Ο σκηνοθέτης των αριστουργημάτων Στάνλεϊ Κιούμπρικ

Εμμονικό, προκλητικό και γεμάτο μυστικά, το αινιγματικό κινηματογραφικό σύμπαν του αμερικανού δημιουργού παραμένει σινεμά πρώτης γραμμής. Ένας από τους σπουδαιότερους σκηνοθέτες που πέρασαν ποτέ από την έβδομη τέχνη, ο αυτοεξόριστος στην Αγγλία Κιούμπρικ αναγνωρίζεται σήμερα ως ο πιο ολοκληρωμένος και καινοτόμος δημιουργός του κινηματογράφου, αφήνοντας παρακαταθήκη ταινίες-εγκώμια και ορόσημα που δύσκολα θα ξεπεραστούν. Με έργο αντάξιο της αυταρχικής τελειομανίας του, το όραμα του Κιούμπρικ για το σινεμά απαθανατίστηκε σε φιλμ που είναι εμβληματικά στην κατηγορία τους, όπως η προκλητική «Λολίτα», ο επικός «Σπάρτακος», η τρομακτική «Λάμψη», το σπαρταριστό «SOS Πεντάγωνο καλεί Μόσχα», το βίαιο «Κουρδιστό Πορτοκάλι» και η ταινία-αρχέτυπο της επιστημονικής φαντασίας «2001: Η οδύσσεια του Διαστήματος», για να αναφέρουμε μερικά μόνο από τα ανεπανάληπτα αριστουργήματά του. Ο Κιούμπρικ στιγμάτισε πραγματικά τον παγκόσμιο κινηματογράφο και υπήρξε τόσο πρωτοπόρος που λίγοι τον κατάλαβαν στην εποχή του, γι’ αυτό και η φεστιβαλική του αναγνώριση υπήρξε φειδωλή: αυτός ο γίγαντας της έβδομης τέχνης και εμπνευστής ενός άλλου σινεμά τιμήθηκε μόλις με ένα Όσκαρ (για την «Οδύσσεια του Διαστήματος»), κι αυτό στην κατηγορία των ειδικών εφέ! Αν και το μεγαλύτερο βραβείο το πήρε δικαίως από το παγκόσμιο κοινό, που τον έβαλε διαχρονικά στην καρδιά του, αλλά και τη σημερινή κινηματογραφική κριτική, που διατείνεται εμφατικά ότι δεν μπορείς να χαρακτηριστείς σινεφίλ αν δεν έχεις δει τουλάχιστον δυο-τρία φιλμ του ανατρεπτικού δημιουργού, που έμοιαζε σε κάθε ταινία να επανεφευρίσκει τον εαυτό του και την ίδια την τέχνη της κινούμενης εικόνας τελικά…

Πρώτα χρόνια

Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ γεννιέται στις 26 Ιουλίου 1928 στο Μπρονξ της Νέας Υόρκης ως γιος ενός γιατρού παθιασμένου με το σκάκι και τη φωτογραφία, χόμπι που άρχισε να μοιράζεται ο μικρός ήδη από τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Φωτεινό πνεύμα αλλά καθόλου μελετηρός, οι επιδόσεις του στο σχολείο ήταν κυριολεκτικά για κλάματα, αν και το ταλέντο του στη φωτογραφία θα φανεί από πολύ νωρίς. Ήδη σε ηλικία 16 ετών, θα πουλήσει μια φωτογραφία του στο περιοδικό «Look» και θα παρατήσει λίγο αργότερα τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, αμέσως μετά την εγγραφή του δηλαδή, για να ενταχθεί στο δυναμικό των φωτογράφων του περιοδικού! Ήταν δεν ήταν 18 χρονών και τα επόμενα 4 χρόνια θα οργώσει τις ΗΠΑ ως φωτορεπόρτερ του «Look» και τον ελεύθερο χρόνο του θα τον περνά στα αφιερώματα και τις ρετροσπεκτίβες που διοργάνωνε το μουσείο ΜΟΜΑ σε μεγάλους σκηνοθέτες. Ο νεαρός Κιούμπρικ μαγεύεται από το έργο του Σεργκέι Αϊζενστάιν και του Όρσον Γουέλς και αποφασίζει να δοκιμάσει την τύχη του στην κινούμενη εικόνα: το 1950 γυρίζει ένα ντοκιμαντέρ μικρού μήκους για έναν αγώνα πυγμαχίας, το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη χρονιά από την RKO ως «Day of the Fight» (1951). Ενθαρρυμένος ο Κιούμπρικ, εγκαταλείπει τη δουλειά του φωτοειδησεογράφου, αρχίζει να παρακολουθεί μαθήματα σκηνοθεσίας (ως επισκέπτης) στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, διαβάζει μετά μανίας τα πάντα για το σινεμά και στρέφεται έτσι στη σκηνοθεσία με όλο του το πάθος…

