Γυμνασμένη, μορφωμένη, χειραφετημένη και δυναμική, παρά το γεγονός ότι ζούσε σε μια κοινωνία που είχε προκρίνει το συλλογικό παρά το ατομικό.
Όλα γίνονταν εδώ για την επιβίωση και τη διαρκή ενδυνάμωση της πολιτείας. Και ήταν μια πόλη-κράτος τόσο δυνατή που προκαλούσε τον οποιονδήποτε να έρθει να την κατακτήσει!
Παντοδύναμη και… λακωνική, είναι μια κοινωνία που μας άφησε κληρονομιά έννοιες όπως πειθαρχία, γενναιότητα και λιτότητα.
Μας άφησε όμως και μια σχετικά άγνωστη πτυχή της, τον ρόλο της Σπαρτιάτισσας σε όλα αυτά. Μια γυναίκα που τόσο η κοινωνική της θέση όσο και η ίδια η ύπαρξή της δεν είχαν όμοιό τους μέσα στα τραγικά δεδομένα της εποχής.
Συνηθίσαμε να τιμούμε την Αθήνα για όλα, σε όρους πάντως γυναικείας χειραφέτησης η Σπάρτη ήταν πολύ μπροστά. Όχι μόνο από την ξακουστή Αθήνα, αλλά από όλο τον γνωστό τότε κόσμο!
Η Σπαρτιάτισσα ήταν ίση απέναντι στον Σπαρτιάτη σε όρους μόρφωσης και πνευματικής καλλιέργειας. Ήταν μια κοινωνία που τιμούσε τις γυναίκες της όσο και τους πιο ένδοξους πολεμιστές της.
Ο Σπαρτιάτης που πέθαινε ηρωικά στη μάχη είχε την ίδια θέση με τη Σπαρτιάτισσα που πέθαινε στη γέννα: τα ονόματά τους γράφονταν σε επιτύμβιες στήλες έξω από την πόλη. Ώστε όλοι να τους θυμούνται και να τους μνημονεύουν.
Και από δω ξεκινά ο πονοκέφαλος για τους ιστορικούς: Πώς ένα τόσο ακραία απολυταρχικό σύστημα, καταπιεστικό στις περισσότερες εκφάνσεις της ατομικότητας, ήταν τόσο προοδευτικό που να εκχωρήσει τέτοιους βαθμούς ελευθερίας και εκπαίδευσης στη γυναίκα;
Οι λιγοστές πληροφορίες που έχουμε για τη Σπαρτιάτισσα χρονολογούνται από περιγραφές μεταξύ Αρχαϊκής και Κλασικής Περιόδου. Όταν όλες οι υπόλοιπες γυναίκες του ελληνικού κόσμου ζουν μια ζωή υπηρετώντας τους άντρες-αφέντες τους, η Σπαρτιάτισσα λειτουργεί ως απόλυτη εξαίρεση.
Ακόμα και η Αθηναία είχε ελάχιστα δικαιώματα, παρά την ολοένα και πιο προοδευτική φύση της πόλης-κράτους. Ίσως έφταιγε το γεγονός ότι η Αθηναία ήταν περιουσιακό στοιχείο του άντρα της και η Σπαρτιάτισσα μεγάλωνε και ελεγχόταν αποκλειστικά από την πολιτεία.
Όσο οι γυναίκες του καιρού της έμεναν σπίτι και λειτουργούσαν το νοικοκυριό, εκείνη γυμναζόταν από κορίτσι για να αποκτήσει αθλητική σιλουέτα. Στα προνόμιά της, ή καλύτερα στις υποχρεώσεις της, ήταν και η μόρφωση.
Οι ιστορικοί αποδίδουν τους πρωτόγνωρους βαθμούς ελευθερίας που απολάμβανε στο γεγονός ότι όλες τις δουλειές στη Σπάρτη τις έκαναν οι είλωτες. Εκεί δηλαδή που στις άλλες πόλεις κάποιος έπρεπε να υφάνει, η Σπαρτιάτισσα ήταν απαλλαγμένη από τέτοια καθήκοντα. Το μόνο της μέλημα, όπως και του Σπαρτιάτη, ήταν να υπηρετούν το κράτος.
