«Να είστε έτοιμοι… Δεν είμαι καθόλου βέβαιος ότι θα ζήσετε εν ειρήνη. Θα πρέπει να είστε προετοιμασμένοι. Ο κόσμος είναι ένα τεράστιο σφαγείο. Το 1989 είχαμε ακόμα την ψευδαίσθηση του ότι οι αλλαγές θα γίνουν υπό συνθήκες διαφωτισμού και ορθολογισμού … Ύστερα ήρθε ο πόλεμος και στη χώρα μου. Πρόσφατα επισκέφθηκα την Αφρική. Είδα με τα μάτια μου αυτόν τον άγριο -πρωτόγονο καπιταλισμό. Ε, σήμερα πιστεύω ότι η ειρήνη αργεί πολύ… Κι εσείς οι νέοι κινηματογραφιστές έχετε πολλές μοίρες, πολλούς αγώνες ακόμα, πολύ υλικό ανατροπών για να καταγράψετε…».
Ο Σέρβος κινηματογραφιστής Ζέλιμιρ Ζίλνικ δείχνει μάλλον μάλλον δυσοίωνος, μάλλον επαρμένος, μάλλον φλύαρος, μάλλον… «αναρχικός» φοιτητής του εξεγερμένου κι ανατρεπτικού τέλους της δεκαετίας του ’60, παρά ένας… 72χρονος «σοφός» του σινεμά…
Πώς αλλιώς να είναι εξάλλου ένας άνθρωπος που γεννήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου του 1942 (εν μέσω της Χιτλερικής κυριαρχίας στην Ευρώπη) σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης (που είχαν στήσει οι Γερμανοί για τους Σέρβους αντιστασιακούς και κομμουνιστές). Εκεί κρατούνταν η νεαρή Σερβίδα κομουνίστρια Μίλιτσα Σοβάκοβιτς, έγκυος στον μικρό Ζέλιμιρ…
Τον γέννησε στις 8 του Σεπτέμβρη, τον θήλασε στο στρατόπεδο αλλά… τρεις μόλις μήνες μετά (το Δεκέμβρη του ’42) η Μίλιτσα εκτελέστηκε, το βρέφος δόθηκε στους παππούδες, και… ο πατέρας του – ο Σλοβένος παρτιζάνος Σλόμπονταν Ζίλνικ – τον οποίο δεν είδε ποτέ- βασανίστηκε και εκτελέστηκε από τους Σέρβους εθνικιστές – τους Τσέτνικ- το Μάρτιο του 1944… όταν ο Ζίλνικ ήταν μόλις 1,5 έτους.
Εικοσιπέντε ακριβώς χρόνια αργότερα ο 26χρονος κομμουνιστής – αλλά διαγραμμένος από το κόμμα για …«αναρχικές τάσεις» – ο καταδικασμένος από τα Τιτοϊκά ΜΜΕ ως μέλος της «επικίνδυνης» κλίκας κινηματογραφιστών του «Black wave» («Μαύρο κύμα» στο γιουγκοσλάβικο σινεμά) αποσπά τη Χρυσή Άρκτο στο φεστιβάλ του Βερολίνου για την ταινία του «Πρώιμα έργα» (ταινία βασισμένη σε κείμενα του Κάρλ Μάρξ). Μήνες μετά το βραβείο μόνο καταξίωση δεν του επιφέρει στη χώρα του. Το καθεστώς τον αποπέμπει και ο ίδιος καταφεύγει στη Γερμανία…
Εκεί, κάνει ταινίες με τις οποίες σαρκάζει τον υπαρκτό σοσιαλισμό (ακόμα κι αυτόν του Τίτο στην πατρίδα του για τον οποίο λέει σήμερα πως… λόγω της σύγκρουσης Τίτο-Στάλιν, για μας στην τότε ενωμένη Γιουγκοσλαβία – στη χώρα μου- τα πράγματα δεν ήταν τόσο σκληρά…), χρησιμοποιεί «ερασιτέχνες ηθοποιούς» – ανθρώπους του περιθωρίου κάνει καυστικές κωμωδίες – αιχμηρά σχόλια στην προπαγάνδα του πολέμου, τα πατριαρχικά στοιχεία του συστήματος…
«Ο κινηματογράφος είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο για να καταγράφεις τις ζωές των ανθρώπων, να γνωρίζεις τους ανθρώπους» έλεγε σήμερα στη διάρκεια masterclass που έδωσε στο πλαίσιο του 55ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης το οποίο διοργανώνει αφιέρωμα στο έργο του.
