Η εμπλοκή της οργάνωσης Βάγκνερ για λογαριασμό της Ρωσίας στον πόλεμο της Ουκρανίας και κυρίως η ένοπλη ανταρσία του Γεβγκένι Πριγκόζιν έχουν φέρει στο προσκήνιο τις ιδιωτικές εταιρείες στρατού. Η Βάγκνερ εξάλλου δεν είναι η μοναδική που δραστηριοποιείται σε εμπόλεμες ζώνες ανά τον κόσμο, ενώ το «δρόμο» είχε ανοίξει πολλά χρόνια νωρίτερα η αμερικανική BlackWater.
Τι είναι όμως οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρίες; Γιατί οι χώρες τις προτιμούν από τον τακτικό στρατό; Ποια είναι τα «πλεονεκτήματα» και το σκληρό μάθημα από την ανταρσία της Βάγκνερ. Η Deutsche Welle, δίνει τις απαντήσεις με τη βοήθεια της ειδικού Κατερίνα Στάιν, η οποία είναι ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Δημοσίου Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ και εκπονεί τη διατριβή της σχετικά με τον ρόλο των ιδιωτικών πολιτοφυλακών στις ένοπλες συγκρούσεις.
Οι μαχητές της ομάδας Wagner αποκαλούνται συχνά μισθοφόροι — είναι σωστή η περιγραφή;
Όχι. Σύμφωνα με το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, ένα άτομο πρέπει να πληροί έξι κριτήρια για να χαρακτηριστεί ως μισθοφόρος. Το άρθρο 47 του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου Ι της Διάσκεψης της Γενεύης λέει, «Μισθοφόρος είναι κάθε πρόσωπο που:
- Στρατολογείται ειδικά στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό για να πολεμήσει σε ένοπλη σύγκρουση.
- Συμμετέχει άμεσα στις εχθροπραξίες.
- Υποκινείται να συμμετάσχει στις εχθροπραξίες ουσιαστικά από την επιθυμία για ιδιωτικό όφελος και, στην πραγματικότητα, υπόσχεται, από ή για λογαριασμό ενός μέρους στη σύγκρουση, υλική αποζημίωση πολύ μεγαλύτερη από αυτή που υποσχέθηκε ή καταβλήθηκε σε μαχητές παρόμοιων τάξεις και λειτουργίες στις ένοπλες δυνάμεις αυτού του κόμματος·
- Δεν είναι υπήκοος ενός συμβαλλόμενου μέρους ούτε κάτοικος εδάφους που ελέγχεται από ένα μέρος στη σύγκρουση.
- Δεν είναι μέλος των ενόπλων δυνάμεων ενός συμβαλλόμενου μέρους στη σύγκρουση. και
- Δεν έχει σταλεί από κράτος που δεν είναι μέρος στη σύγκρουση με υπηρεσιακά καθήκοντα ως μέλος των ενόπλων δυνάμεών του.
Αυτές οι απαιτήσεις είναι σωρευτικές, πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να ισχύουν για να χαρακτηριστεί ένα άτομο ως «μισθοφόρος».
«Πολλοί τέτοιοι ιδιωτικοί στρατιωτικοί δεν πληρούν αυτά τα κριτήρια. Αν κοιτάξετε για παράδειγμα τη Συρία, θα μπορούσατε να την περιγράψετε ως μια διεθνοποιημένη ένοπλη σύγκρουση στην οποία εμπλέκεται η Ρωσία. Αυτό σημαίνει ότι κανένας από τους Ρώσους που πολεμούν εκεί δεν μπορεί να οριστούν ως μισθοφόροι», υπογραμμίζει η Στάιν στη Deutsche Welle.
Τα πιο δύσκολα κριτήρια που πρέπει να εκπληρωθούν, και όχι μόνο για τους μαχητές της Ομάδας Wagner, αλλά για όλους τους πιθανούς μισθοφόρους, είναι το τρίτο σημείο, λέει ο Stein — συγκεκριμένα, αυτό της ουσιαστικά υψηλότερης αποζημίωσης σε σύγκριση με τα μέλη του εθνικού στρατού.
Πώς ξεκίνησαν αυτές οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες;
Πολλές δυτικές χώρες ιδιωτικοποίησαν την κατασκευή όπλων μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και στη συνέχεια ακολούθησε η ιδιωτικοποίηση των στρατιωτικών υπηρεσιών.