Αφού γύρισε δύο ακόμα ντοκιμαντεράκια, πάντα με δικά του λεφτά, έπεισε τον πατέρα και τον θείο του να χρηματοδοτήσουν το πρώτο του φιλμ μεγάλου μήκους, μια πάμφθηνη παραγωγή: το «Fear and Desire» (1953) τυχαίνει καλών κριτικών και βάζει τις βάσεις για τη μετέπειτα αστρονομική καριέρα του σκηνοθέτη. Με τα λιγοστά που έβγαλε από την ταινία και μέσω αιματηρών οικονομιών, καταφέρνει να γυρίσει το επόμενο φιλμ του, ένα νέο-νουάρ που στρέφεται και πάλι γύρω από το μποξ, το «Killer’s Kiss» (1955).

Την εποχή αυτή ενώνει τις δυνάμεις του με τον παραγωγό James Harris και ιδρύουν τη δική τους εταιρία παραγωγής (Harris-Kubrick Productions). Έχοντας κάνει ένα καλό πρώτο ονοματάκι και με τις υποσχόμενες κριτικές στο πλευρό του, το στούντιο της United Artists του χρηματοδοτεί την επόμενη ταινία του, αν και ο προϋπολογισμός φτάνει για να προσλάβει μόνο δεύτερα ονόματα του Χόλιγουντ. Το περιπετειώδες «The Killing» (1956) είναι η πρώτη του καλή ουσιαστικά δουλειά και παραμένει ένα από τα καλύτερα φιλμ της τελευταίας περιόδου του φιλμ νουάρ, με τον Κιούμπρικ να χρησιμοποιεί καινοτόμες τεχνικές αφήγησης (μη γραμμική αφήγηση) αλλά και κάνοντας ιδανική χρήση των στοιχείων του νουάρ…

Πρώτες μεγάλες ταινίες

Ανεβαίνοντας αργά αλλά σταθερά στην ιεραρχία του Χόλιγουντ, ο Κιούμπρικ εξασφαλίζει καλή χρηματοδότηση από την United Artists για το γύρισμα της επόμενης δουλειάς του, του αντιπολεμικού έπους «Σταυροί στο Μέτωπο» (Paths of Glory), που γυρίστηκε το 1957 στη Δυτική Γερμανία. Το φιλμ τοποθετείται στον Α’ Παγκόσμιο και η περίεργη εικόνα που φιλοτεχνεί για τους γάλλους αξιωματικούς έκανε την ταινία να απαγορευτεί στη Γαλλία (απαγόρευση που ίσχυε μέχρι το 1975!). Ο Κιούμπρικ έβαλε εδώ το χεράκι του στο σενάριο, σε μια συνήθεια που θα είχε πλέον τον πρωταγωνιστικό ρόλο σε όσες δουλειές θα έκανε (μυθιστορήματα δηλαδή που πείραζε ο τελειομανής δημιουργός προσαρμόζοντάς τα για το σινεμά).