Στο δίλημμα ντοκιμαντερίστας ή μυθοπλάστης μάλλον προτιμά και τα δύο. Προτιμά να καταγράφει τις μοίρες των ανθρώπων, την ιστορία, και τις ανθρώπινες τραγωδίες κι αυτό -όπως εξηγούσε σήμερα στη συνέντευξη τύπου (όταν ρωτήθηκε σχετικά) είναι μάλλον δύσκολο.
Το ντοκιμαντέρ αδυνατεί να εκθέσει το πλήρες φάσμα των αποτυχιών του ανθρώπου. Έτσι αποφάσισα να κάνω ταινίες μυθοπλασίας. Αλλά με στοιχεία ντοκιμαντέρ.
Όπως ο Φρανσουά Τρυφώ στο «Ζίλ και Ζίμ» (η ταινία αρχίζει με σκηνές απ’ τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο. Αυτή η τεχνική συναντάται σε κάθε είδος τέχνης – ενίοτε ονομάζεται κολάζ ή μυθιστόρημα, βασισμένο σε πραγματικά περιστατικά. Δεν πρόκειται για κάτι καινοτόμο. Π.χ., ο Τολστόι έγραψε το «Πόλεμος και Ειρήνη» βασιζόμενος σε ιστορικά γεγονότα. Το έργο κάθε δημιουργού φέρει τη δική του υπογραφή φυσικά, αλλά δεν εφηύραμε κάτι που δεν υπήρχε.
-Ντοκιμαντερίστας ή «μυθοπλάστης» επιλέγετε πάντα την πρόκληση, την αντίσταση-αντίδραση ως θέμα του δικού σας σινεμά… Είναι το μόνο «σενάριο» που… έχετε;
-«Ο Πικάσο προκάλεσε με τα έργα του… Ό Μιχαήλ Άγγελος ζωγράφισε το Θεό…μεγάλη πρόκληση. Ο Τολστόι τόλμησε να γράψει για το Ναπολέοντα… Πρέπει να αμφισβητούμε συνεχώς την κυρίαρχη άποψη του κόσμου. Να μην την κολακεύουμε. Μόνο τότε μπορούμε να εξελιχτούμε ως κοινωνία» απαντά.
Συμπληρώνει πως «αγαπά» πολύ και τον έτερο Γάλλο του σινεμά. Τον Ζάκ-Λύκ Γκοντάρ αλλά… «πολιτικά ήταν κάπως απομακρυσμένος απ την πραγματικότητα. Τι να ξέρει ένας Γάλλος από σοσιαλισμό… Ήταν σαν να κάνω εγώ – ένας Βαλκάνιος – ταινίες για Γάλλους βασιλείς. Για τον Ναοπολέοντα λ.χ. Εμ, δε γίνεται…»
Μιλά για τη δική του πατρίδα. Σχεδόν «πονά» για το διαμελισμό της… Νοσταλγεί σχεδόν την «ιδεολογική κοινωνία» στην οποία έζησε («ο κρατικός σοσιαλισμός είναι ιδεολογία, πώς να μην είναι ιδεολογική η κοινωνία στην οποία μεγαλώσαμε;» λέει).