Όταν ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε το 1990 και οι Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο και η πρώην Σοβιετική Ένωση άρχισαν να μειώνουν τους στρατούς τους. Πολλοί καλά εκπαιδευμένοι στρατιώτες έμειναν χωρίς δουλειά. Αυτοί βρήκαν καταφύγιο σε ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες (PMC), οι οποίες συχνά είχαν συμβόλαια με τις ίδιες τις χώρες για να παρεμβαίνουν σε συγκρούσεις χαμηλότερης έντασης και να αποφευχθεί η επίσημη εμπλοκή των χωρών.
«Μερικές φορές οι ιδιωτικοί στρατιωτικοί εργολάβοι είναι εταιρείες ενσωματωμένες σε άλλες πολύ μεγαλύτερες επιχειρηματικές δομές που προσφέρουν μια σειρά από υπηρεσίες. Μπαίνουμε, ελευθερώνουμε έναν όμηρο και βγαίνουμε έξω. Ή εκπαιδεύουμε τον στρατό», εξηγεί η Στάιν.
Ποια είναι τα πλεονεκτήματα της «πρόσληψης» ιδιωτικών στρατιωτικών εταιρειών; Τα μαθήματα από την ανταρσία της Βάγκνερ
Πρόκειται για μια κλασική περίπτωση οικονομικής εξωτερικής ανάθεσης που προσελκύει τα κράτη σε κάτι που φαίνεται να είναι μια φθηνή εναλλακτική λύση έναντι της χρήσης του τακτικού στρατού. «Πρώτα από όλα είναι πιο φτηνές, γιατί δεν χρειάζονται εκπαίδευση. Δεν χρειάζεται να τους προσφέρω σύνταξη, ούτε να τους πληρώνουν εάν απέχουν λόγω υγείας ή τραυματισμού. Δεν χρειάζεται να τους πληρώνω για 10 χρόνια. Αντ’ αυτού τους πληρώνω απλώς για να φέρουν εις πέρας μια συγκεκριμένη δουλειά και για ένα συγκεκριμένο χρονιά διάστημα, για παράδειγμα τριών μηνών», τονίσει η Στάιν.
Οι ΗΠΑ, για παράδειγμα, επένδυσαν περίπου 300 δισεκατομμύρια δολάρια (275 δισεκατομμύρια ευρώ) σε 12 ιδιωτικές πολιτοφυλακές μεταξύ 1994 και 2007. Πρόκειται για μια τρομερά μεγάλη επένδυση, αλλά αρκετά συμφέρουσα για τις περισσότερες χώρες. «Οι εργολάβοι είναι εξαιρετικά εξειδικευμένοι, καλά εκπαιδευμένοι και φέρνουν τον δικό τους εξοπλισμό. Βασικά πληρώνω για ό,τι παίρνω και δεν έχω περαιτέρω κόστος», αναφέρει η Στάιν.
Πάνω από όλα όμως, οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες φροντίζουν για τη βρώμικη δουλειά, όπως ακριβώς έκανε ο Όμιλος Wagner στη Συρία και την Ουκρανία. Οι νεκροί ή τραυματίες των ιδιωτικών στρατιωτικών εταιρειών δεν πυροδοτούν τις ίδιες εγχώριες συζητήσεις, όπως θα συνέβαινε με νεκρούς στρατιώτες του τακτικού στρατού. Ταυτόχρονα, η ευθύνη, ας πούμε για εγκλήματα πολέμου, μπορεί πιο εύκολα να παραμεριστεί.
Αυτό είναι ένα κεντρικό επιχείρημα για τον Στάιν: «Μπορούν πάντα να πουν “δεν ήμασταν εμείς”, σπάζοντας την άμεση αλυσίδα της ευθύνης. Οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες μπορούν πάντα να συνάπτονται αν ένα κοινοβούλιο δεν μπορεί να πειστεί να αναπτύξει στρατό». Ωστόσο, το να εγκαταλείπει ένα κράτος το μονοπώλιό του στα όπλα, δεν έχει μόνο πλεονεκτήματα αλλά και πολύ μεγάλους κινδύνους, όπως φάνηκε από την ανταρσία της Βάγκνερ που ξεκίνησαν την προέλασή τους προς τη Μόσχα το περασμένο Σαββατοκύριακο. Είναι η πρώτη ανταρσία ιδιωτικής στρατιωτικής εταιρείας εναντίον μιας χώρας.
