Το «Κουρδιστό πορτοκάλι», η αριστουργηματική σπουδή στη βία που πυροδότησε κύματα πραγματικής βίας

Δύο μόλις φορές έχει συμβεί στην ιστορία του σινεμά να προταθεί ακατάλληλη για ανηλίκους ταινία για το μεγαλύτερο βραβείο των Όσκαρ, αυτό της Καλύτερης Ταινίας. Συνέβη με το 1970 με τον «Καουμπόι του μεσονυκτίου» (1969) -που το πήρε κιόλας- και συνέβη ξανά το 1972 με το «Κουρδιστό πορτοκάλι» (1971) του Κιούμπρικ, μια ταινία τόσο βίαιη και προκλητική που οι εξωκινηματογραφικές της συνέπειες λογίστηκαν ανυπολόγιστες. Παρά τον μύθο που την περιβάλλει, η ταινία δεν απαγορεύτηκε ποτέ στις ΗΠΑ και η Ακαδημία την πρότεινε μάλιστα σε τέσσερις κατηγορίες Όσκαρ, μεταξύ των οποίων Σκηνοθεσίας και Διασκευασμένου Σεναρίου. Δεν θα κέρδιζε ούτε ένα, δεν θα μπορούσε άλλωστε, λίγη σημασία έχει ωστόσο αυτό για την πορεία του φιλμ, μια ανεπανάληπτη περιπέτεια μέχρι να βρει τη θέση του στην ίδια την ιστορία του σύγχρονου κινηματογράφου. Την ώρα που το κοινό δήλωνε αποτροπιασμένο και οι κριτικοί το καταδίκαζαν για την εξεζητημένη βία του, αυτή την ηδονοβλεπτική ματιά στην ανθρώπινη αχρειότητα, το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» απαγορεύτηκε πράγματι σε μερικές γωνιές του κόσμου. Αν και ήταν ο ίδιος ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ αυτός που θα το απέσυρε από τις σκοτεινές αίθουσες της Αγγλίας, καθώς εκεί τα πράγματα παραείχαν γίνει αληθινά. Την ώρα που ο αγγλικός Τύπος χαρακτήριζε το φιλμ «εξτρεμιστικό» και έραινε τον δημιουργό του με ό,τι μπορεί και δεν μπορεί να σκεφτεί κανείς, συνέδεσαν κάποια στιγμή ένα πρωτόγνωρο κύμα βίας που περιλάμβανε διαρρήξεις ή ακόμα και φόνους με όσα λάμβαναν χώρα στο σελιλόιντ του «Κουρδιστού πορτοκαλιού». Η έξαρση βίας και παραβατικότητας, αλλά και η νεανική εγκληματικότητα που μάστισε την Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1970, είχαν τώρα ένοχο: την ταινία του ιδιαίτερου Κιούμπρικ! Το φιλμ παιζόταν βέβαια κανονικά στα σινεμά και η διανομή του δεν είχε απαγορευτεί, μέχρι εκείνο το περιστατικό που έκανε τον σκηνοθέτη να το δει αλλιώς. Ήταν στην Ιρλανδία για τα γυρίσματα της επόμενης ταινίας του, του «Μπάρι Λίντον» (1975), όταν δέχτηκε απειλές κατά της ζωής και της οικογένειάς του. Του είπαν πως θα μπουν στο απομονωμένο σπίτι του στα περίχωρα του Λονδίνου και θα του κάνουν ό,τι και ο ανεκδιήγητος Άλεξ της ταινίας του. Ήταν σαφές πως το πράγμα είχε ξεφύγει. Κατατρομαγμένος ο Κιούμπρικ, ζήτησε από τη Warner Bros να αποσύρει το φιλμ από τα βρετανικά σινεμά και να μην ξαναπαιχτεί σε σκοτεινή αίθουσα της χώρας παρά μετά τον θάνατό του. Κάτι που έγινε έτσι όπως ακριβώς το ζήτησε. Το «Κουρδιστό πορτοκάλι» δεν θα ξαναπαιζόταν στο Νησί μέχρι το 1999, όταν έφυγε ο τελειομανής δημιουργός από τη ζωή. Ο Κιούμπρικ, που όταν ήρθε σε πρώτη επαφή με το ομώνυμο μυθιστόρημα του Άντονι Μπέρτζες (γραμμένο το 1962), δεν του είπε τίποτα. Ήταν στα γυρίσματα του «SOS: Πεντάγωνο καλεί Μόσχα» (1964) που ο σεναριογράφος του Terry Southern του έδωσε ένα αντίγραφο του βιβλίου μήπως και τον ενδιέφερε να το κάνει ταινία, αν και ο δημιουργός ενοχλήθηκε από όσα διάβασε. Και ήταν προφανώς η μοίρα αυτή που επενέβη για να φτιαχτεί τελικά το «Κουρδιστό πορτοκάλι»: ο Κιούμπρικ δεν μπόρεσε να κάνει την κινηματογραφική βιογραφία του Βοναπάρτη που τόσο ονειρευόταν, όταν ξανάπεσε από καθαρή τύχη στα χέρια του το βιβλίο του Μπέρτζες. Και τώρα το ερωτεύτηκε! Σε τέτοιον βαθμό που το σενάριό του απηχούσε το βιβλίο παράγραφο προς παράγραφο. Η ταινία, είπε, δεν ήταν παρά διάλογοι και αποσπάσματα παρμένα αυτούσια από τον