Από την οθόνη. Από κοντά. Με μάσκα μέσα στην τάξη. Με μάσκα και στο διάλειμμα. Πίσω στο σπίτι. Ξανά πίσω στο σχολείο. Με ένα self test την εβδομάδα. Με δύο. Με τρία. Φροντιστήριο και ξένες γλώσσες από την οθόνη ακόμα και γυμναστική και λογοθεραπεία σε παιδιά με μαθησιακές διαταραχές από την οθόνη. «Μην αγκαλιάζεις τον παππού και την γιαγιά». Συγγενείς που νοσούν, νοσηλεύονται ή και χάνονται.
Παρότι τα παιδιά θεωρούνται παραδοσιακά… παιδιά και ως τέτοια, εκ φύσεως ανθεκτικά, ανέμελα έως και ανεπηρέαστα μέσα στην προστατευτική αγκαλιά της οικογένειας, οι ειδικοί σημειώνουν πως εν μέσω πανδημίας τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι και πως εντός τους συμβαίνουν διεργασίες που αυτή τη στιγμή δεν είναι ορατές – ή και σε κάποιες περιπτώσεις είναι- οι οποίες αλλάζουν «υπόγεια» τον τρόπο που τα παιδιά ζουν την πιο ανέμελη στιγμή τους.
Συζητήσαμε το παραπάνω θέμα με την κα Αλεξάνδρα Καππάτου, έμπειρη ψυχολόγο και παιδοψυχολόγο αλλά και συγγραφέα εννιά βιβλίων ψυχολογίας παιδιών και εφήβων. Η ίδια δεν στάθηκε μόνο στο θέμα των παιδιών αλλά ξεκίνησε από τη δική μας ψυχολογία, των «μεγάλων», για να μας δείξει τον ντόμινο μηχανισμό που ακολουθεί το πρόβλημα μέχρι να φτάσει στα παιδιά.
Κα Καππάτου βρισκόμαστε σε μια στιγμή που το γενικό αίσθημα του κόσμου απέναντι στην πανδημία είναι ξανά πολύ αρνητικό, ολοκαίνουργιο θα έλεγε κανείς. Πως βιώνουν μικροί και μεγάλοι αυτή τη νέα στροφή της κατάστασης που μοιάζει ανεξέλεγκτη;
Ξαφνικά όλοι πάγωσαν ξανά. Για άλλη μια φορά είμαστε εκτεθειμένοι όχι μόνο σε ένα νέο στέλεχος του ιού αλλά και σε μια νέα έξαρση της τρομολαγνίας. Μετράμε κάθε μέρα χιλιάδες κρούσματα και ακούμε καθημερινά εφιαλτικές εκτιμήσεις. Εκεί όπου ο κόσμος πίστευε ότι η κατάσταση έχει ελεγχθεί και πως περνάμε στην φάση της ελευθερίας, ξαφνικά μπήκαμε σε μια νέα έξαρση του ιού που μεταδίδεται μάλιστα με φρενήρη ρυθμό. Ενεργοποιήθηκε συλλογικά εκ νέου ο πανικός. Δημιουργούνται νέα μεγάλα ερωτηματικά στους πολίτες και νέα αγωνία. Τα παραπάνω συναισθήματα μεταφέρονται αυτόματα και αυτούσια στα παιδιά. Οι έξοδοι και η ανεμπόδιστη χαρά, αυτά που για τόσο καιρό παλέψαμε να κατακτήσουμε, μοιάζει να μας τα ξαναπαίρνουν πίσω.
Και μέσα σε όλα αυτά, τα μηνύματα που μας έρχονται είναι διφορούμενα- άλλοι μας λένε ότι αυτό που βιώνουμε είναι το τέλος της πανδημίας και άλλοι ότι μπορεί να ακολουθήσει και νέα μετάλλαξη. Το ισχυρό ψυχολογικό αποτύπωμα που θα αφήσει λοιπόν αυτός ο νέος κύκλος δεν το γνωρίζουμε ακόμα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι προσαυξάνεται η καχυποψία των ανθρώπων στον διπλανό τους- αν είναι εμβολιασμένος ή όχι αν έχει νοσήσει και δεν το λέει, που πηγαίνει, ποιους βλέπει κ.ο.κ. Άλλωστε, τώρα η απειλή της νόσησης έγινε απόλυτα χειροπιαστή και για τους ίδιους τους εμβολιασμένους. Όσο για τα παιδιά, μόλις είχαν πετύχει να προσαρμοστούν στη ρουτίνα της σχολικής τους ζωής μετά από δυο χρόνια σχεδόν, αυτής της πρωτοφανούς κατάστασης και τώρα όλα διακυβεύονται πάλι. Πέφτουν κι αυτά εκ νέου… στην τρύπα της ανασφάλειας και του φόβου μιας και τα σχολεία βρίσκονται στο επίκεντρο της συζήτησης εδώ και εβδομάδες. Δυστυχώς σε αυτό το timing το πηγάδι μοιάζει να μην έχει πάτο. Και αυτό είναι κάτι που προκαλεί φόβο, θυμό, αγανάκτηση και τεράστια ανασφάλεια κυρίως στους ενήλικες.