Μπορούν οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες να θεωρηθούν ποινικά υπεύθυνες για τις πράξεις τους;
Κατά κανόνα, οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες είναι δύσκολο να ελεγχθούν από τα κράτη και συχνά λειτουργούν σε θολά νομικά νερά. Αισθάνονται λιγότερο υποχρεωμένες να τηρούν τους κανόνες και να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες πολέμου. Ένα από τα καλύτερα παραδείγματα τέτοιας συμπεριφοράς ήταν η σφαγή 17 Ιρακινών αμάχων το 2007 από μαχητές της ιδιωτικής αμερικανικής εταιρείας ασφαλείας Blackwater στη Βαγδάτη. Τέσσερις από τους άνδρες που ήταν υπεύθυνοι για τις δολοφονίες έλαβαν χάρη από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ το 2020.
«Η ποινική δίωξη των ιδιωτικών στρατιωτικών εταιρείων στις χώρες όπου αναπτύσσονται σχεδόν ποτέ δεν συμβαίνει. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι μόνες γνωστές ποινικές καταδίκες προήλθαν από το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2004 στην Ισημερινή Γουινέα», αναφέρει η Στάιν. «Μεταξύ άλλων, ο Σάιμον Μαν, συνιδρυτής και Διευθύνων Σύμβουλος της Executive Outcomes και της Sandline International, καταδικάστηκε σε 34 χρόνια φυλάκιση, πρώτα στη Ζιμπάμπουε και στη συνέχεια στην Ισημερινή Γουινέα μετά την έκδοσή του. Τελικά έλαβε χάρη από τον Πρόεδρο [της Ισημερινής Γουινέας] το 2009».
Η υπόθεση τράβηξε την προσοχή πάνω από όλα επειδή αφορούσε τον Μαρκ Θάτσερ, γιο της πρώην πρωθυπουργού της Βρετανίας Μάργκαρετ Θάτσερ. Ο Θάτσερ είχε δώσει στον Μαν οικονομική υποστήριξη και τελικά πλήρωσε 590.000 δολάρια για να αποφύγει τη φυλακή.
Θα μπορούσε η Βάγκνερ να ξεκινήσει μια νέα συζήτηση για τις ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες;
Η Στάιν εκφράζει την ελπίδα πως τα γεγονότα με την Βάγκνερ θα οδηγήσουν σε μια θεμελιώδη αλλαγή για τις ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες και ότι υπό τις κοινωνικές πιέσεις θα θεσπιστούν και διεθνείς κανονισμοί για την ίδρυση και τη δράση τους. Μέχρι σήμερα, ωστόσο, οι όποιες απόπειρες προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν αποτυχημένες. «Υπήρξαν αρκετές διεθνείς προσπάθειες να δημιουργηθούν δεσμευτικές συμβάσεις σε επίπεδο ΟΗΕ. Αλλά όλες αυτές μπλοκαρίστηκαν, κυρίως από τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Νότια Αφρική και το Ισραήλ. Αυτά είναι τα τέσσερα κράτη που χρησιμοποιούν περισσότερο τις ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες».
Όταν πρόκειται για τέτοιες πρωτοβουλίες, ολλοί συνηθίζουν να επισημαίνουν το λεγόμενο «Έγγραφο του Μοντρέ» που εγκρίθηκε στις 17 Σεπτεμβρίου 2008. Είναι το πρώτο έγγραφο που αναπτύχθηκε σε διεθνές επίπεδο — δημιουργήθηκε με τη συμμετοχή της Γερμανίας, της Ουκρανίας και των ΗΠΑ — για τον καθορισμό βασικών κανόνων που ρυθμίζουν τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη αντιμετωπίζουν τις ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες και τις εταιρείες ασφαλείας.
Ωστόσο, η Στάιν λέει ότι το έγγραφο, το οποίο επιδιώκει να υποστηρίξει το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα, έχει ένα σημαντικό ελάττωμα: «Είναι ευρέως γνωστό επειδή ισχυρίζεται ότι παρέχει κάποιο είδος ρύθμισης. Αλλά δεν είναι δεσμευτικό. Τονίζεται επανειλημμένα ότι όχι δικαιώματα ή υποχρεώσεις μπορούν να συναχθούν από το έγγραφο. Το “έγγραφο του Μοντρέ” αφορά απλώς την εμφάνιση».
