Ο κύβος ερρίφθη. Οι τουρκικές προεδρικές εκλογές θα πραγματοποιηθούν τελικά την Κυριακή 14 Μαΐου και σύμφωνα με την εφημερίδα Washington Post θα είναι οι σημαντικότερες στον κόσμο για το έτος 2023. Σε αυτές διακυβεύεται το πολιτικό μέλλον του Ταγίπ Ερντογάν αλλά και η τύχη του γενικότερα, καθώς αντίπαλοί του υποστηρίζουν ότι σε περίπτωση ήττας θα βρεθεί αντιμέτωπος τόσο ο ίδιος όσο και μέλη της οικογένειάς του, ακόμη και με το ενεχόμενο φυλάκισης για μια σειρά από ποινικά αδικήματα.
Η επιλογή της ημερομηνίας που θα στηθούν οι κάλπες δεν έγινε τυχαία καθώς στις 14 Μαΐου 1950 είχαν πραγματοποιηθεί στη γειτονική χώρα οι πρώτες ελεύθερες εκλογές, βάζοντας τέλος στο μονοκομματικό σύστημα που είχε εδραιωθεί από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923. Εκείνη την ημέρα το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) που είχε ιδρύσει ο Κεμάλ Ατατούρκ ηττήθηκε παταγωδώς από το Δημοκρατικό Κόμμα (DP) του Αντνάν Μεντερές.
«Θα πορευτούμε στον δρόμο του Μεντερές»
Ήταν η πρώτη εκλογική νίκη μη κεμαλικού κόμματος και για το λόγο αυτό ο κ. Ερντογάν τόνισε με νόημα απευθυνόμενος στο συντηρητικό ακροατήριο πως «θα πορευτούμε στον δρόμο του Μεντερές». Όπως τόνισε χαρακτηριστικά, «ο αείμνηστος Μεντερές μπήκε στις καρδιές του έθνους στις 14 Μαΐου 1950 λέγοντας ότι αρκεί πια ο λόγος του έθνους. Και βγήκε από την κάλπη με μια συντριπτική νίκη. Θα ξεκινήσουμε λοιπόν τον αιώνα της Τουρκίας, του έθνους μας, 73 χρόνια μετά, για άλλη μια φορά την ίδια ημέρα.
Ποιος ήταν όμως αυτός ο Μεντερές τον οποίο έχει ως πρότυπο ο πρόεδρος Ερντογάν; Σε αδρές γραμμές μπορούμε να πούμε πως ήταν ουσιαστικά ο πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος πρωθυπουργός της Τουρκίας που στις εκλογές του 1950 επικράτησε έναντι των έως τότε πανίσχυρων κεμαλιστών.
Ο κ. Ερντογάν παραλείπει να πει όμως ότι σχεδόν μια δεκαετία αργότερα οι κεμαλιστές πήραν τη ρεβάνς πραγματοποιώντας το πρώτο σύγχρονο πραξικόπημα στην Τουρκία οδηγώντας τον αντίπαλό τους στο εδώλιο για πλείστα αδικήματα και καταδικάζοντάς τον ακολούθως σε θάνατο δι’ απαγχονισμού μαζί με δύο υπουργούς του.
Το επώνυμό του προέρχεται από ελληνική λέξη
Ας τα πάρουμε όμως με τη σειρά. Αρχές Ιανουαρίου του 1946 ο μεγαλογαιοκτήμονας Αντνάν Μεντερές και οι υποστηρικτές του, ιδρύουν το κεντροδεξιό «Δημοκρατικό Κόμμα». Επικεφαλής δεν είναι ο ίδιος, αλλά ο τραπεζίτης και επιχειρηματίας Τζελάλ Μπαγιάρ, ενώ τα κύρια στελέχη του πολιτικού σχηματισμού είναι πρόσωπα που είχαν αποχωρήσει από το κυρίαρχο μέχρι τότε Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα, που είχε ιδρύσει ο πρώτος πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ και του οποίου επικεφαλής τώρα ήταν ο Ισμέτ Ινονού.
Ο Μεντερές, του οποίου το επώνυμο προέρχεται από την ελληνική λέξη «Μαίανδρος» (σ.σ. έτσι λεγόταν και ο ποταμός της νοτιοδυτικής Τουρκίας στον οποίο διατηρούσε αρκετά πατρικά κτήματα), γεννήθηκε το 1899 στις Τράλλεις της Μικράς Ασίας. Πολύ νωρίς χάνει τη μητέρα του, τον πατέρα του και την μικρή αδελφή του, γεγονός που φαίνεται πως επέδρασσε καταλυτικά στην ψυχοσύνθεσή του. Παιδικούς φίλους δεν είχε και έκανε παρέα μονάχα με έναν ξάδελφό του.
