Ο Ιωσήφ Στάλιν (το πλήρες όνομά του είναι Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν) θεωρείται από πολλούς ένας από τους μεγάλους ηγέτες που πέρασαν από τον μάταιο τούτο κόσμο, ενώ για άλλους θεωρείται ένας αρχηγός με στοιχεία μεγαλομανίας και δικτάτορα. Αφήνουμε στην ιστορία να κρίνει ποιος από τους δύο χαρακτήρες είναι πιο κοντά στην αλήθεια. Αν μπορεί να υπάρξει τέτοια με όρους απολυτότητας.
Ο θάνατος του Ιωσήφ Στάλιν ήρθε τον Μάρτιο του 1953 έθεσε τέλος στη μακρά ηγεσία του στη Σοβιετική Ένωση. Από τη δεκαετία του 1920, κυβερνούσε με σιδηρά πυγμή. Έσυρε τη χώρα του προς την εκβιομηχάνιση με κάθε κόστος και κατέσφαξε τους εχθρούς του -και εκείνους που θεωρούσε εχθρούς. Οι εκκαθαρίσεις του μάλιστα είχαν στραφεί και κατά Ελλήνων κομμουνιστών και είχαν το όχι πολύ πρωτότυπο όνομα «Ελληνική Επιχείρηση».
Η Ιστορία είναι γεμάτη από στιγμές που πολλοί θα ήθελαν να ξεχαστούν. Αλλά ίσως δεν πρέπει καθώς η μνήμη μπορεί να μην επιτρέψει να γίνουν δύο φορές τα ίδια λάθη. Μια από αυτές τις σκοτεινές σελίδες είναι και το «Γολοντομόρ». Έτσι ονομάζουν οι Ουκρανοί τον μεγάλο λιμό του 1932-1933. Την περίοδο δηλαδή που έφτασαν στο σημείο κυριολεκτικά να τρώνε ο ένας τον άλλο προκειμένου να επιβιώσουν.
Για να επανέλθουμε όμως στο θάνατο του Στάλιν ένα ερώτημα ταλανίζει ιστορικούς και λάτρεις των μυστηρίων: Πώς πέθανε τελικά ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης;
Στάλιν: Η περίοδος πριν το μοιραίο
Προς το τέλος της ζωής του, ο Σοβιετικός ηγέτης Ιωσήφ Στάλιν είχε αρχίσει να περνάει σχεδόν όλο τον ελεύθερο χρόνο του στην εξοχική κατοικία του στο προάστιο Κούντσεβο της Μόσχας. Έχοντας κατάθλιψη όταν έμενε μόνος του, καλούσε τακτικά τέσσερα μέλη του στενού του κύκλου να τον συναντήσουν εκεί για μια ταινία και ένα γεύμα.
Στους «συμπολεμιστές» του Στάλιν εκείνη την εποχή περιλαμβάνονταν ο Γκεόργκι Μαλένκοφ, ο πιθανός διάδοχος του Στάλιν και αναπληρωτής πρωθυπουργός, ο Λαυρέντι Μπέρια, ο επικεφαλής της μυστικής αστυνομίας του Στάλιν, ο οποίος επίσης διεκδικούσε την εξουσία, ο Νικίτα Χρουστσόφ, τον οποίο ο Στάλιν είχε καλέσει στη Μόσχα για να εξισορροπήσει τη δυναμική ισχύος του Μαλένκοφ και του Μπέρια, και ο Νικολάι Μπουλγκάνιν, ο υπουργός Άμυνάς του.
«Μόλις ξυπνούσε, μας τηλεφωνούσε -και τους τέσσερις μας- και είτε μας καλούσε να δούμε μια ταινία είτε ξεκινούσε μια μακρά συζήτηση για ένα ζήτημα που θα μπορούσε να είχε λυθεί σε δύο λεπτά», διηγήθηκε αργότερα ο Χρουστσόφ.
Το 1953, ο Στάλιν ήταν 73 ετών. Είχε υποστεί είτε καρδιακή προσβολή είτε μια σειρά από εγκεφαλικά επεισόδια το 1945, και η υγεία του δεν ήταν η ίδια από τότε. Η παράνοιά του, επίσης, βρισκόταν σε υψηλά επίπεδα.
