Γιατί αγαπάμε τόσο να τρομάζουμε;

Παρά το γεγονός ότι δένεται κόμπος το στομάχι και κόβονται τα πόδια, οι ταινίες τρόμου, τα στοιχειωμένα σπίτια και οι παραφυσικές ανησυχίες συνεχίζουν να μαγνητίζουν τους ανθρώπους όσο λίγα πράγματα. Μόνο που αυτός ο υπαρξιακός -σχεδόν οντολογικός- φόβος και η ικανότητα του εγκεφάλου μας να τον επεξεργάζεται είναι το μεγάλο κλειδί για τη διαχείριση των φοβιών, των αγχών και των νευρώσεών μας, όπως μας λέει η ψυχολογία. Βλέπετε όταν φοβόμαστε, το σώμα μας ενεργοποιεί αυτομάτως αυτή την αντίδραση μάχης ή φυγής, ανεβάζοντας καρδιακούς παλμούς, αυξάνοντας τον ρυθμό αναπνοής, τεντώνοντας τους μυς και επικεντρώνοντας την προσοχή μας σε αστραπιαίες και αποτελεσματικές στρατηγικές διαχείρισης της απειλής. Λένε εξάλλου συχνά πως ο φόβος είναι τόσο παλιός όσο και η ίδια η ζωή στη Γη. Είναι μια αρχέγονη, βαθύτατα διασυνδεδεμένη με την ύπαρξή μας αντίδραση που έχει εξελιχθεί πλάι στην ιστορία της βιολογίας, ώστε να μας βοηθά να αντιμετωπίζουμε πραγματικές απειλές και να διασώζουμε την ίδια την ακεραιότητά μας. Μόνο που εμείς οι άνθρωποι έχουμε μετατρέψει τον φόβο σε διασκέδαση, κατευνάζοντας λες τις μεγάλες μας φοβίες με ανέξοδο τρόμο που ξέρουμε πως δεν μπορεί να μας βλάψει. Εκτός κι αν τα ζόμπι βγουν από την οθόνη, που αυτό είναι όντως μια άλλη ιστορία! Περί φόβου λοιπόν η συζήτηση, φόβου που κινείται από την πιο απλή μορφή του, όπως το «ζάρωμα» της κεραίας του σαλιγκαριού μόλις το ακουμπήσουμε, μέχρι και τις πλέον πολύπλοκες εκδηλώσεις του, αυτόν τον υπαρξιακό φόβο που μόνο εμείς οι άνθρωποι καμαρώνουμε πως μπορούμε να βιώσουμε. Και είτε τον αγαπάμε είτε τον σιχαινόμαστε, δύσκολα θα μπορούσε να υποστηρίξει κάποιος πως δεν τον τιμά και τον σέβεται. Αν όχι, μια βόλτα στο τοπικό κοιμητήριο μια νύχτα χωρίς φεγγάρι θα πείσει ακόμα και τον πιο σκληροτράχηλο…

Όπως φαίνεται, το να αντλούμε ικανοποίηση και ευχαρίστηση από τον φόβο είναι αρκούντως φυσιολογικό. Η νευροεπιστήμη μάς έχει πει εδώ και καιρό πως το αίσθημα του φόβου είναι πρωταρχικής σημασίας για την ίδια την επιβίωσή μας. Και όχι μόνο αυτό, αλλά εξελικτικά μιλώντας οι άνθρωποι που υιοθέτησαν την καλύτερη δυνατή αντίδραση σε καταστάσεις φοβικές και απειλητικές ήταν αυτοί που είχαν και τις περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης στις ερημιές. Όταν ο εγκέφαλός μας διαισθανθεί λοιπόν κίνδυνο, συχνά πολύ πριν τον οσμιστεί η συνείδησή μας, η εγκεφαλική αμυγδαλή, μια «πρωτόγονη» δομή του κεφαλιού μας που επεξεργάζεται πρώιμα και ανεπεξέργαστα συναισθήματα (όπως ο φόβος), διεγείρεται και αναγκάζει το συμπαθητικό νευρικό σύστημα να αντιδράσει. Μάχη ή φυγή, αυτή είναι η αρχέγονη απάντησή μας στον κίνδυνο και έτσι συνεχίζουμε να αντιδρούμε, φυσιολογικά τουλάχιστον. Το αίμα μας κατακλύζεται από κορτικοτροπίνη, κορτιζόλη και αδρεναλίνη, η καρδιά αυξάνει παλμούς, οι οφθαλμικές κόρες διαστέλλονται και ιδρώνουμε συνήθως, καθώς το σώμα μας προετοιμάζεται ενστικτωδώς να αντιπαρατεθεί με την απειλή. Οι τελευταίες νευροφυσιολογικές έρευνες έχουν αναγνωρίσει ακόμα και νευρωνικά μονοπάτια που επεξεργάζονται