Παρά τη νεωτεριστική προσέγγιση του Κιούμπρικ, η ταινία δεν πήγε καλά στα ταμεία. Ο δημιουργός συνεργάστηκε τότε με τον Μάρλον Μπράντο στην ανάπτυξη του «One-Eyed Jacks» (1961), αν και παρά τους μήνες κοινής δουλειάς, οι καλλιτεχνικές διαφορές των δύο αντρών τον έκαναν να εγκαταλείψει την ταινία (τη γύρισε τελικά ο Μπράντο μόνος του). Και τότε, τη στιγμή ακριβώς που χρειαζόταν κάτι καινούριο, ο παραγωγός Κερκ Ντάγκλας απολύει τον σκηνοθέτη του «Σπάρτακου» (Άντονι Μαν) καθώς δεν δεχόταν να τον γυρίσει άλλος από τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ! Ο τελειομανής σκηνοθέτης επιδεικνύει ριπές της αυταρχικής προσωπικότητάς του στο γύρισμα αλλά και την άρδην αλλαγή του σεναρίου, γυρίζοντας πολλά χιλιόμετρα φιλμ! Το τελικό αποτέλεσμα είναι πάνω από τρεις ώρες, πολύ περισσότερο απ’ όσο ήθελε το Χόλιγουντ δηλαδή, αν και όλοι συμφωνούν ότι η δουλειά του Κιούμπρικ είναι αριστουργηματική και σαφώς καλύτερη από τον συνηθισμένο τρόπο που γυρίζονταν τα έπη. Για το σενάριο μάλιστα ο Κιούμπρικ δεν δίστασε να προσλάβει τον αριστερό Ντόναλντ Τράμπο, πρώτο όνομα στη λίστα του κομμουνιστοφάφου γερουσιαστή ΜακΚάρθι, κάτι που θα του φέρει μεγάλες περιπέτειες στις ΗΠΑ…

Εκτόξευση στη δόξα

Ο Κιούμπρικ, ένα βήμα πριν από τη μαύρη λίστα της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών, αυτοεξορίζεται στη Βρετανία με την οικογένειά του και πίσω δεν κοιτά. Στους λόγους για τη μεγάλη φυγή του περιλαμβάνονται σαφώς η προσπάθειά του να διατηρήσει την αυτονομία και την ελευθερία του, πυροδοτώντας έκτοτε μια σχέση αγάπης-μίσους με την αμερικανική κινηματογραφία: από τη μια τον αποθέωναν ως κορυφαίο αμερικανό σκηνοθέτη από την άλλη ούτε δείγμα Όσκαρ δεν του έδωσαν ποτέ. Αν και έμελλε στην Αγγλία να γράψει τις πλέον χρυσές σελίδες της φιλμογραφίας του. Η πρώτη του δουλειά σε βρετανικό έδαφος ήταν η προκλητικότατη «Λολίτα» (1962)! Την προσαρμογή του μυθιστορήματος για το σινεμά την έκανε ο ίδιος ο Κιούμπρικ και το φιλμ αποδείχθηκε εισπρακτική επιτυχία.

Παρά τις δάφνες για τη «Λολίτα», οι μεγαλύτερες επιτυχίες του Κιούμπρικ δεν είχαν έρθει ακόμα. Όπως η επόμενη, για παράδειγμα, το σπαρταριστό «SOS Πεντάγωνο καλεί Μόσχα» (Dr. Strangelove; or, How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb) του 1964, η πεσιμιστική ψυχροπολεμική κωμωδία που γεννήθηκε μάλιστα στα πλατό, καθώς αρχικά ο Κιούμπρικ σκεφτόταν να την κάνει δράμα, συνειδητοποίησε ωστόσο σύντομα ότι το όλο πράγμα έβγαινε σε φάρσα! Ο «Dr. Strangelove» εξασφάλισε στον Κιούμπρικ τις πρώτες του υποψηφιότητες για χρυσό αγαλματίδιο στις μεγάλες κατηγορίες.

