«Φιλαδέλφεια», η πρώτη φορά που το σινεμά μίλησε για το AIDS και ταρακούνησε τους πάντες

Ακόμα και δέκα χρόνια μετά τη στιγμή που ξέσπασε στη Δύση μια ολότελα διαφορετική ασθένεια, AIDS την είπανε, το Χόλιγουντ δεν είχε τολμήσει να ασχοληθεί μαζί της. Και αυτό ακριβώς το κινηματογραφικό ταμπού βάλθηκε να καταρρίψει ο Τζόναθαν Ντέμι με τη φούρια που είχε πάρει από τη «Σιωπή των Αμνών» (1991). Ένας λευκός ομοφυλόφιλος δικηγόρος μεγάλης νομικής φίρμας (Τομ Χανκς) απολύεται όταν τα αφεντικά του μαθαίνουν πως έχει κολλήσει AIDS. Και τι κάνει; Προσλαμβάνει έναν μαύρο και εξόχως ομοφοβικό δικηγόρο για να τον εκπροσωπήσει στη μήνυση για διακρίσεις που υπέβαλε κατά του πρώην εργοδότη του! Αυτό σηματοδοτεί την πρώτη πραγματική προσπάθεια του στουντιακού Χόλιγουντ να συζητήσει, έστω και με τη γνώριμη αμηχανία της εποχής, περί της θανάσιμης και ακατανόητης πάθησης που αναγνωρίστηκε στις ΗΠΑ όχι παλιότερα από το 1981. Γι’ αυτό και ένας κριτικός της εποχής είπε χαρακτηριστικά πως το «Φιλαδέλφεια» (1993) ήταν σαν να γυριζόταν 12 ολόκληρα χρόνια και να κουβαλά πάνω του το δυσανάλογο φορτίο όλων των ταινιών για το AIDS που δεν προηγήθηκαν. Ο μεγάλος προϋπολογισμός (πάνω από 25 εκατ. δολάρια) και τα δυο αστέρια του πρωταγωνιστικού διδύμου (Τομ Χανκς και Ντένζελ Ουάσιγκτον) έδειχναν πως το Χόλιγουντ δεν αστειευόταν. Ήξερε εξάλλου καλά πως τέτοιες ταινίες τις λατρεύουν οι κριτικοί και τα σημειώματά τους σε εφημερίδες και περιοδικά είναι συνήθως διθυραμβικά. Μόνο που το «Φιλαδέλφεια» δεν βασίστηκε στη γνώμη της κριτικής για να τραβήξει το κοινό στη σκοτεινή αίθουσα. Αν το είχε κάνει, θα κατέβαινε το πολύ σε μια βδομάδα. Κι αυτό γιατί οι κριτικοί το υποδέχτηκαν μάλλον αμφιθυμικά και σίγουρα χλιαρά, χάνοντας ουσιαστικά τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του φιλμ. Ακόμα και όσοι το υποστήριξαν, μίλησαν αδιάφορα για στιλιζαρισμένη σκηνοθεσία, μονοδιάστατους χαρακτήρες, ακόμα και κοινωνική προπαγάνδα είδαν κάποιοι. Και όταν έμαθαν πως ο Ντέμι έκοψε στο μοντάζ όλες τις καυτές ομοφυλοφιλικές σκηνές μεταξύ Τομ Χανκς και Αντόνιο Μπαντέρας (μια-δυο περιλήφθηκαν όταν η ταινία κυκλοφόρησε σε DVD), μόνο κακά είχαν πια να πουν για τον πουριτανισμό του αμερικανικού κινηματογράφου. Μετά βέβαια βγήκαν κι άλλα «μικρά» στην επιφάνεια… Ακόμα και για εξιλέωση του Ντέμι μίλησαν πολλοί, επειδή είχε υπαινιχθεί στη «Σιωπή των Αμνών» πως ο serial killer ήταν ομοφυλόφιλος (κάτι που αρνιόταν σταθερά ο σκηνοθέτης) και τον είχαν