Σε ηλικία 89 ετών έφυγε από τη ζωή ο σπουδαίος Βασίλης Βασιλικός, ο συγγραφέας που με το έργο και το πνεύμα του σημάδεψε μια ολόκληρη γενιά και συνεχίζει να εμπνέει τις μεταγενέστερες. Ένας συναρπαστικός άνθρωπος με μια μυθιστορηματική ζωή, ένας διανοούμενος, που άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Ο Βασίλης Βασιλικός είναι ένας από τους δέκα πιο μεταφρασμένους Έλληνες συγγραφείς και ο τέταρτος πιο πολυδιαβασμένος Έλληνας συγγραφέας στον κόσμο μετά τους Καζαντζάκη, Ρίτσο και Καβάφη. Διετέλεσε επίσης πρέσβης της Ελλάδας στην UNESCO από το 1996 έως το 2004.
Πολλά από τα έργα έγιναν εμβληματικά με κορυφαίο το «Ζ», το έργο που σύμφωνα με διεθνείς κριτικούς λογοτεχνίας βρίσκεται στα κορυφαία που ο καθένας πρέπει να διαβάσει.
Ένα μυθιστόρημα – ντοκουμέντο για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, ένα βιβλίο σταθμός στην ελληνική λογοτεχνία. Γραμμένο σχεδόν παράλληλα με την εξέλιξη των γεγονότων και της δίκης που συντάραξε την Ελλάδα, το Ζ εκδόθηκε για πρώτη φορά στα μέσα της δεκαετίας του 1960.
«Λογοτεχνικό ρεπορτάζ» ή «φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος», κατά τον ίδιο τον Βασίλη Βασιλικό, κινείται στα όρια μεταξύ λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας, με τον συγγραφέα να ενορχηστρώνει το δημοσιογραφικό και το προανακριτικό υλικό της υπόθεσης Λαμπράκη. Το Ζ, το οποίο μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο το 1969 από τον σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά, συνεχίζει να προκαλεί τεράστιο ενδιαφέρον, γιατί παραμένει επίκαιρο και «ανοικτό» σε νέες ερμηνείες και σηματοδοτήσεις.
«Ζει!»
Πρόθεση του δημιουργού ήταν το «Ζ» του τίτλου να προφέρεται «Ζει» και όχι «ζήτα», όπως συχνά συμβαίνει, καθώς στόχος ήταν να συνδεθεί με τα σύνθημα για τον Γρηγόρη Λαμπράκη: «Λαμπράκη ζεις, εσύ μας οδηγείς» και «Ζει! Ζει! Ζει!».
«Βασίλη, καταπληκτικό το βιβλίο, αλλά θα πας φυλακή», του είπε ο φιλόλογος και μελετητής Πάνος Μουλάς, διαβάζοντας το «Ζ», πριν εκδοθεί. Κάπως έτσι έβαλε στον υπότιτλο του έργου τη σημείωση: «Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος». «Ήθελα κάπως να θολώσω τα νερά, να αυτοπροστατευτώ», είχε δηλώσει ο ίδιος, ο οποίος πέρασε τα χρόνια της Χούντας αυτοεξόριστος, κυρίως στο Παρίσι.
Το εξώφυλλο φιλοτεχνήθηκε από τον Νίκο Κούνδουρο. Πριν φτάσει στην τελική έκδοση, η μορφή του διηγήματος είχε απασχολήσει ιδιαίτερα τον συγγραφέα. Η διέξοδος δόθηκε από το έργο ενός άλλου συγγραφέα, του σπουδαίου Τρούμπαν Καπότε. Ο Βασίλης Βασιλικός διάβασε το «Εν Ψυχρώ» και εμπνεύστηκε τη φόρμα που θα ακολουθούσε για το δικό του έργο.
Το «Ζ» πρωτοδημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό «Ταχυδρόμος» το 1966. Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί σε βιβλίο από τις εκδόσεις «Θεμέλιο», σχεδόν ταυτόχρονα με την δίκη των κατηγορουμένων για τη δολοφονία του Λαμπράκη.
Το 1967 η Χούντα των Συνταγματαρχών απαγόρευσε την κυκλοφορία του στην Ελλάδα. Όμως άρχισε να μεταφράζεται σε άλλες γλώσσες και έγινε αμέσως σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα. Μαζί με την κινηματογραφική μεταφορά του συνέβαλε σημαντικά στη διεθνοποίηση της δράσης κατά της Χούντας.
Ο Βασίλης Βασιλικός παρακολουθούσε από κοντά τα τεκταινόμενα για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, ωστόσο εκείνη την περίοδο, όπως είχε δηλώσει ο ίδιος, δεν είχε σκεφτεί να γράψει το βιβλίο. Τον συγγραφέα κινητοποίησε ο φίλος και ιδεολογικός σύντροφός του, Δημήτρης Δεσποτίδης, ιδιοκτήτης του εκδοτικού οίκου «Θεμελίο». Αυτός τον έπεισε να προχωρήσει στη συγγραφή του «Ζ», βοηθώντας τον ταυτόχρονα με την πρόσβαση στο προανακριτικό υλικό της υπόθεσης και με εμπεριστατωμένα ρεπορτάζ από τον ελληνικό τύπο.
Ένα «μη μυθιστορηματικό μυθιστόρημα»
Ο Βασίλης Βασιλικός συγκέντρωσε το υλικό και από τη στιγμή που βρήκε και τη λογοτεχνική φόρμα που θα ακολουθούσε ξεκίνησε τη συγγραφή. Το «Ζ» δεν είναι ένα ιστορικό βιβλίο, αλλά ένα λογοτεχνικό έργο, που αποδίδει την ατμόσφαιρα και την ψυχολογία της εποχής. Ένα «μη μυθιστορηματικό μυθιστόρημα» (non fiction level), ένα λογοτεχνικό είδος που ορίστηκε από τον Τρούμαν Καπότε.
Ο ίδιος ο Βασίλης Βασιλικός εξηγεί: «Με απλά λόγια πρόκειται για μια περίπτωση, που θα ήταν, κάτω από άλλες περιστάσεις, φανταστική ή μυθιστορηματική αλλά συμβαίνει να ‘ναι εκατό τα εκατό πραγματική και μη μυθιστορηματική. Δηλαδή το Ζ υπακούει στους νόμους ενός έργου φαντασίας, έχει δική του νομοτέλεια, αυτόνομη, μόνο που τυχαίνει όλα αυτά να μην είναι διόλου φανταστικά, αλλά μια πιστή και υπεύθυνη αντιγραφή της πραγματικότητας».
Σύμβολο ζωής, αγώνα και ειρήνης
Σε συνέντευξή του τον Μάιο του 2022 στη γερμανική εφημερίδα ΤΑΖ, ο Βασίλης Βασιλικός είχε δηλώσει πως «το “Ζ” έγινε σύμβολο της ζωής και του αγώνα του Γρηγόρη Λαμπράκη, αλλά φυσικά και ένα παγκόσμιο σύμβολο ειρήνης». «Ήταν και ένα σύμβολο ενάντια στους συνταγματάρχες, που με τανκς εδραίωσαν τη δικτατορία τους στη χώρα μου στις 21 Απριλίου 1967. Τουτέστιν, το “Z” ήταν και είναι το αντίθετο της “φιλοσοφίας των τανκς”. Για αυτό νιώθω αηδία και θλίψη όταν το βλέπω πάνω στα ρωσικά τανκς» στον πόλεμο στην Ουκρανία.
«Το “Ζ” το έγραψε ο ελληνικός λαός»
Η επίδραση του Ζ στην Ελλάδα και το εξωτερικό ήταν και παραμένει τεράστια. Ο ίδιος ο Βασίλης Βασιλικός, στην αυτοβιογραφία του με τίτλο «Η μνήμη επιστρέφει με λαστιχένια πέδιλα», διηγείται: «Όταν πρωτοδημοσιεύθηκε στον Ταχυδρόμο σε συνέχειες, θυμάμαι ήμουν στο γήπεδο. Μπαίνει το γκολ και ο μπροστινός μου τραβάει τον διπλανό του από το μανίκι, όμως εκείνος συνεχίζει το διάβασμα. Δεν τον ενδιαφέρει ποσώς εάν έφαγαν, εάν έβαλαν γκολ, και όπως ο φίλος του επιμένει, τραβάει το χέρι του απότομα, σαν να του είπε: “Μη με ενοχλείς”. Σκύβω απορημένος να δω τι διάβαζε ώστε να τον έχει απορροφήσει τόσο και στο γήπεδο. Στον Ταχυδρόμο, διάβαζε την τρίτη συνέχεια του βιβλίου Ζ».
Το Ζ είναι ένα έργο που έχει ζωή δική του, που ξεπερνάει τον συγγραφέα και τον δημιουργό του. Όπως έχει ειπωθεί, «το “Z” το έγραψε ο ελληνικός λαός». Είναι ένα έργο που έχει επηρεάσει – όσο ελάχιστα άλλα – την πολιτική και την κοινωνική συνείδηση πολλών ανθρώπων και αναδείχθηκε μέσα από το χρόνο σε ένα σημείο αναφοράς για την ελευθερία και τη δημοκρατία.