– Και πως νιώθουν πιο συγκεκριμένα τα παιδιά μέσα σε αυτή την κατάσταση;
Ευτυχώς, τα παιδιά έχουν μια εξαιρετική ικανότητα προσαρμογής. Όλο το στοίχημα στη δική τους πρόσληψη και ερμηνεία της πληροφορίας είναι ο τρόπος που οι γονείς τους μεταφέρουν τα ερεθίσματα. Ήδη όμως έχει περάσει αρκετός καιρός και γενικά φαίνεται ότι έχουν εξοικειωθεί με την κατάσταση.
– Και αν οι γονείς είναι δυστυχώς πολύ αγχωμένοι ή δεν μπορούν να ελέγξουν πάντα τον εαυτό τους; Πως θα επηρεαστούν και θα αντιδράσουν τα παιδιά στη συνέχεια;
Τότε, άθελά τους θα μεταφέρουν το άγχος στα παιδιά τους που αυτό εκδηλώνεται με διάφορους μεταμφιεσμένους τρόπους στους οποίους δεν πάει η σκέψη μας. Ένας από αυτούς, είναι οι διαταραχές στον ύπνο τους. Ειδικά για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας αυτός είναι ένας ισχυρός δείκτης για εμάς τους ειδικούς ψυχικής υγείας. Για παράδειγμα, αρνούνται ή καθυστερούν να πάνε για ύπνο, έχουν εφιάλτες, ο ύπνος τους είναι διακεκομμένος, κάνουν επιδρομές στο κρεβάτι των γονιών ή ακόμη κοιμούνται περισσότερο από το κανονικό κυρίως για τα μεγαλύτερης ηλικίας παιδιά. Μπορεί να εμφανιστούν επίσης διαταραχές στην πρόσληψη τροφής. Η προσκόλληση προς τους γονείς και το άγχος αποχωρισμού είναι άλλος ένας δείκτης που παρατηρείται. Τα προβλήματα συμπεριφοράς όπως η ευερεθιστότητα, τα αναίτια ξεσπάσματα θυμού, η επιθετικότητα προς τα αδέλφια ή τους φίλους, η αυξημένη κινητικότητα, η ανυπακοή στους κανόνες είναι όμως οι πιο εξόφθαλμες από όλες τις αντιδράσεις. Στα παιδιά της εφηβείας οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να πάρουν μορφή χιονοστιβάδας- άγχος, κατάθλιψη, κρίσεις πανικού, ανυπακοή στα όρια, επιθετικότητα, αυτοτραυματισμοί, κατάχρηση ηλεκτρονικών μέσων και παιχνιδιών, χρήση ουσιών κλπ. Δυστυχώς, τους τελευταίους μήνες σχεδόν καθημερινά υπάρχουν προβλήματα επιθετικής συμπεριφοράς εφήβων με ακραίες εκδηλώσεις που μας αφήνουν άναυδους. Ας δούμε μόνο το πρόσφατο περιστατικό στο ΕΠΑΛ όπου ένα κορίτσι έσβησε ένα τσιγάρο στο μάτι μιας συμμαθήτριας της. Η βία στα προαύλια ειδικά στις πιο μεγάλες ηλικίες των παιδιών αυξάνεται φοβερά.
– Τι περιστατικά βλέπετε στο γραφείο σας; Τι σας αναφέρουν οι γονείς;
Οι οικογένειες δεν κάνουν άμεσα την σύνδεση με όλο αυτό που συμβαίνει. Μας χτυπούν την πόρτα συχνά γιατί τα παιδιά τους εμφανίζουν προβλήματα συμπεριφοράς που δυσκολεύονται να διαχειριστούν. Βλέπουμε παιδιά που δεν θέλουν να επιστρέψουν στο σχολείο, έχουν μειωμένη συγκέντρωση, δεν υπακούουν σε όρια κλπ. Εδώ να επισημάνουμε ότι αρκετά παιδιά που αντιμετώπιζαν δυσκολίες έμειναν χωρίς θεραπευτική αντιμετώπιση για μεγάλο διάστημα.