Τα επόμενα τέσσερα χρόνια θα τα περάσει ο Κιούμπρικ σκαρώνοντας το μεγάλο του αριστούργημα και μια από τις καλύτερες ταινίες όλων των κινηματογραφικών εποχών. Μιλάμε φυσικά για το «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» (1968), το μεταφυσικό και δυστυπικό έπος επιστημονικής φαντασίας του Άρθρουρ Κλαρκ, με τον οποίο συνεργάστηκε στενά ο Στάνλεϊ στο σενάριο. Τον HAL 9000 κανείς σινεφίλ δεν μπορεί να τον ξεχάσει… Οι κριτικοί της εποχής δεν κατάλαβαν ωστόσο το αριστουργηματικό όραμα του Κιούμπρικ ούτε τις καινοτόμες τεχνικές του στα ειδικά εφέ που θα άλλαζαν σύντομα όλη την κινηματογραφική βιομηχανία. Σήμερα βέβαια αποτελεί σωστό πολιτιστικό φαινόμενο και απολαμβάνει καθολικότατη απήχηση…

Δεκαετία του 1970 και τελευταία φιλμ

Η επόμενη δουλειά του Κιούμπρικ ήταν άλλο ένα διαμαντάκι του παγκόσμιου σινεμά. Ο Στάνλεϊ διασκευάζει μόνος του το μυθιστόρημα του Αnthony Burgess, το τοποθετεί στην Αγγλία στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον και το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» (1971) έχει μόλις γεννηθεί! Βάναυσο, κυνικό και ανηλεές, το φιλμ γνώρισε τις δικές του περιπέτειες με τη λογοκρισία και δίχασε τους κριτικούς ακόμα περισσότερο και από το «2001». Η ταινία αποσύρθηκε από τις βρετανικές αίθουσες καθώς ένα κύμα από βίαιες επιθέσεις που σάρωσαν τη χώρα φαινόταν να εμπνέονται από τη μαύρη αυτή ταινία.

Άλλα τέσσερα χρόνια θα περνούσαν για την ετοιμασία του «Barry Lyndon» (1975), άλλο ένα βιβλίο που προσάρμοσε ο μανιώδης και τελειομανής δημιουργός για τον κινηματογράφο. Η εμμονή εδώ του σκηνοθέτη να κινηματογραφεί μόνο με φυσικό φως (περιλαμβανομένων σκηνών μόνο με κεριά) ανάγκασε στη δημιουργία μιας νέου τύπου κινηματογραφικής μηχανής! Την ίδια επιμονή επέδειξε ο τελειομανής Σταν σε όλα, φτιάχνοντας έτσι ένα από τα ωραιότερα φιλμ εποχής όλων των εποχών. Στην Αμερική πάτωσε εισπρακτικά και καλλιτεχνικά, στην Ευρώπη έγινε απίστευτος θρίαμβος και εξασφάλισε στον Κιούμπρικ την τέταρτη συναπτή υποψηφιότητά του τόσο για Όσκαρ Σκηνοθεσίας όσο και Καλύτερης Ταινίας.

Για την επόμενη δουλειά του ο Κιούμπρικ αναζητούσε ένα μπεστ σέλερ και διάβασε είναι η αλήθεια πολλά. Πάρα πολλά. Κατέληξε τότε στην ανεπανάληπτη «Λάμψη» του Στίβεν Κινγκ, ένα βιβλίο τρόμου που μετατράπηκε στα μαεστρικά χέρια του σε αρχέτυπο κινηματογραφικής φρίκης. Η «Λάμψη» (1980) εξασφάλισε και πάλι ανάμεικτες κριτικές στον Κιούμπρικ, ο ίδιος ο Στίβεν Κινγκ την έθαψε (όπως και ο Κιούμπρικ το βιβλίο του Κινγκ), έγινε όμως ανεπανάληπτη εισπρακτική επιτυχία και θεωρείται σήμερα ένας καλλιτεχνικός θρίαμβος από τους λίγους!

