρίσκεται στα Κανάρια Νησιά. Το 2010, η ιδέα κατασκευής του RISE2, του οργάνου δηλαδή που υπάρχει στον «Αρίσταρχο», ήταν του Παναγιώτη Μπούμη, σε συνεργασία με τους J. Meaburn (Πανεπιστήμιο Μάντσεστερ), D. Pollacco (Πανεπιστήμιο Γουόρικ) και Ι. Steele (Πανεπιστήμιο Λίβερπουλ). Τα τρία αυτά πανεπιστήμια της Μεγάλης Βρετανίας χρηματοδότησαν την κατασκευή του. «Όλοι αυτοί ψάχνουν να βρουν πλανήτες σε άλλους ήλιους. Όταν λέμε εξωπλανήτης, εννοούμε πλανήτης που βρίσκεται σε άλλο ηλιακό σύστημα, όχι στο δικό μας. Το πρόγραμμα WASP σκανάρει όλον τον ουρανό και εντοπίζει μικρομεταβολές στη λαμπρότητα αστέρων και τις χαρακτηρίζει υποψήφιες να προέρχονται από διάβαση εξωπλανητών. Μετά δίνει σε μεγαλύτερα τηλεσκόπια, όπως ο Αρίσταρχος υποψήφιους στόχους και αυτά με τα όργανα ακριβείας που διαθέτουν επιβεβαιώνουν ή όχι την ύπαρξη εξωπλανήτη», δηλώνει στο newsbeast.gr ο Παναγιώτης Μπούμης. «Ο στόχος είναι να καλύψουμε τη διάβαση του εξωπλανήτη μπροστά από τον αστέρα από τον οποίο περιφέρεται. Όπως λοιπόν εμείς στις δικές μας εκλείψεις ηλίου βλέπουμε τη σελήνη να διαβαίνει μπροστά από τον ήλιο και να κρύβει το φως του, έτσι αντίστοιχα γίνεται και στους εξωπλανήτες όταν οι πλανήτες που περιφέρονται σε τροχιά γύρω από τα άστρα κρύβουν μέρος του φωτός τους. Βέβαια, το αν θα είμαστε σε θέση να τα ανιχνεύσουμε εξαρτάται από την απόσταση του εξωπλανήτη από τον ίδιο τον αστέρα αλλά και τη διάμετρό του», εξηγεί ο Αλέξιος Λιάκος.

Ο «Αρίσταρχος» άνοιξε τις πύλες του στο newsbeast.gr

Φτάσαμε στο έρημο, λόγω καλοκαιριού, Χιονοδρομικό Κέντρο των Καλαβρύτων νωρίς το μεσημέρι. Τριγύρω οι «γυμνές» από πράσινο βουνοκορφές δημιουργούν ένα σεληνιακό τοπίο που συνοδεύει σε τέλεια αρμονία το επιβλητικό τηλεσκόπιο. Εκεί, μας περίμενε το όχημα του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών που μας ανέβασε στην κορυφή διασχίζοντας πρώτα έναν επικίνδυνο χωματόδρομο.

Στο τέλος του δρόμου φάνηκε από μακριά ο «Αρίσταρχος». Η κορυφή του Χελμού για ένα τόσο σύγχρονο και σημαντικό εγχείρημα έγινε γιατί είναι ένα σημείο που είναι αρκετά ψηλά (2.340 μ.), είναι μακριά από τα φώτα των πόλεων, ενώ το Χιονοδρομικό Κέντρο παρέχει πρόσβαση τον χειμώνα, μέσω των αναβατήρων. Πρόκειται επίσης για μία από τις σκοτεινότερες περιοχές της Ευρώπης. Το τηλεσκόπιο είναι πάνω από τα σύννεφα σε μεγάλο ποσοστό στη διάρκεια του χρόνου και μπορεί να καταγράφει εικόνες εξαιρετικής ποιότητας. Ο «Αρίσταρχος» μπορεί να «δει» μέχρι το μισό περίπου γνωστό σύμπαν, δηλαδή περίπου 7 δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά, και έχει πάρα πολύ μεγάλη ακρίβεια στη στόχευση και παρακολούθηση αντικειμένων. Οι κάμερες που χρησιμοποιούνται ψύχονται σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες τόσο με τη χρήση υγρού αζώτου (-110 βαθμούς Κελσίου) ή μέσω θερμοηλεκτρικής ψύξης (-50 βαθμούς Κελσίου).