Μιλά για την μεταπολεμική κοινωνία της Γιουγκοσλαβίας, τον «πόλεμο των φατριών», τα παλιά στελέχη του σοσιαλισμού που έγιναν στελέχη σε νεοκαπιταλιστικές εταιρείες ή αναγεννημένοι χριστιανοί, έγιναν πρόσφυγες, ή 200.000 νεκροί (του πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία) μιλά για τον… «κρατικό καπιταλισμό» που ήρθε μετά το 2008 στη χώρα του όπου οι νεοκαπιταλιστές -μαριονέτες έγιναν όσοι είχαν κερδοσκοπήσει στη διάρκεια του πολέμου και με τη βοήθεια των πολιτικών απέκρυψαν την προέλευση των χρημάτων τους, αλλά… δεν έχει λύση.
«Σήμερα η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη» λέει. «Όλα εξαρτώνται από τις πολιτικές επιλογές του καθένα. Η επάνοδος στο παλιό κομμουνιστικό σύστημα – αυτό νομίζω πως δεν αποτελεί βάση συζήτησης- ή …πλήρης ένταξη στο νεοκαπιταλιστικό σύστημα…».
Αναφερόμενος στα δικά του «σοσιαλιστικά» και «Γιουγκοσλαβικά» δημιουργικά νιάτα, θυμάται πως …νέοι φοιτητές μετά τις διαδηλώσεις του ΄68 ενάντια στη γραφειοκρατία του Τιτοϊκού σοσιαλισμού, «κληθήκαμε να σκάψουμε χαρακώματα στα βόρεια σύνορα της χώρας με την Ουγγαρία για την αντιμετώπιση τυχόν επέλασης των ρωσικών αρμάτων και της “σταλινικού τύπου δημοκρατίας” των Ρώσων που είχαν ήδη επέμβει στην Τσεχοσλοβακία…»
…«Το είχαμε προβλέψει, το ξέραμε 20 χρόνια πριν την κατάρρευση του τείχους στο Βερολίνο και του υπαρκτού σοσιαλισμού… Θα ήταν μοιραίο να καταρρεύσει κάποτε αυτό το σύστημα… Και έγινε».
Σε ερώτηση του ΑΠΕ-ΜΠΕ για το αν προβλέπει και σήμερα την κατάρρευση του σύγχρονου συστήματος («είναι καπιταλισμός, εθνικισμός, μετά-κομουνισμός, δυσκολεύομαι να δώσω ένα προσδιορισμό στο σημερινό σύστημα» έλεγε λίγο νωρίτερα), νοιώθει μάλλον άβολα… όπως ομολογεί…
«Μα, το πιστεύαμε, διωχθήκαμε γι αυτή την πίστη μας… υπήρξαν προγραφές εναντίον μας… Αποδείχτηκε πως κάναμε λάθος… Αυτό που ήρθε, δεν είναι αυτό που ονειρευτήκαμε… Θα πρέπει να είναι αφελής όμως όποιος πιστεύει πως υπάρχει σύστημα που θα παραμείνει για πάντα… Ζούμε σε πιο επικίνδυνο κόσμο από τότε… Πιστεύαμε ότι με την κατάρρευση του κρατικού σοσιαλισμού θα ερχόταν η ειρήνη. Κάναμε λάθος. Οι ταραχές είναι περισσότερες και οι εξελίξεις επικίνδυνες. Ζούμε πλέον σε πιο επικίνδυνο κόσμο από εκείνον του 20ου αιώνα».
Όσο για την Ελλάδα; Τη Θεσσαλονίκη που επισκέφθηκε για πρώτη φορά;
«Είδα μια όμορφη πόλη με όμορφους νέους ζωντανούς ανθρώπους. Δεν είδα απελπισία στα βλέμματα του κόσμου… Νομίζω πως… μια χώρα με ιστορία 3.000 χρόνων, ε, θα επιζήσει τουλάχιστον άλλα 3.000 χρόνια…».
Αργά το απόγευμα ο Ζέλιμιρ Ζίλνικ βραβεύτηκε από το 55ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης σε ειδική τελετή που διοργανώθηκε προς τιμή του στον κινηματογράφο «Παύλος Ζάννας».