τον φόβο, εγκεφαλικές διαδρομές δηλαδή που περιλαμβάνουν τον ιππόκαμπο και τα κέντρα της μνήμης. Ωστόσο, μόλις ο εγκέφαλος καθησυχαστεί ότι αυτός ο κίνδυνος δεν είναι απειλητικός για τη ζωή μας ή έχει παρέλθει, τότε τα ηνία παίρνει ο μετωπιαίος λοβός, το κέντρο της συνείδησης και των ανώτερων γνωστικών λειτουργιών. Και, όπως μας λένε οι νευροψυχολόγοι, αυτή η εμπειρία του εγκεφάλου που ηρεμεί από τον φόβο είναι ουσιαστικά πολύ ευχάριστη. Και γι’ αυτό πιθανότατα αποζητούμε συνεχώς περισσότερο φόβο! Το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα έχει τώρα τον πρώτο λόγο ώστε να βάλει τον οργανισμό σε λειτουργία χαλάρωσης. Και το κάνει αυτό απελευθερώνοντας ντοπαμίνη, τον νευροδιαβιβαστή της ευτυχίας, όπως τη λένε χαρακτηριστικά. Η όλη διαδικασία ενέχει μάλιστα ευεργετικά ψυχολογικά οφέλη, καθώς μαθαίνει τον οργανισμό να αντιδρά στις απειλές προετοιμάζοντάς τον για το επόμενο συναπάντημα με τον φόβο. Και με τον μη απειλητικό φόβο με τον οποίο ερχόμαστε σε επαφή στον κινηματογράφο ή σε στοιχειωμένα μέρη, γίνεται απείρως ευκολότερο για τον μετωπιαίο λοβό να καλμάρει τον οργανισμό, γιατί ξέρουμε εκ των προτέρων ότι αυτός ο κίνδυνος δεν είναι υπαρκτός. Και είναι μάλιστα αυτές ακριβώς οι πεποιθήσεις μας για τον φόβο και τι τον απαρτίζει που διαδραματίζουν κεφαλαιώδη ρόλο στο πόσο τελικά θα φοβηθούμε. Φόβος χωρίς πεποίθηση δεν υπάρχει άλλωστε, όπως μας έχει πείσει ότι συμβαίνει η νευροεπιστήμη. Είναι μάλιστα βασική στρατηγική στην ψυχοθεραπεία των αγχωδών διαταραχών το να έρθουν στην επιφάνεια οι πεποιθήσεις του πάσχοντος αναφορικά με το τι προκαλεί τη φοβία του, ώστε με τη βοήθεια γνωσιακών και συμπεριφορικών στρατηγικών να αλλάξει το περιεχόμενό τους. Η ζωή είναι πάντα αβέβαιη και αυτή ακριβώς η αβεβαιότητα προκαλεί αναγκαστικά φοβικές αντιδράσεις. Κι έτσι για πάμπολλους ανθρώπους η επαφή με γεγονότα και καταστάσεις που προκαλούν τρόμο δεν είναι ουσιαστικά παρά προπόνηση και συναισθηματική εκπαίδευση για τον άλλο φόβο, αυτόν που προκαλεί η πραγματική ζωή και δύσκολα μπορείς να αποφύγεις. Σε ένα θεοσκότεινο σοκάκι ή ένα φιλμ τρόμου, το μυαλό μας ξέρει πως το περιβάλλον είναι ελεγχόμενο και είναι μάλλον απίθανο το βαμπίρ να ξεπηδήσει από το πανί. Μαθαίνει λοιπόν πώς να αντιδρά στους ήπιους αυτούς φόβους ώστε να μπορεί να αντιπαρατεθεί αποφασιστικότερα με τις αληθινά απειλητικές συνθήκες της καθημερινότητας. Την ώρα λοιπόν που ο φόβος είναι εγγενής στην ίδια την ικανότητα του θηλαστικού να παραμένει ζωντανό, ο τρόμος μπορεί να είναι ένα μοναδικό στην ανθρώπινη φύση φαινόμενο. Σε μελέτη του 2014, που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση «Social Research», ο επιστημολόγος Stephen Asma ξεψάχνισε τον μετρ του τρόμου Χ.