Ο άντρας το υπηρετούσε όταν γινόταν καλός στρατιώτης. Η γυναίκα όσο παρέμενε σωματικά ρωμαλέα και απέδιδε υγιείς απογόνους. Ο ατομικισμός υποτασσόταν στο συλλογικό καλό και εδώ ακριβώς βλέπουν πολλοί μελετητές τη βάση για την απαράμιλλη ελευθερία και ισότητα που απολάμβανε η Σπαρτιάτισσα.
Ο Νο 1 ρόλος της οποίας ήταν να δημιουργήσει την επόμενη γενιά πολιτών. Και γι’ αυτό δεν έπρεπε να είναι μόνο σωματικά υγιής, αλλά και νοητικά.
Η ίδια η οργάνωση της κοινωνίας την ενθάρρυνε να παίρνει μέρος σε πνευματικές αναζητήσεις και να είναι κατατοπισμένη στα θέματα που απασχολούσαν και τον άντρα: κρατική πολιτική, νόμους, ανάγνωση, γραφή και μυθολογία.
Η Σπάρτη την ήθελε μάλιστα σε τέτοιο σημείο υπεροχής που να μπορεί να ανταγωνιστεί οποιονδήποτε προκαλούσε τις αθλητικές ικανότητες, το πνεύμα ή τις γνώσεις της. Μεγάλωνε εξάλλου δίπλα στον άντρα, γυμνάζονταν μαζί του και έτρεχαν στους ίδιους αγώνες.
Μόνο στη στρατιωτική αγωγή δεν έπαιρνε μέρος, καθώς ήταν υποχρεωτική μόνο για τα νεαρά αγόρια. Όσο εκείνα ήταν όμως στις παλαίστρες και τα γυμνάσια, τα κορίτσια λάμβαναν επίσημη εκπαίδευση. Ο Ιάμβλιχος παραδέχεται πως «οι Σπαρτιάτισσες ήταν ίσως πολύ μορφωμένες».
Κι αν σήμερα οι ιστορικοί ερίζουν για το αν ίσχυε για όλες τις Σπαρτιάτισσες ή αποκλειστικά για τα κορίτσια της άρχουσας τάξης, είναι κάτι παραπάνω από σίγουρο πως η γυναίκα της Λακεδαιμονίας μπορούσε να διαβάζει, να γράφει και να συμμετέχει ισότιμα σε συζητήσεις των αντρών.
Οι Αθηναίοι τρόμαζαν εξάλλου από το πνεύμα και την ευστροφία τους και τα ανεκδοτολογικά περιστατικά που μας έχουν αφήσει οι αρχαίοι συγγραφείς δεν χωρούν αμφιβολία.
Ένα τέτοιο μας έχει παραδώσει ο Πλούταρχος στα «Αποφθέγματα Λακωνικά», για κάποιον που ειρωνεύτηκε τις γυναίκες της Σπάρτης, μόνο και μόνο για να εισπράξει την πληρωμένη απάντηση της Γοργώς, της γυναίκας του Λεωνίδα: «Κυριαρχούμε στους άντρες μας γιατί είμαστε οι μόνες που γεννάμε άντρες»!
Ήταν όμως και το άλλο, πως σε μια κοινωνία μορφωμένων γυναικών ο βαθμός εκλέπτυνσης του πνεύματός τους γινόταν ολοένα και μεγαλύτερος.
Η μητέρα Σπαρτιάτισσα παρέδιδε κατ’ οίκον μαθήματα στη μικρή και την έβαζε μετά να διαγωνιστεί τα αγόρια σε συζητήσεις που γίνονταν δημοσίως σε γιορτές και θρησκευτικές εκδηλώσεις.
Όσο οι υπόλοιπες Ελληνίδες ήταν υποχρεωμένες να φορούν κορσέδες και στενές ζώνες, για να τονίζουν τη θηλυκότητά τους, ντυμένες μέσα σε περίτεχνα φορέματα που ύφαιναν οι ίδιες, οι Σπαρτιάτισσες κυκλοφορούσαν σχεδόν γυμνές.