Όταν είχε πάει για τον τακτικό του έλεγχο το 1951, ο γιατρός του τού είπε να ξεκουράζεται περισσότερο και να εργάζεται λιγότερο, λόγια που ο Στάλιν δεν τα πήρε καλά, έγραψε ο βιογράφος του Roman Brackman στο βιβλίο του The Secret File of Joseph Stalin. Ο γιατρός συνελήφθη και κατηγορήθηκε ότι εργαζόταν ως κατάσκοπος για τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες.
Η μέρα που πέθανε ο Στάλιν
Στις τέσσερις το πρωί της 6ης Μαρτίου 1953, αναγγέλθηκε από τον κρατικό ραδιοσταθμό ότι: «Η καρδιά του συντρόφου ηγέτη και συνεχιστή της μεγαλοφυΐας του σκοπού του Λένιν, του σοφού ηγέτη και δασκάλου του Κομμουνιστικού Κόμματος και της Σοβιετικής Ένωσης, έπαψε να χτυπά.»
Ο Ιωσήφ Βησσαριώνοβιτς Τζουγκασβίλι, ο επονομαζόμενος Στάλιν, είχε υποστεί εγκεφαλική αιμορραγία και είχε πεθάνει στις 9:50 μ.μ. στις 5 Μαρτίου 1953. Ήταν 73 χρονών.
Την ημέρα πριν πεθάνει είχε μια συνηθισμένη συνάντηση με τέσσερα υψηλόβαθμα μέλη του κόμματος, τον Νικήτα Χρουστσόφ, τον Γκεόργκι Μαλένκοφ, τον Μπουλγκάνιν και τον Λαυρέντιο Μπέρια. Ο Στάλιν αποχαιρέτησε όλους τους καλεσμένους νωρίς το πρωί. Όταν πήγαινε για ύπνο διέταξε τους υπηρέτες και τους φρουρούς του να μην τον ενοχλούν. Το πρωί, το προσωπικό του άκουσε θορύβους και συμπέρανε ότι ο Στάλιν είχε ξυπνήσει. Κανείς όμως δεν τολμούσε να μπει στο δωμάτιό του, επειδή φοβόταν την οργή του.
Όταν άργησε από το συνηθισμένο η υπηρέτριά του έκανε τη γενναία προσπάθεια και μπήκε προσεκτικά στο δωμάτιό του και τον βρήκε ξαπλωμένο στο πάτωμα μέσα στα ούρα του. Είχε υποστεί εγκεφαλικό επεισόδιο και βρισκόταν σε άθλια κατάσταση. Μπορούσε να μιλήσει αλλά δεν είχε τις αισθήσεις του. Οι υπηρέτες τον είχαν βάλει μέσα από το πάτωμα και τον είχαν τοποθετήσει σε έναν καναπέ στην τραπεζαρία. Οι φρουροί φοβόντουσαν πολύ για να το μάθει κανείς, οπότε κάλεσαν τον Χρουστσόφ, τον Μπέρια και άλλα υψηλόβαθμα μέλη του κόμματος.
Πώς πέθανε όμως ο Στάλιν;
Οι υπηρέτες του Στάλιν αντί να καλέσουν γιατρό, κάλεσαν τους συμβούλους του γύρω στη 1 π.μ. της 2ας Μαρτίου. Ο Χρουστσόφ ισχυρίζεται ότι ο ίδιος και άλλοι πήγαν στην κατοικία αλλά δεν είδαν τον Στάλιν. Πιθανώς φοβούμενοι την αντίδρασή του όταν ξύπνησε, είπαν ότι δεν το θεώρησαν «κατάλληλο» όταν ο δικτάτορας βρισκόταν σε «τόσο δυσάρεστη κατάσταση».
Άλλες μαρτυρίες, ωστόσο, δείχνουν ότι τουλάχιστον ο Μπέρια είδε τον Στάλιν. Σύμφωνα με έναν από τους φρουρούς του Στάλιν, ο Μπέρια είπε: «Γιατί είσαι σε τέτοιο πανικό; Δεν βλέπετε ότι ο σύντροφος Στάλιν κοιμάται βαθιά. Μην τον ενοχλείτε και σταματήστε να μας ανησυχείτε.» Όπως και να ‘χει, οι τέσσερις άνδρες έφυγαν – για να επιστρέψουν λίγες ώρες αργότερα, όταν ο Στάλιν δεν είχε ακόμα ξυπνήσει.
«Έπρεπε να τον εξετάσουν, αλλά τα χέρια τους ήταν πολύ τρεμάμενα», θυμάται ένας από τους φρουρούς του Στάλιν. «Για να γίνουν τα πράγματα χειρότερα, ο οδοντίατρος έβγαλε την οδοντοστοιχία του και του έπεσε κατά λάθος». Αντιμετώπισαν τον ηγέτη με βδέλλες, κρύες κομπρέσες και απόλυτη σιωπή. Αλλά εκείνος δεν ξύπνησε ποτέ. Ο Ιωσήφ Στάλιν πέθανε στις 5 Μαρτίου 1953, γύρω στις 9:50 μ.μ.
Αλλά πώς πέθανε ο Στάλιν; Επί δεκαετίες, οι ιστορικοί παλεύουν με αυτό το ερώτημα. Και ορισμένοι έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο Στάλιν, στην πραγματικότητα, δηλητηριάστηκε από έναν από τους τέσσερις άνδρες του στενού του κύκλου.
Στις 5 Μαρτίου, ο Στάλιν έκανε εμετό με αίμα και το στομάχι του άρχισε να αιμορραγεί, μια λεπτομέρεια που αποκόπηκε από την τελική έκθεση που εκδόθηκε στην Κεντρική Επιτροπή, μέχρι που οι μελετητές Τζόναθαν Μπρεντ και Βλαντιμίρ Ναούμοφ έφεραν στο φως τη λεπτομέρεια το 2003.
Τα επί μακρόν θαμμένα στοιχεία θα μπορούσαν να υποδηλώνουν μια συγκάλυψη. Είναι γνωστό ότι τη νύχτα της 28ης Φεβρουαρίου ο Στάλιν ήπιε “χυμό φρούτων” (αραιωμένο γεωργιανό κρασί). Το δηλητήριο, ίσως με τη μορφή του δηλητηριώδους, άγευστου αντιπηκτικού βαρφαρίνης, θα μπορούσε εύκολα να είχε μπει στο ποτό του Στάλιν και να είχε προκαλέσει αιμορραγία στο στομάχι του.
Αλλά το αν αυτό ισχύει, μάλλον θα παραμείνει για πάντα θέμα εικασιών, καταλήγουν οι Μπρεντ και Ναούμοφ στο βιβλίο Stalin’s Last Crime (Το τελευταίο έγκλημα του Στάλιν): The Plot Against the Jewish Doctors, 1948-1953. Εκείνη τη νύχτα, η σιδερόφρακτη 30ετής κυριαρχία του Στάλιν στη Σοβιετική Ένωση έληξε.
Η διαδοχή του Στάλιν
Μετά το θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν, την εξουσία ανέλαβε ο Νικίτα Χρουστσόφ. Νίπτει γρήγορα τας χείρας του για το πρώην αφεντικό του, λέγοντας στο ακροατήριο του 20ου Συνεδρίου του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1956 ότι ο Στάλιν ήταν ένας «δεσπότης».
Ο Στάλιν είχε χρησιμοποιήσει «καταστολή και φυσική εξόντωση», είπε ο Χρουστσόφ στους συντρόφους του κομμουνιστές. «Όχι μόνο εναντίον πραγματικών εχθρών, αλλά και εναντίον ατόμων που δεν είχαν διαπράξει κανένα έγκλημα εναντίον του κόμματος και της σοβιετικής κυβέρνησης».
Στο πλαίσιο της πολιτικής «αποσταλινοποίησης» του Χρουστσόφ, το σώμα του Στάλιν απομακρύνθηκε ακόμη και από τον τάφο του Λένιν και ξαναθάφτηκε δίπλα στον τοίχο του Κρεμλίνου.
Και στα χρόνια που ακολούθησαν, η ζωή και η διακυβέρνησή του κρίθηκαν και καταδικάστηκαν σε μεγάλο βαθμό. Τι γίνεται όμως με τον θάνατο του Στάλιν; Είναι δυνατόν κάποιος να δηλητηρίασε τον ηγέτη; Ακόμη και ο Χρουστσόφ άφησε να εννοηθεί ότι ο Στάλιν είχε δηλητηριαστεί. Στα απομνημονεύματά του το 1970, με τίτλο «Ο Χρουστσόφ θυμάται», ισχυρίστηκε ότι ο Μπέρια είπε σε έναν άλλο κορυφαίο σύμβουλό του: «Εγώ τον σκότωσα! Σας έσωσα όλους».