Φ. Λάβκραφτ για να βρει τη διαφορά μεταξύ φόβου και τρόμου. «Ο Λάβκραφτ ισχυρίζεται», μας λέει ο Asma, «ότι ο καλός τρόμος εγείρει ένα μοναδικά υποκειμενικό συναίσθημα, το οποίο αποκαλεί ‘‘κοσμικό φόβο’’. Υπάρχει κάτι στην εμπειρία του τρόμου, διατείνεται ο Λάβκραφτ, που απηχεί ένα βαθύ, ενστικτώδες δέος για το άγνωστο». Τα περισσότερα θηλαστικά βιώνουν φοβικά συναισθήματα έναντι συγκεκριμένων εχθρών, εξηγεί ο Asma, απέναντι σε θηρευτές ή άλλους γνώριμους κινδύνους. Αλλά ο άνθρωπος, με τον συγκριτικά μεγαλύτερο νεοφλοιό του (τον σκεπτόμενο εγκέφαλο), μπορεί να μεταφέρει τις ιδέες, τους στόχους, τα συναισθήματα και τις πεποιθήσεις του σε ένα παράλληλο νοητικό σύμπαν και να διασκεδάσει έτσι μαζί τους. Με λίγα λόγια, καταλήγει, η ικανότητά μας να φανταζόμαστε είναι αυτή που αυξάνει τη δυνατότητά μας να βιώνουμε τον τρόμο. Αυτό εξηγεί ίσως αυτό που βρήκαν οι ερευνητές του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα, ότι οι εγκέφαλοι τον ανθρώπων που παίζουν παιχνίδια τρόμου δεν μπορούν να διακρίνουν μεταξύ φανταστικού φόβου και πραγματικού φόβου. Γι’ αυτό και αυτοί οι gamers αποζητούν τον φόβο στο ελεγχόμενο περιβάλλον της οθόνης, μας εξηγούν οι ερευνητές, γιατί ξέρουν πως αυτή η απειλή δεν μπορεί να τους βλάψει, κι έτσι αντλούν πρόσκαιρη συγκίνηση αλλά και αυτή τη θερμή ανακούφιση όταν ο κίνδυνος περάσει. Και μπορεί «η ίδια η εμπειρία να είναι πλαστή», όπως μας λένε, «ο φόβος είναι όμως αληθινός». Και είναι αληθινός με περισσότερους τρόπους από όσους μπορούμε να φανταστούμε! Ποιος δεν ξέρει την έκφραση «πάγωσε το αίμα μου»; Η φράση έλκει την καταγωγή της από τον Μεσαίωνα και βασίζεται στην παρωχημένη αντίληψη ότι ο φόβος μπορεί να κάνει το αίμα να παγώσει ή να πήξει, όπως μας κατατοπίζει μελέτη του 2015 από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Λέιντεν. Μόνο που τελικά η αντίληψη δεν είναι και τόσο παρωχημένη, καθώς το πείραμα έδειξε πως οι παράγοντες πηκτικότητας του αίματος ήταν αρκετά υψηλότεροι όταν το κοινό παρακολουθούσε ταινία τρόμου απ’ ό,τι όταν έβλεπε ένα χαλαρό εκπαιδευτικό φιλμάκι! Δεν είναι βέβαια όλοι οι φόβοι το ίδιο και οι λάτρεις του κινηματογραφικού τρόμου το ξέρουν αυτό ιδιαιτέρως καλά. Και λίγα πράγματα μπορούν να συγκριθούν με το φρέσκο αίμα που αναβλύζει από τραύματα, άξονας αναφοράς στον φτηνό τρόμο που θέλει να προκαλέσει αποστροφή χωρίς περίπλοκες υποθέσεις. Κι ενώ πολύ δύσκολα θα δεχόταν κανείς πως ο μέσος, «φυσιολογικός», άνθρωπος θα αντλούσε ικανοποίηση από τη βία, το αίμα και τα ξεκοιλιασμένα πτώματα, μελέτη του 2014 του Πανεπιστημίου της Κεντρικής Φλόριντα έδειξε πως ταινίες που φιλοξενούν σκηνές αίματος και αποστροφής κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον του κοινού και σίγουρα σε υψηλότερα επίπεδα από τα φιλμ των άλλων κατηγοριών. Οι επιστήμονες μας λένε πως υπάρχει μάλιστα μια εξελικτική προτίμηση αναφορικά με την αποστροφή, γιατί «εφοδιάζει καλύτερα τους ανθρώπους ώστε να αποφεύγουν επικίνδυνες ουσίες». Αηδιαστικά πράγματα και παράγοντες μόλυνσης συνδέονται συχνά με βασικές στρατηγικές επιβίωσης όπως το φαγητό και το σεξ, κι έτσι παρέχουν βαθύτερη κατανόηση ώστε να αναγνωρίζουμε και να αποφεύγουμε τελικά πιθανές απειλές. Και σε βαθύτερο, ζωώδες, επίπεδο, το αίμα λέει στο «πρωτόγονο» τμήμα του εγκεφάλου μας ότι υπάρχει κάτι σοβαρό εδώ που χρειάζεται την προσοχή μας. Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρία, η ανοχή ή η αποφυγή φοβικών γεγονότων διαμορφώνεται σύμφωνα με «μια συνταγή από συστατικά» που περιλαμβάνουν εγκεφαλικές διαδικασίες, γενετικούς παράγοντες, κοινωνικές εμπειρίες και βιώματα, λίγη παιδική ηλικία, αλλά και το εκάστοτε πολιτισμικό πλαίσιο. Υπάρχουν ανάμεσά μας άνθρωποι που αποζητούν ενεργά τη συγκίνηση του φόβου, που κυμαίνεται από τα extreme sports μέχρι και τη λατρεία για ταινίες τρόμου. Γι’ αυτό και κάποιοι σκαρφαλώνουν στην κορυφή του Έβερεστ, που στο πλαίσιο της συζήτησής μας είναι το ίδιο πράγμα σαν να βλέπεις τον «Εφιάλτη στον δρόμο με τις λεύκες». Μόνο που ο άνθρωπος που θέτει τον εαυτό του σε άμεσο και ορατό κίνδυνο εφευρίσκει δημιουργικότερους τρόπους να διαχειριστεί τους φόβους του. Και χωρίς αυτούς τους κυνηγούς της συγκίνησης και τους δικούς τους φόβους, δεν θα είχαμε ούτε εξερευνητές ούτε θαλασσοπόρους. Φαίνεται λοιπόν πως ο φόβος είναι ο τρόπος της Φύσης να μας προστατεύει από τους κινδύνους που καραδοκούν ολόγυρα. Και όταν ο εγκέφαλός μας γνωρίζει πως δεν υπάρχει πραγματική απειλή που να μας βλάψει, τότε απολαμβάνει αυτή την εμπειρία όπως λίγα πράγματα στον κόσμο. Γι’ αυτό και βλέπουμε συχνά στη σκοτεινή αίθουσα θεατές να ουρλιάζουν τη μια στιγμή από την τρομάρα τους και την άλλη να χασκογελούν, γιατί ξέρουν ακριβώς πως το τέρας θα παραμείνει εγκλωβισμένο στο σελιλόιντ. Και ο ίδιος μηχανισμός αναλαμβάνει ρόλο και στους κυνηγούς της περιπέτειας ή τους λάτρεις των extreme sports, που θα σου πουν πως ο πραγματικός κίνδυνος μετριάζεται από τα μέτρα ασφαλείας και την εκπαίδευσή τους. Μόνο έτσι μπορούν να απολαύσουν την εμπειρία και να νιώσουν την αδρεναλίνη στο αίμα τους, όταν ο αρχέγονος φοβικός παράγοντας εκπέσει από το βάθρο του. Όπως ξέρουν εξάλλου καλά οι ψυχοθεραπευτές, όταν ο εγκέφαλος εκτεθεί επανειλημμένα σε ένα φοβικό ερέθισμα, τότε το συνηθίζει και δεν συνεχίζει να αντιδρά αγχωτικά απέναντί του. Αυτό είναι άλλωστε το κλειδί πίσω από τις γνωσιακές θεραπείες για τις νευρώσεις και τις αγχώδεις διαταραχές. Είναι όμως και το άλλο, πως ο φόβος δημιουργεί αναγκαστικά περισπασμό, μια κατάσταση που για κάποιους προσλαμβάνεται θετικά. Όταν συμβεί κάτι τρομακτικό, εκείνη τη στιγμή σταματάς ό,τι κάνεις και ασχολείσαι αναγκαστικά μαζί του, επιστρέφοντας άρον-άρον στο εδώ και τώρα. Κάθε πρόβλημα στην προσωπική ζωή ή τη δουλειά ξεχνιέται φευγαλέα όταν έχεις να διαχειριστείς τον ανατριχιαστικό ήχο που ακούστηκε στο διπλανό δωμάτιο. Όχι; Και βέβαια η εμπειρία του φόβου πλάι σε αγαπημένους ανθρώπους είναι πάντα μια άλλη ιστορία. Είμαστε βλέπετε κοινωνικά όντα και τα συναισθήματά μας είναι κολλητικά. Γι’ αυτό και βλέπουμε ταινίες τρόμου με την παλιοπαρέα και όχι ολομόναχοι, καθώς οι αντιδράσεις τους γίνονται αντιδράσεις μας. Το κλειδί όμως για να απολαύσουμε τον τρόμο είναι όπως είπαμε ο έλεγχος. Μόνο όταν ο φόβος δεν είναι πραγματικός (ή πραγματικά απειλητικός), μπορούμε να τον ευχαριστηθούμε και να λειτουργήσει καθαρτικά. Και να ετοιμαστούμε για την επόμενη φορά φυσικά, καθώς κάτι μάθαμε και από αυτή την εξόχως τρομακτική εμπειρία που μόλις ζήσαμε. Ποιος θα (ξανα-)δει το «Saw» σήμερα;