Τη συζήτησή μας διέκοψε για λίγη ώρα μία οικογένεια ελληνοαμερικανών που διέσχισαν αυτόν τον δύσκολο χωματόδρομο για να δουν από κοντά αυτό το σπουδαίο έργο. Οι ερευνητές άνοιξαν τις πύλες του «Αρίσταρχου» και άφησαν εντυπωσιασμένους έξι ανθρώπους που αναγνώρισαν τη σημαντική δουλειά που γίνεται κάτω από αντίξοες, πολλές φορές, συνθήκες. Η περιήγησή μας συνεχίστηκε στο εσωτερικό του «Αρίσταρχου». Κάτω από έναν τεράστιο θόλο που ανοίγει και περιστρέφεται ακολουθώντας την κίνηση του τηλεσκοπίου, ξεναγηθήκαμε και είδαμε από πολύ κοντά τα επιστημονικά εργαλεία που οδηγούν στην αποκάλυψη των μυστικών του σύμπαντος.

Η άριστη «όραση» του «Αρίσταρχου»

Η ονομασία «RISE» σημαίνει «Rapid Imaging Search for Exoplanets». Είναι δηλαδή μια CCD κάμερα με ένα ειδικό οπτικό σύστημα που παίρνει πολλές εικόνες και «διαβάζει» πάρα πολύ γρήγορα. «Η έρευνα για τους εξωπλανήτες είναι σημαντική γιατί έχουμε ένα μεγάλο τηλεσκόπιο, γενικότερα σε τέτοιου μεγέθους τηλεσκόπια δεν έχεις εύκολα πρόσβαση ανά τον πλανήτη. Όσο μεγαλύτερο είναι το τηλεσκόπιο και όσο καλύτερο είναι το όργανο, τόσο καλύτερο και αξιόπιστο επιστημονικό αποτέλεσμα σου δίνει. Βλέπουμε πως είναι οι μετρήσεις από διάφορα άλλα τηλεσκόπια και πως είναι η δική μας η μέτρηση», εξήγησε ο κ. Μπούμης.

«Υπάρχει ζωή σε άλλους πλανήτες;»

«Οι εξωπλανήτες είναι ενδιαφέροντες γιατί χρησιμοποιώντας τις γνώσεις που παίρνουμε από αυτούς προσπαθούμε να απαντήσουμε στο προπατορικό ερώτημα που έχουμε ως ανθρωπότητα για το αν υπάρχει ζωή σε άλλους πλανήτες εκτός από τη Γη και μάλιστα εκτός του δικού μας ηλιακού συστήματος», αναφέρει στην κάμερα του newsbeast.gr ο κ. Λιάκος.

Εκτιμά μάλιστα πως μέσα στα επόμενα 30 με 50 χρόνια, λόγω της ραγδαίας εξέλιξης της τεχνολογίας, θα είμαστε σε θέση να βρίσκουμε εξωπλανήτες και να είμαστε σχεδόν βέβαιοι για το αν μπορούν ή όχι να έχουν ζωή. Όσο για το αν θα καταφέρουμε να επικοινωνήσουμε με εξωγήινες μορφές ζωής, η απάντηση είναι σαφής: «Δεν θα φτάσω στο επίπεδο να πω ότι θα επικοινωνήσουμε γιατί είναι πάρα πολύ μακριά από εμάς, αλλά να τον χαρακτηρίσουμε με πάρα πολύ μεγάλη ακρίβεια, νομίζω ότι θα είμαστε σε θέση μέσα στα επόμενα χρόνια».

Η μεγάλη συμβολή της αστρονομίας στον σύγχρονο κόσμο

«Η έρευνα είναι ένας πολύ σημαντικός τομέας. Μέσω της έρευνας αναπτύσσεται και η τεχνολογία. Μέσω της τεχνολογίας, ο κόσμος αναπτύσσει τεχνογνωσία. Άρα είναι πολύ σημαντικό να υποστηριχθεί η έρευνα, να βοηθήσουμε και τον νέο κόσμο να ασχοληθεί με τον τομέα της έρευνας γιατί μέσω της τεχνολογίας θα έχουμε ανάπτυξη και θέλουμε πολύ να ξεκινήσει η ανάπτυξη στη χώρα μας», σημειώνει ο κ. Μπούμης.

«Το πιο βασικό πράγμα νομίζω για να ξεκινήσει να γίνει το restart που λέμε είναι να σταματήσει να φεύγει ο νέος κόσμος γιατί εδώ δεν υπάρχουν πολλά ερευνητικά προγράμματα», Αυτό που κάνουμε εμείς εδώ πέρα θα βοηθήσει πάρα πολύ στην ανάπτυξη της τεχνολογίας, θα βοηθήσει πάρα πολύ στο να βρει δουλειά πολύς κόσμος, νέος κόσμος», καταλήγει. * Διαβάστε ολόκληρη την εργασία ΕΔΩ. ** Περισσότερες πληροφορίες για πρόσφατα επιστημονικά αποτελέσματα αλλά και το ίδιο το τηλεσκόπιο «Αρίσταρχος»είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του Αστεροσκοπείου Χελμού και στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Αστροφυσικής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. Δείτε όλα τα θέματα του Weekend