Εκεί δηλαδή που για τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο ήταν ταμπού να δείχνει η γυναίκα οποιοδήποτε σημείο της σιλουέτας της, η Σπαρτιάτισσα έριχνε απλώς πάνω της έναν κοντό χιτώνα. Αφήνοντας τα πόδια της εντελώς ακάλυπτα.
Οι Αθηναίες τις κατηγορούσαν ακριβώς γι’ αυτό, γιατί έδειχναν τους γοφούς τους στους άντρες. Εκείνες όμως γυμνάζονταν καθημερινά, έτρεχαν, πάλευαν και πετούσαν τον δίσκο και το ακόντιο. Μέσα σε τόσο έντονη σωματική άσκηση δεν είναι δύσκολο να δει κανείς γιατί δεν φορούσαν πλουμιστά γυναικεία ενδύματα.
Ο Πλούταρχος παρατηρεί σχετικά (στον «Βίο του Λυκούργου»): «Η γύμνωση των παρθένων δεν είχε τίποτε το αισχρό, διότι υπήρχε ντροπή, αλλά έλειπε η ακολασία». Αντίστοιχα λίγα ενδύματα φορούσαν και οι άντρες εξάλλου και δεν έκανε σε κανέναν εντύπωση το γεγονός. Παρά μόνο στους έξω.
Η κοινωνικοποίηση και το φλερτ ήταν άλλωστε άγνωστες λέξεις για την καθημερινότητα των Σπαρτιατών, μόνο σε περιόδους θρησκευτικών εκδηλώσεων επιτρέπονταν τέτοια πράγματα.
Οι άντρες διέμεναν εξάλλου στους στρατώνες μέχρι να ολοκληρώσουν την τριανταετή στρατιωτική υποχρέωσή τους απέναντι στην πολιτεία. Ακόμα κι έτσι όμως η κοινωνία περίμενε πως άντρες και γυναίκες θα βρίσκονταν και θα συνευρίσκονταν ερωτικά στα κρυφά, απολαμβάνοντας τη ζωή τους ως αντρόγυνο.
Υπήρχε μάλιστα και νόμος που τους τιμωρούσε αν δεν το έκαναν…
Μια καλή ένδειξη για τον βαθμό ισοτιμίας και αυτονομίας που απολάμβανε η Σπαρτιάτισσα είναι το γεγονός ότι οι γάμοι στην αρχαία Σπάρτη είναι κατά βάση συναινετικοί! Η ένωση του άντρα και της γυναίκας είναι αποκλειστικά προσωπική τους υπόθεση. Ούτε οικογενειακά συμφέροντα, ούτε γονείς και συνοικέσια.
Υπήρχαν φυσικά και πάλι κάποιες προϋποθέσεις, ο βαθμός ελευθερίας ωστόσο στην επιλογή συντρόφου δεν είχε δεύτερό του σε ολόκληρο τον αρχαϊκό κόσμο.
Η Σπαρτιάτισσα παντρευόταν στα 18 της συνήθως έναν Σπαρτιάτη κοντά στα 30 του. Κι αυτό εξηγείται, μόνο μετά τα 30 είχε ο άντρας δικαίωμα στην κρατική παροχή κλήρου, ώστε να φτιάξει το σπιτικό του με τη γυναίκα της αρεσκείας του.
Αν η ηλικιακή διαφορά ακούγεται μεγάλη, στην Αθήνα πάντρευαν με συνοικέσια τα κορίτσια στα 14 τους με άντρες πολύ μεγαλύτερους.
Το 30 ήταν κάτι σαν ανώτατο όριο για τον άντρα της Σπάρτης, κινδύνευε να τιμωρηθεί αν παρέμενε εργένης, άχρηστος δηλαδή σε όρους αναπαραγωγής και διαιώνισης της πόλης του. Η 30ετής θητεία του άντρα σήμαινε συνήθως πως ο γάμος ήταν σύντομος και το ζευγάρι θα έμενε χωριστά, καθώς εκείνος έπρεπε να επιστρέψει στο στρατόπεδο.