Μπέρτζες, γι’ αυτό και τις περισσότερες φορές δεν είχαν στο γύρισμα το σενάριο του Κιούμπρικ, παρά το πρωτότυπο μυθιστόρημα. Την αμερικανική εκδοχή του φυσικά, που μόχθησε για να βρει ο Κιούμπρικ, καθώς στη βρετανική οι εκδότες είχαν αλλάξει το τέλος και το έκαναν καλό, με τον Άλεξ να αποκηρύσσει τελικά το βίαιο παρελθόν του και να αναμορφώνεται. Κάτι που δεν θα δούμε ούτε στο διασκευασμένο σενάριο του Κιούμπρικ ούτε και στο πρωτοποριακό φιλμ. Στο εγγύς μέλλον λοιπόν, ο Άλεξ και η συμμορία του επιδίδονται σε κολασμένες πράξεις βίας χωρίς κανέναν ηθικό φραγμό. Στο τέλος ο τσαμπουκάς αυτός προδίδεται, συλλαμβάνεται και υποβάλλεται σε μια πειραματική «θεραπεία μετατροπής», ώστε να νιώθει αποστροφή στη θέα της βίας. Αυτή είναι με δυο φράσεις η υπόθεση του φιλμ που ανέτρεψε τα κινηματογραφικά δεδομένα και το τι μπορούμε να δείξουμε στην οθόνη. Πρότυπα που σήμερα μοιάζουν παρωχημένα και αναχρονιστικά, στην εποχή του ωστόσο, τις αρχές της δεκαετίας του 1970, η λάγνα παρουσίαση της βίας ήταν ταμπού. Παράλογη, παρανοϊκή βία διανθισμένη με γλυκόπικρες σκηνές και άφθονες δόσεις μαύρου χιούμορ, την ίδια ώρα που ο κομφορμισμός και η κρατική καταπίεση συνωμοτούν για να καταβάλουν το ελεύθερο (και εγκληματικό εδώ) ανθρώπινο πνεύμα. Μπορεί να μοιάζει με καλοστημένη φάρσα, το «Κουρδιστό πορτοκάλι» είναι ωστόσο πολύ σοβαρό στο μήνυμα που θέλει να μεταδώσει: τη θλιβερή ιστορία του με επικεφαλής αυτόν τον δαιμόνια γοητευτικό δημόσιο κίνδυνο που λένε Άλεξ (Μάλκολμ ΜακΝτάουελ), έναν τύπο που απολαμβάνει εξίσου τη βία, τον βιασμό, την αθλιότητα και τον Μπετόβεν. Το δυστοπικό Λονδίνο του μέλλοντος μετατρέπεται σε παιδική χαρά για την εγκληματική κομπανία των πιτσιρικάδων, που μπολιάζουν βία με ελεύθερη βούληση ως απάντηση σε άλλη μια παρακμή της κοινωνίας. Κι αν η απάντηση είναι λάθος, λάθος είναι προφανώς και το πλαίσιο που τη γεννά, μας κλείνει πονηρά το μάτι ο μεγάλος μετρ του σινεμά. Η ιδιοσυγκρασιακή αισθητική του οποίου παραδίδει εδώ ένα άρτιο οπτικό ποίημα, κάνοντας μεγάλες εικόνες όσα δύσκολα μπορούν να μεταφερθούν στο πανί από το δύστροπο βιβλίο του Μπέρτζες. Κι αν η υπερβολική βία καπελώνει πολλές φορές τις ευαίσθητες θεματικές που θίγει, το «Κουρδιστό πορτοκάλι» παραμένει ένα πανίσχυρο δοκίμιο για τις διεστραμμένες απολαύσεις αλλά και τις συνέπειες τελικά της σωματικής και ψυχολογικής βίας. Αλλά και αυτού του επαναπρογραμματισμού του ανθρώπινου ψυχισμού, μπας και «θεραπευτεί» (κουρδιστεί) και δουλέψει «ομαλά». Λέξεις που το ίδιο το φιλμ μας αναγκάζει να βάζουμε σε εισαγωγικά… Γιατί να το δεις: Γιατί είναι ένα φιλμ-γροθιά που είναι καταδικασμένο να είναι διαχρονικά επίκαιρο. Ένα θέατρο του παραλόγου-κομψοτέχνημα, μια κραυγή διαμαρτυρίας απέναντι στις πολιτικές ιδεολογίες της βίας, αλλά και μια διατριβή στα σκοτεινότερα μονοπάτια της ανθρώπινης φύσης. Αλλά και σε αυτό το επίμονο ερώτημα της φιλοσοφίας περί ελεύθερης βούλησης και ορίων της. Το «Κουρδιστό πορτοκάλι» είναι ένα σπάνιο κινηματογραφικό πείραμα και ως τέτοιο πρέπει να το δεις. Μια απόπειρα να ντυθούν με κινηματογραφική γλώσσα ουσιώδη πολιτικά, κοινωνικά, φιλοσοφικά, ψυχιατρικά και θεολογικά ζητήματα και να δει κανείς πώς μπορεί η φαυλότητα να συνορεύει με την αθωότητα και ο θύτης να μετατραπεί σε θύμα, υποκύπτοντας στην κρατική εξουσία και την αυθεντία της επιστήμης. Σπουδαίο από κάθε άποψη και σε κάθε διάσταση…

«Το κουρδιστό πορτοκάλι»

Παραγωγή: Αγγλία-Αμερική Σκηνοθεσία: Στάνλεϊ Κιούμπρικ Πρωταγωνιστούν: Μάλκολμ ΜακΝτάουελ, Πάτρικ Μαγκί, Στίβεν Μπέρκοφ, Μάικλ Μπέιτς, Γουόρεν Κλαρκ, Τζέιμς Μάρκους