Άλλα εφτά χρόνια θα περνούσαν για να κάνει ο Κιούμπρικ το νέο του φιλμ, επιστρέφοντας σε ένα είδος που είχε ξανακάνει. Δεν επανέλαβε φυσικά τον εαυτό του, καθώς το «Paths of Glory» ήταν μεν αντιπολεμικό φιλμ, το ολοκαίνουριο όμως «Full Metal Jacket» (1987) έψαχνε να εξερευνήσει τον πόλεμο ως ευρύτερο φαινόμενο, να μιλήσει για την πλύση εγκεφάλου των αμερικανών στρατιωτών στο Βιετνάμ και να φέρει σε πρώτο πλάνο την ανθρώπινη αποκτήνωση που συνεπάγονται οι μάχες. Όλο το φιλμ είναι μάλιστα γυρισμένο στη Βρετανία (ένα παλιό εργοστάσιο αερίου λειτούργησε ως η πολιορκημένη βιετναμέζικη πόλη Hue), αν και αυτό δεν φαίνεται να συγκίνησε το κοινό που του γύρισε αρχικά την πλάτη.

Στα μέσα του 1990, ο Κιούμπρικ άρχισε να δουλεύει σε ένα σενάριο που θα γύριζε τελικά ο Στίβεν Σπίλμπεργκ ως «A.I.: Artificial Intelligence» (2001): ο Κιούμπρικ αποφάσισε πως η παροιμιώδης λογική του Σπίλμπεργκ ήταν καταλληλότερη για το εγχείρημα, κι έτσι αποφάσισε να του παραχωρήσει την καρέκλα του σκηνοθέτη, κρατώντας πάντως τα ηνία του παραγωγού. Παρά ταύτα, η τελειομανία του έκανε και πάλι την εμφάνισή της και ο παραγωγός Κιούμπρικ καθυστερούσε επίτηδες τα γυρίσματα μέχρι να αναπτυχθεί η τεχνολογία των ειδικών εφέ τόσο ώστε να μπορεί να αποκαλυφθεί το όραμά του! Κι έτσι έστρεψε την προσοχή του σε άλλο project, στα «Μάτια ερμητικά κλειστά» (Eyes Wide Shut) του 1999, το οποίο έμελλε να είναι και το τελευταίο του, καθώς κυκλοφόρησε λίγους μόλις μήνες μετά τον θάνατό του. Άλλη μια προκλητική προσθήκη στο έργο του Κιούμπρικ, η ταινία πάτωσε εισπρακτικά.

Παρά το γεγονός ότι η σκηνοθετική καριέρα του Κιούμπρικ κράτησε για περισσότερο από μισό αιώνα, ο τελειομανής σκηνοθέτης γύρισε μόλις 13 ταινίες. Κι όμως, φτάνουν και περισσεύουν για να τον στείλουν στο πάνθεο των δημιουργών της έβδομης τέχνης, επηρεάζοντας τους επιγόνους του και δίνοντας στο κινηματογραφόφιλο κοινό κάτι να θυμάται για πάντα. Στην προσωπική του ζωή, ο Κιούμπρικ είχε παντρευτεί τρεις φορές. Η πρώτη του γαμήλια ένωση ήταν με την Toba Etta Metz και κράτησε από το 1948-1951, ενώ και ο δεύτερος γάμος του με τη Ruth Sobotka διάρκεσε επίσης λίγο (1954-1957). Την επόμενη χρονιά παντρεύτηκε ωστόσο την τρίτη του σύζυγο, τη ζωγράφο Christiane Harlan, με την ένωση να κρατά 41 χρόνια και να αποδίδει τις δύο κόρες του Κιούμπρικ… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr