Κάνοντας μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας, θα αισθανθείτε μνήμες βυζαντινές να ξεπηδούν απρόσμενα και μάλιστα στα πιο αναπάντεχα σημεία της. Εξάλλου, διαθέτει πολλά βυζαντινά μνημεία που στέκουν αγέρωχα και διακριτικά στον χρόνο, θυμίζοντας αλλοτινές εποχές.
Και αυτά δεν είναι άλλα και από τα εκκλησάκια της που ενώνουν το παρελθόν με το παρόν με έναν κατανυκτικό τρόπο. Οι βυζαντινοί μικροί ναοί που συναντάμε στο κέντρο της πόλης, δεν αποτελούν μόνο χώρο λατρείας αλλά και ιστορικά κτίρια με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και ιστορία.
Μάλιστα, θα σας εκπλήξει το πόσα χρόνια στέκουν εκεί, όπως και η ιστορία που κουβαλάνε.
Άγιος Δημήτριος ο Λουμπαρδιάρης
Πρόκειται για μία από τις πιο γνωστές και όμορφες εκκλησίες της πόλης, την οποία πολλά ζευγάρια επιλέγουν για τον γάμο τους. Πρόκειται για μία καμαροσκεπαστή μονόκλητη Βασιλική του 12ου αιώνα. Βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου του Φιλοπάππου και περιτριγυρίζεται από πεύκα, ενώ το πλακόστρωτο μονοπάτι που οδηγεί σε αυτή είναι έργο του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη.
Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται από τον 18ο αιώνα, ενώ στο τέμπλο του ναού αναγράφεται και το κοντάκιο των εγκαινίων του. Λέγεται Λουμπαρδιάρης ή βομβαρδιάρης, καθώς σύμφωνα με την παράδοση, βομβαρδίστηκε επί Τουρκοκρατίας. Την παραμονή της εορτής του Αγίου πολλοί πιστοί είχαν συγκεντρωθεί έξω από το ναό για να γιορτάσουν τη χάρη του. Bλέποντας το πλήθος, ο Τούρκος φρούραρχος της Ακρόπολης Γιουσούφ-Αγάς αποφάσισε να βομβαρδίσει με το μεγάλο κανόνι τη Λουμπάρδα, που βρισκόταν στα Προπύλαια της Ακρόπολης, το ναό και, την ώρα της δοξολογίας, στόχευσε στον Άγιο Δημήτριο. Ωστόσο, σύμφωνα με το θρύλο, ο Θεός με τη συνδρομή του Αγίου, τη στιγμή της πυροδότησης, έριξε κεραυνό, καταστρέφοντας τα κανόνια, σκοτώνοντας τους πυροβολητές, τον Γιουσούφ-Αγά και την οικογένειά του, και σώζοντας έτσι το ναό.
Καπνικαρέα
Στο μέσο περίπου του εμπορικού δρόμου της Ερμού θα συναντήσετε την Καπνικαρέα, που είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου. Χρονολογείται στο τέλος του 11ου αιώνα και είναι σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο. Το όνομά της πιθανότατα προέρχεται από τον ιδρυτή του ναού, ο οποίος στα χρόνια του Βυζαντίου ήταν υπεύθυνος για την είσπραξη του καπνικού φόρου, δηλαδή για τον καπνό που έβγαινε από τις καπνοδόχους των σπιτιών της περιοχής.
Σύμφωνα με την παράδοση, η σημερινή εκκλησία βρίσκεται στη θέση μίας παλαιότερης που είχε χτίσει η Ευδοκία η Αθηναία, σύζυγος του αυτοκράτορα Θεοδόσιου του Μικρού που βασίλευσε από το 408 έως το 450, η οποία μάλιστα την είχε κατασκευάσει πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού αφιερωμένου στη θεά Δήμητρα ή στη θεά Αθηνά, τακτική που ήταν πολύ συχνή την εποχή εκείνη. Ο κύριος ναός οικοδομήθηκε πιθανότατα στο τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα, ο εξωνάρθηκας και το πρόπυλο στις αρχές του 12ου, ενώ το μονόχωρο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας είτε επί κυριαρχίας των Φράγκων (13ος αι. -16ος αι.) είτε των Οθωμανών.
Κατά την επανάσταση του 1821, η Καπνικαρέα δεν γλίτωσε από την πολιορκία της Αθήνας, χάνοντας μάλιστα σχεδόν ολοσχερώς το παρεκκλήσι, το οποίο αργότερα ανέλαβε με έξοδά του να αποκαταστήσει ο οπλαρχηγός Ιωάννης Πρέντζας. Επί Όθωνα, στη διάρκεια των έργων για τη διάνοιξη της οδού Ερμού, κινδύνεψε να κατεδαφιστεί, παρενέβη όμως ο Βασιλιάς της Βαυβαρίας Λουδοβίκος, πατέρας του Όθωνα και έτσι σώθηκε. Μερικά χρόνια αργότερα κινδύνεψε εκ νέου με κατεδάφιση όμως σώθηκε χάρη στον Μητροπολίτη Αθηνών Θεοφίλο Α΄ Βλαχοπαπαδόπουλο.
Άγιοι Ασώματοι
Ένα ακόμα σημαντικό βυζαντινό μνημείο είναι και οι Άγιοι Ασώματοι στο Θησείο. Ο ναός αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα των αθηναϊκών βυζαντινών ναών του 11ου αιώνα. Είναι χτισμένος από λαξευμένη πέτρα περίκλειστη από τούβλα, ενώ στη βάση του υπάρχουν μεγάλοι λίθοι τοποθετημένοι σε σχήμα σταυρού. Για την ιστορία του δεν γνωρίζουμε πολλά. Σε ανασκαφή δίπλα στο ναό βρέθηκαν θραύσματα τριών πήλινων πλακών με ανάγλυφη διακόσμηση τα οποία εντοιχίστηκαν στη δυτική του πλευρά καθώς θεωρήθηκε ότι ανήκαν σε αυτόν.
Άγιοι Θεόδωροι
Το εκκλησάκι στην κάτω πλευρά της πλατείας Κλαυθμώνος αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της πόλης. Επιγραφή που βρίσκεται στο δυτικό τοίχο του ναού, αναφέρει πως στη θέση αυτή υπήρχε παλαιότερη εκκλησία και η νέα χτίστηκε από τον στρατιωτικό αξιωματούχο Νικόλαο Καλόμαλο. Σε άλλη επιγραφή γίνεται αναφορά στη χρονολογία ανέγερσης του ναού κάπου στα μέσα του 11ου αιώνα. Κατά την επανάσταση του ’21, υπέστη ζημιές που, όμως, μετά την απελευθέρωση επισκευάστηκαν.
Μονή Καισαριανής
Πρόκειται για έναν από τους ωραιότερος βυζαντινούς ναούς της Αθήνας, χωμένος μέσα σε ένα τοπίο μοναδικού φυσικού κάλλους στη δυτική πλαγιά του Υμηττού. Η Μονή ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα στα ερείπια, όπως λέγεται, αρχαίου ναού, αφιερωμένου στη θεά Δήμητρα. Όσον αφορά την προέλευση του ονόματός της, υπάρχουν αρκετές εκδοχές, ξεκινώντας από τον Παυσανία που αφηγείται πως ο Πελασγός βασιλιάς Κελεός αφιέρωσε την κόρη του Σαισάρια στη λατρεία της θεάς Δήμητρας και η περιοχή που φιλοξενούσε το ιερό ονομάστηκε Σαισαριανή.
Μία άλλη υποστηρίζει ότι η ονομασία προέρχεται από τον ιδρυτή της Καισάριο ή τους Καίσαρες, Χριστόφορο και Νικηφόρο, που είχαν εξοριστεί στην Αθήνα από την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία. Σύμφωνα με μία άλλη, το όνομα οφείλεται σε εικόνα της Θεοτόκου από την Καισαρεία. Η Μονή διέθετε επίσης μια αξιόλογη βιβλιοθήκη.
Την περίοδο της Επανάστασης του 1821, χάρη στην στρατηγική της θέση, λειτούργησε ως ορμητήριο και καταφύγιο των αγωνιστών. Διαλύθηκε το 1833, με διάταγμα της Αντιβασιλείας του Όθωνα. Σήμερα η Μονή Καισαριανής αποτελεί φυλασσόμενο μνημείο του Υπουργείου Πολιτισμού και είναι επισκέψιμος χώρος.