Έμπαινε όμως κρυφά το βράδυ στο πατρικό της νύφης και οι γονείς της έκαναν ότι δεν βλέπουν. Αν τον έπιαναν όμως να λείπει από τον στρατώνα του, τον τιμωρούσαν και μάλιστα παραδειγματικά!
Και ο Πλούταρχος και ο Ξενοφώντας (στο «Λακεδαιμονίων Πολιτεία») μας λένε πως αυτό το μοντέλο ζωής κρατούσε φρέσκο τον πόθο και τον έρωτά τους και έβαζε φωτιά στα σεντόνια.
Μόνο σε γιορτές κοιμόταν μαζί το αντρόγυνο, κάποιες φορές τον χρόνο δηλαδή. Ο Πλούταρχος μάς λέει πως παρά τα κρατικά κίνητρα για γάμο και τεκνοποίηση, ο Σπαρτιάτης εμφανιζόταν διστακτικός να παντρευτεί. Γιατί, μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Προίκες πάντως και γαμήλια ξεφαντώματα ήταν ανήκουστα πράγματα για την κοινωνία των Λακεδαιμονίων.
Η νομοθεσία του Λυκούργου, που εκχώρησε όλα αυτά τα προνόμια στη Σπαρτιάτισσα, έλαβε ιδιαίτερη μέριμνα για τη σημαντικότερη πτυχή της χειραφέτησης κάποιου: το δικαίωμα στην περιουσία.
Η Σπαρτιάτισσα μπορούσε να έχει ιδιοκτησία γης, όλα τα οικονομικά εφόδια για να ζει την οικογένειά της δηλαδή και να λειτουργεί ακόμα και ως κεφαλή της. Παρά το γεγονός ότι αυτή η πτυχή δεν συγκεντρώνει την ιστορική συναίνεση, η πηγή της αμφιβολίας ωστόσο δεν είναι το ίδιο το δικαίωμα κατοχής γης από τη γυναίκα, αλλά το πόσο έλεγχο και κυριότητα είχε γενικά ο σπαρτιάτης πολίτης στη γη του.
Μελετώντας κανείς τους «Παράλληλους Βίους» του Πλουτάρχου, το εδάφιο για τον Λυκούργο, ο ιστορικός ισχυρίζεται πως η γη περνούσε ιστορικά από άντρα σε άντρα απόγονο. Όταν ο άντρας όμως απουσίαζε, είτε στον πόλεμο είτε ήταν νεκρός είτε δεν υπήρχε απόγονος να τον διαδεχτεί, η περιουσία περνούσε στη γυναίκα. Και έμενε σε αυτή μέχρι να ξαναπαντρευτεί ή να αποκτήσει αγόρι.
Ο Αριστοτέλης αποδίδει μάλιστα καθαρά τις αποτυχίες της Σπάρτης στα αναρίθμητα δικαιώματα, τον πλούτο και την επιρροή που είχε η Σπαρτιάτισσα στο κράτος, τη γη και τη διοίκηση! Είναι πολύ πιθανό η Σπαρτιάτισσα να μπορούσε να κληροδοτήσει τη γη της όπου ήθελε, κάτι πραγματικά ανήκουστο για αρχαία κοινωνία.
Ξέρουμε επίσης ότι όπου υπήρχε προίκα, η γυναίκα είχε στην ιδιοκτησία της τη μισή, εκεί που η αθηναία κόρη είχε δικαίωμα μόλις στο 1/6 της. Αυτό που δεν ξέρουμε είναι αν η πολιτεία παρέμενε ουσιαστικά ο μόνος νόμιμος ιδιοκτήτης όλης της γης.
Η Σπαρτιάτισσα ήταν το πραγματικό αφεντικό του σπιτικού και έτσι ακριβώς την ήθελε η κοινωνία. Ο άντρας περνούσε τη ζωή του στη σπαρτιατική αγωγή και τον πόλεμο και κάποιος έπρεπε να μένει πίσω να φροντίζει το νοικοκυριό. Αλλά και να κρατά τα ηνία των ειλώτων. Και αυτός ο κάποιος έπρεπε έτσι να είναι δυνατός. Η γυναίκα δηλαδή.