– Το ότι τα παιδιά κάποια στιγμή και για μεγάλο διάστημα κλήθηκαν να παρακολουθούν τα μαθήματά τους μέσω της τηλεκπαίδευσης ενδέχεται να δημιούργησε μια συνθήκη υπέρμετρης εξοικείωσης με τη χρήση της οθόνης;
Κατ’ αρχάς, αυτό που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι επί πανδημίας υπάρχει τεράστια αύξηση στη χρήση των ηλεκτρονικών μέσων από τα παιδιά ακόμη και μικρότερων ηλικιών. Και είναι αξιοσημείωτο το ότι η εξοικείωση ή και έκθεση των μικρών παιδιών στην οθόνη ενισχύθηκε σε ένα βαθμό μέσα από την τηλεκπαίδευση παρά την καλή πρόθεση πίσω από αυτό. Ας αναλογιστούμε μόνο ότι παιδιά προσχολικής ηλικίας ήρθαν σε καθημερινή επαφή με την οθόνη για να μπορούν να παρακολουθήσουν στοιχειωδώς τα δρώμενα της σχολικής κοινότητας. Μυήθηκαν στην αναγκαιότητα της χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων, χωρίς πολλές φορές την επίβλεψη των γονέων τους. Τα tablet και οι υπολογιστές αποτέλεσαν εργαλεία επικοινωνίας με τους συμμαθητές τους αλλά και ψυχαγωγίας μέσα στις καραντίνες, περνώντας το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας τους εκεί. Κάπως έτσι, πολλοί γονείς αντιλήφθηκαν ότι εν ώρα μαθήματος πολλά παιδιά έπαιζαν με τους συμμαθητές τους – δοκίμαζαν emojis και αυτοκόλλητα στα chat την ώρα της παράδοσης ή να έπαιζαν ηλεκτρονικά παιχνίδια. Η ψυχολογία τους άλλαξε μέσα από αυτή τη νέα δυνατότητα και επηρεάστηκαν φυσικά σε αρκετές περιπτώσεις και οι γνωστικές τους λειτουργίες ειδικά στο θέμα της συγκέντρωσης και της προσοχής με συνέπεια να φανεί σε ένα βαθμό πτώση στη σχολική τους επίδοση. Οι γονείς όμως οι οποίοι την ίδια ώρα τηλεργάζονταν σε ασφυκτικές συνθήκες αδυνατούσαν συχνά εξ’ αντικειμένου να θέσουν τα όρια.
– Η πολιτεία δίνει τη σημασία που πρέπει στις ψυχολογικές επιπτώσεις της πανδημίας;
Δυστυχώς, μιλώντας ευρύτερα για αυτό το κοινωνικό ζήτημα και όχι μόνο για τα παιδιά, η παράμετρος της ψυχολογικής διαχείρισης αλλά και του αντίκτυπου της πανδημίας υποτιμήθηκε σε τεράστιο βαθμό. Στις επιτροπές των ειδικών δεν συμπεριλήφθηκε ούτε ένας εκπρόσωπος της επιστημονικής κοινότητας των ψυχολόγων που είμαι σε θέση να γνωρίζω. Και θα σας μιλήσω και για ένα θέμα που θεωρείται ταμπού- τον αυτοκτονικό ιδεασμό και τις απόπειρες αυτοκτονίας. Αυτό έχει απασχολήσει αρκετές οικογένειες με εφήβους μαζί με τους αυτοτραυματισμούς και την καταθλιπτική συμπτωματολογία, καταστάσεις που έχουν επιβεβαιώσει πλήθος μελετών. Να πούμε εδώ πως σε οικογένειες στις οποίες προϋπήρχαν προβλήματα επικοινωνίας ή δυσλειτουργικές συμπεριφορές πριν από την πανδημία, εκεί τα πράγματα έγιναν ακόμα πιο δύσκολα για τα παιδιά που συχνά ήταν μάρτυρες βίαιων και κακοποιητικών συμπεριφορών από την πλευρά των γονιών τους. Κάποιοι άλλοι γονείς επίσης δεν ήταν τόσο ανθεκτικοί απέναντι σε όλα αυτά τα πρωτοφανή που μας συνέβησαν και χωρίς να φταίνε φυσικά οι ίδιοι επηρέασαν και τα παιδιά με τη κακή τους ψυχολογία. Δυστυχώς, επίσημες καταγραφές για όλα αυτά στη χώρα μας δεν υπάρχουν εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις. Οι δημόσιες δομές παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των ειδικών εν μέσω πανδημίας είναι υποστελεχωμένες σε κάποιες περιπτώσεις και αποδιοργανωμένες και οι περισσότερες οικογένειες λύνουν τα ζητήματα τους στα ιδιωτικά ιατρεία ή και… πουθενά αν δεν έχουν τη δυνατότητα.