καταδικάσει οι ακτιβιστές του γκέι κινήματος. Ο ίδιος περιόρισε όντως τις ομοφυλοφιλικές σκηνές, για να μην τρομάξει τους σκληροπυρηνικούς ομοφοβικούς, κάτι που είδαν πολλοί ως ήττα. Ακόμα κι έτσι όμως, οι αρετές του «Φιλαδέλφεια» δεν ακυρώνονται. Και δεν είναι απλώς ιστορικές. Ήταν πράγματι η παρθενική φορά που το συντηρητικών ηθών Χόλιγουντ αποφάσισε να κολυμπήσει σε βαθιά νερά και να μιλήσει για ένα δύσκολο και άβολο θέμα, αναγκάζοντας τον Ντέμι να ακροβατήσει στο τεντωμένο σχοινί των προκαταλήψεων του κόσμου και των φοβιών που έσπερνε το AIDS στο διάβα του. Και το έκανε με γενναιότητα, έστω και μέσα σε ένα ασφαλέστερο πλαίσιο απ’ όσο θα καλούσε η κινηματογραφική τόλμη, αναπτύσσοντας σοβαρούς προβληματισμούς γύρω από τον κοινωνικό αποκλεισμό και το στίγμα. Στοχεύοντας πάντα στο πιο δύσκολο κοινό: όσους θεωρούσαν το AIDS αποκλειστικά υπόθεση της γκέι κοινότητας και εμφανίζονταν αδιάφοροι στα δεινά που επέφερε: «Θέλαμε να αγγίξουμε τους ανθρώπους που δεν θα μπορούσαν να νοιάζονται λιγότερο για τους ανθρώπους με AIDS. Αυτοί ήταν το κοινό-στόχος μας», θα πει χρόνια αργότερα ο Ντέμι. Ο οποίος επέμενε να προσλάβουν κομπάρσους που έπασχαν πράγματι από AIDS, κι αυτό γιατί όπως έδειχνε ακριβώς η ταινία του, παραήταν δύσκολο να βρουν δουλειά ως ασθενείς. Πράγματι, 53 κομπάρσοι είχαν AIDS και, όπως αποκάλυψαν οι «New York Times», στα Όσκαρ της επόμενης χρονιάς οι 43 από αυτούς δεν ήταν πια στη ζωή. Ακόμα και όταν εκβιάζει λοιπόν το συναίσθημα του θεατή ή καταφεύγει στο δοκιμασμένο καταφύγιο του δικαστικού δράματος, το «Φιλαδέλφεια» τολμά να ακουμπήσει μια σειρά από άβολα θέματα με αποφασιστικότητα, όπως η ομοφυλοφιλία, οι φυλετικές διακρίσεις, η κοινωνική αντιμετώπισή τους, το ανηλεές κορπορατικό περιβάλλον και τόσα ακόμα. Ήταν και παραμένει ένα τουλάχιστον αξιοσέβαστο δείγμα αυτού που αποκαλούμε «κοινωνικό σινεμά». Και μια ειλικρινής προσπάθεια να ξορκίσουμε κινηματογραφικά τη νέα μάστιγα της ανθρωπότητας. Ναι, μπορούμε να μιλήσουμε για το AIDS, μας λέει η ταινία, και θριαμβεύει από την επιλογή και μόνο του θέματός της. Μέχρι το 1993, το AIDS είχε διεκδικήσει τις ζωές περισσότερων από 200.000 Αμερικανών: «Μαζευτήκαμε και προσπαθήσαμε να σκεφτούμε μια ταινία που θα πίεζε για μια θεραπεία και θα έσωζε ζωές», είχε δηλώσει χαρακτηριστικά ο σκηνοθέτης και συμπαραγωγός Ντέμι. Μια δήλωση που αγκάλιασε το διψασμένο για καλό -κοινωνικό- σινεμά κοινό, δίνοντάς του τη 12η θέση στο box office της χρονιάς με περισσότερα από 