Η Σπαρτιάτισσα περνούσε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της χωρίς τον άντρα στο πλευρό της. Εκείνος, αν ήταν τυχερός και ζούσε ακόμα, θα ολοκλήρωνε τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις κοντά στα 40 του. Ως τότε η γυναίκα είχε πολλά να σκεφτεί και να ασχοληθεί και έπρεπε να ήταν ιδιαιτέρως δυναμική για να διαχειριστεί την περιουσία, το σπιτικό της και τους δούλους της.
Μόνο από τη Σπάρτη έχουμε ακούσει παραδείγματα γυναικών που έκαναν μεγάλες περιουσίες, ακριβώς γιατί διαχειρίστηκαν σωστά τη γη που είχαν στην κατοχή τους. Ο Αριστοτέλης μια φορά τις κατηγορεί (στα «Πολιτικά») γιατί έφτασαν να κατέχουν «σχεδόν τα δύο πέμπτα της χώρας, δηλαδή της εγγείου ιδιοκτησίας»!
Ήταν μετά την ταπεινωτική ήττα των Σπαρτιατών στα Λεύκτρα το 371 π.Χ., με τον αντρικό πληθυσμό να έχει συρρικνωθεί σημαντικά και τους είλωτες να εξεγείρονται διαρκώς, που η σπαρτιατική κοινωνία θα άρχιζε να αντιμετωπίζει πιο κυνικά τις γυναίκες.
Με το κράτος αποδυναμωμένο και εκείνους ταπεινωμένους, οι άντρες πείστηκαν πως ήταν ο κεφαλαιώδης ρόλος που διαδραμάτιζε κοινωνικά η γυναίκα αυτός που έφταιγε για όλα τα δεινά της πόλης.
Και η κριτική του Αριστοτέλη εναρμονίζεται με τις τρέχουσες απόψεις των Σπαρτιατών, που έφτασαν να θεωρούν πως όχι μόνο το δικαίωμα ιδιοκτησίας των γυναικών, αλλά και η ίδια η ανώτερη μόρφωσή τους ήταν πρόβλημα.
«Έπειτα η ελευθεριότητα των γυναικών είναι βλαβερή και για το στόχο του πολιτεύματος και για την ευδαιμονία της πόλης», γράφει χαρακτηριστικά ο σταγειρίτης φιλόσοφος στα «Πολιτικά» του.
Οι γυναίκες στη Σπάρτη, κατά τον Αριστοτέλη, είχαν τόσα δικαιώματα που υπήρχε πλέον ζήτημα νομοθετικής ρύθμισης για την ισότητα των δύο φύλων.
Για την εξίσωση του άντρα με τον ρόλο της γυναίκας εδώ! Και έφτασε μάλιστα να ισχυριστεί πως «ενώ τις γυναίκες, λένε, προσπάθησε βεβαίως ο Λυκούργος να τις υπαγάγει στους νόμους, όταν όμως αυτές εναντιώθηκαν, αναγκάστηκε να υποχωρήσει».
Το κύρος, η ελευθερία και η μόρφωσή της θεώρησε ο Αριστοτέλης πως ευθύνονται αποκλειστικά για την πτώση της Σπάρτης και του πολιτισμού της. Ειδικά η απαράμιλλη ανεξαρτησία της του καθόταν στον λαιμό, θεωρούσε πως ήταν μόνο πηγή κινδύνων και συμφορών.
Και κάποιοι δυστυχώς τον άκουσαν πολύ προσεκτικά, καθώς το πνεύμα του έπαιξε καταλυτικό ρόλο στον ελληνικό κόσμο.
Μέχρι να ξεκινήσει η περίοδος που ονομάστηκε ελληνιστικοί χρόνοι, η Σπαρτιάτισσα απαγορευόταν να μάθει γράμματα! Έπρεπε να φτάσουμε στα χρόνια του Κλεομένη Γ’ για να αναβιώσει το γυναικείο δικαίωμα στη μόρφωση, μέχρι τότε όμως η Σπάρτη ήταν μια εντελώς διαφορετική κοινωνία…