– Οι γονείς τι μπορούν να κάνουν για να βοηθούν και να ενθαρρύνουν τα παιδιά τους μέσα σε όλη αυτή την κατάσταση;
Οι γονείς έχοντας πια την εμπειρία του προηγούμενου διαστήματος, καλούνται να ερμηνεύσουν πλέον την πληροφορία με την οποία εκ νέου βομβαρδιζόμαστε. Οφείλουν να περιορίζουν την έκθεση των παιδιών απέναντι στην υπέρ πληροφόρηση. Καλό είναι να γίνονται και οι ίδιοι επιλεκτικοί με τον τρόπο που διαχέεται η πληροφόρηση μέσα στο σπίτι τους φροντίζοντας να μην έχουν διαρκώς ανοιχτή την τηλεόραση. Η ανεξέλεγκτη πληροφόρηση μπορεί να λειτουργήσει τραυματικά στα παιδιά όπως τώρα που ακούνε πως τα σχολεία τους έχουν σχεδόν μετατραπεί σε…πέτρα του σκανδάλου. Βέβαια, μέσα σε όλη αυτή την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί δύο χρόνια μετά την αρχή της πανδημίας υπάρχει πια ένα συλλογικό ψυχικό τραύμα. Οι γονείς λοιπόν είναι αυτή τη στιγμή οι υπεύθυνοι να κρατήσουν στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό την ρουτίνα των παιδιών. Τα παιδιά δεν πρέπει να βιώσουν άλλη μια χαμένη χρονιά.
– Φοβούνται τα παιδιά τον κορονοϊό;
Τον φοβούνται αλλά περισσότερο για τους γονείς και τους ηλικιωμένους συγγενείς τους, μην τους κολλήσουν και φταίνε εκείνα και λιγότερο για τον ίδιο τους τον εαυτό. Ειδικά τα μικρότερα τον φοβούνται ως μια αόρατη απειλή και έναν αόρατο εχθρό που προκαλεί αλλαγές και προβλήματα στην καθημερινότητα, έναν εχθρό που αλλάζει συνεχώς την κατάσταση όπως στο σχολείο για παράδειγμα.
– Θα διαφοροποιηθεί αυτή η γενιά των παιδιών της πανδημίας σε σχέση με τις προηγούμενες και αν ναι, πώς;
Κανείς μας δεν θα βγει αλώβητος από αυτή την κατάσταση. Το αν αυτή η γενιά των παιδιών θα διαφοροποιηθεί από την προηγούμενη, είναι κάτι στο οποίο δεν μπορούμε να απαντήσουμε με βεβαιότητα. Τα παιδιά όπως είπαμε έχουν καλύτερη προσαρμοστικότητα αλλά από την άλλη δεν έχουν τα γνωστικά εργαλεία και την ωριμότητα που έχουμε εμείς στην αντίληψη του κόσμου. Το διάστημα της πανδημίας, βίωσαν μεγάλες ματαιώσεις και απογοητεύσεις. Τους τάζουμε όλο αυτό τον καιρό ότι όπου να ναι θα πάνε στο σχολείο σε φυσιολογικές συνθήκες και συχνά τους το παίρνουμε πίσω. Τα πάμε σε αθλητικές δραστηριότητες. Μετά τα ξαναπαίρνουμε πίσω. Η αλλαγή της ρουτίνας έγινε ο μεγάλος εχθρός τους. Οι επιπτώσεις όλων αυτών θα αποτιμηθούν όταν τελειώσει αυτή η κατάσταση, τώρα όλοι συγκεντρωνόμαστε στο πως προχωράμε μέσα στο δύστοκο τοπίο. Χρειάζεται όμως μαζί με την προσοχή και την επαγρύπνηση που όλοι έχουμε πια να ατενίζουμε την νέα χρονιά με μια νότα αισιοδοξίας. Αγκαλιάζοντάς τα παιδιά αντλούμε δύναμη ακόμη και αν οι συνθήκες δεν είναι όπως θέλουμε. Ας μη ξεχνάμε ότι βλέπουν το κόσμο μέσα από τα μάτια μας και με το παράδειγμά μας.