200 εκατ. σε εισπράξεις. Την ίδια ώρα, ο εξαιρετικός Τομ Χανκς (για την καλύτερη ερμηνεία της καριέρας του μιλούν ακόμα και σήμερα) τιμήθηκε με το πρώτο του Όσκαρ Α’ Ανδρικού, σε κάτι που θεωρήθηκε ως κοινωνικοπολιτικό σχόλιο από την αμερικανική Ακαδημία, όπως και ο Μπρους Σπρίνγκστιν για το εξίσου φανταστικό «Streets of Philadelphia» του. Αμφότεροι απέσπασαν αρκετά περίβλεπτα βραβεία ακόμα. Οι θεωρητικοί συζητούν ακόμα αν ο κεντρικός χαρακτήρας ήταν όντως ο Άντριου (Τομ Χανκς) και η προοδευτική σωματική του αποσάθρωση ή αν αντίθετα το φιλμ περιστρέφεται γύρω από τον Τζο (Ντένζελ Ουάσιγκτον). Η ρητορική του φιλμ είναι ενδεχομένως λιγότερο για το πώς είναι να είσαι ομοφυλόφιλος και να ζεις με AIDS από το πώς είναι να είσαι ετεροφυλόφιλος και να μισείς τους γκέι. Ο Τζο είναι αυτός που θα διαβεί τον δρόμο μέχρι την κατανόηση του πώς η ομοφοβία του, εγγενής στον ανδρισμό του λες, υπογραμμίζει τον φόβο του για την παλιοαρρώστια. Κι αυτό είναι άλλο ένα καινοτόμο χαρακτηριστικό της ταινίας, πως για πρώτη φορά η mainstream Αμερική απεικονίζεται μέσα από έναν μαύρο άντρα. Η ομοφοβία του Joe είναι δείγμα της κοινωνικής του υγείας («φυσιολογικότητας»), σαν τον μέσο Αμερικανό της εποχής δηλαδή, την ίδια ώρα που τα προνόμια που ενέχει το λευκό δέρμα του Άντριου ακυρώνονται από την ομοφυλοφιλία και το στίγμα της ασθένειάς του. Και τι θα καταλάβει ο Joe ως το μεδούλι του; Πως οι διακρίσεις που υφίσταται ο λευκός ομοφυλόφιλος (που εδώ πάσχει και από AIDS) δεν είναι και τόσο διαφορετικές από τις διακρίσεις που υφίσταται εκείνος για το χρώμα του δέρματός του… Γιατί να το δεις: γιατί είναι από το είδος των ταινιών που είναι εδώ για να σε προβληματίσουν, να σε κάνουν να σκεφτείς και να σου δείξουν τελικά ότι σε επίπεδο κοινωνικού στίγματος και διαχείρισης της διαφορετικότητας λίγα βήματα έχουμε κάνει στα 25 χρόνια που μας χωρίζουν από το «Φιλαδέλφεια». Είναι όμως και μια ταινία που θα φέρει αβίαστα το δάκρυ στο μάτι αλλά και τον θυμό ενδεχομένως, συγκινώντας με τον γνήσιο τρόπο που το κάνει το καλό σινεμά. Να το δεις όμως και ως ένα εξαίσιο δείγμα δικαστικού δράματος, που ό,τι χάνει σε σασπένς το αντισταθμίζει στις συγκλονιστικές ερμηνείες του πρωταγωνιστικού διδύμου. Ή τριδύμου καλύτερα, καθώς η σταδιακή σωματική αποσύνθεση του Άντριου έχει αναμφίβολα τη δική της θέση στο καστ…

«Φιλαδέλφεια»

Παραγωγή: Αμερική Σκηνοθεσία: Τζόναθαν Ντέμι Πρωταγωνιστούν: Τομ Χανκς, Ντένζελ Ουάσιγκτον, Τζέισον Ρόμπαρντς, Αντόνιο Μπαντέρας