Κληρονομώντας μια τεράστια περιουσία σε γη, φοίτησε στο Αμερικανικό Κολλέγιο της Σμύρνης και εν συνεχεία στη Νομική Σχολή της Άγκυρας. Την περίοδο που ο ελληνικός στρατός βρισκόταν στη Σμύρνη, στο πλαίσιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας του 1919 – 1922, ο Μεντερές είχε τεθεί επικεφαλής ομάδας ατάκτων (Τσετών) και θεωρήθηκε υπεύθυνος για τη σφαγή 31 νεαρών χριστιανών προσκόπων του Αϊδινίου.
Η εισδοχή στην πολιτική
Έναν χρόνο μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ο Μουσταφά Κεμάλ ιδρύει την Τουρκική Δημοκρατία (σ.σ. η ανακήρυξή της έγινε στις 29 Οκτωβρίου 1923) και το 1930 το σοσιαλδημοκρατικής ιδεολογίας «Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα», το μοναδικό νόμιμο κόμμα στη χώρα την εποχή της παντοκρατορίας του πρώτου προέδρου της.
Ο Μεντερές αποφασίζει ν’ ασχοληθεί με την πολιτική και το 1931 εκλέγεται με το κόμμα του Κεμάλ, βουλευτής Τραλλέων. Επανεκλέγεται ανελλιπώς έως και το 1946 που διαγράφεται από το κόμμα μαζί με συναγωνιστές του που ιδρύουν το προαναφερόμενο «Δημοκρατικό Κόμμα», την πρώτη ουσιαστικά αντιπολιτευτική κίνηση στην Τουρκία. Μπορεί πρόεδρος του Δημοκρατικού Κόμματος να ήταν ο Τζελάλ Μπαγιάρ, αλλά ο Μεντερές ήταν ξεκάθαρα ο πιο δραστήριος βουλευτής, τόσο στην Εθνοσυνέλευση όσο και στον κομματικό μηχανισμό.
Πρώτη φορά πρωθυπουργός και η σημασία της 14ης Μαΐου
Έτσι, όταν στις εκλογές της 14ης Μαΐου 1950 (τις οποίες μνημονεύει σήμερα ο Ερντογάν) το Δημοκρατικό Κόμμα θριάμβευσε με 55,22% έναντι 39,59% του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος υπό τον Ισμέτ Ινονού, ο Μπαγιάρ ανέλαβε Πρόεδρος της Δημοκρατίας και ο Μεντερές καθήκοντα πρωθυπουργού.
Η πρώτη ενέργεια της κυβέρνησής του ήταν να επαναφέρει το αδδάν, που είχε απαγορευτεί κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος. Πρόκειται για το κάλεσμα σε προσευχή που γίνεται πέντε φορές την ημέρα από τον μουεζίνη, ο οποίος στέκει στην κορυφή του μιναρέ του τζαμιού.
Γενικώς, ενθάρρυνε πολιτικές που τάσσονταν υπέρ της ιδιωτικής πρωτοβουλίας (σε αντίθεση με την πολιτική κατευθυνόμενης πρωτοβουλίας που ακολουθούσε ο Μουσταφά Κεμάλ και ο διάδοχός του Ισμέτ Ινονού) αλλά προέβη και σε αλόγιστες δαπάνες στον δημόσιο τομέα, γεγονός που μεγάλωνε την εξάρτηση της χώρας από την ξένη βοήθεια και τον εξωτερικό δανεισμό. Ο δε πληθωρισμός συνεχώς αυξανόταν, το δημόσιο χρέος διογκωνόταν και η οικονομία πήγαινε από το κακό στο χειρότερο. Παρ’ όλα αυτά, χάρις σε μια σειρά παροχές προς τους χαμηλόμισθους και τον μέσο αγρότη, επανεξελέγη τόσο τις εκλογές του Μαΐου του 1954 όσο και τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1957.
Φιλοδυτική εξωτερική πολιτική
Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής φρόντισε να ακολουθεί ξεκάθαρα φιλοδυτική πολιτική, σύμφωνη με τις επιλογές των Η.Π.Α.. Απέστειλε μια ταξιαρχία πεζικού στον πόλεμο της Κορέας το 1950, ενέταξε την Τουρκία στο ΝΑΤΟ (χωρίς μάλιστα την έγκριση της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης) το 1952 αφού πρώτα επισκέφθηκε την Αθήνα συζητώντας τη δημιουργία κοινού αμυντικού δόγματος (σημειωτέων ότι γνώριζε την ελληνική γλώσσα), υπέγραψε το Βαλκανικό Σύμφωνο μαζί με την Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία το 1953 και υποστήριξε το Σύμφωνο της Βαγδάτης (CEN.T.O.) το 1955 που αποτελούσε μια φιλοδυτική συμμαχία στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου.
Ο ρόλος του στη δημιουργία του Κυπριακού κράτους
Επί των ημερών του όμως ξεκίνησε και ο ένοπλος απελευθερωτικός αγώνας της Ε.Ο.Κ.Α. στην Κύπρο (Απρίλιος 1955). Με υποκίνηση της Μεγάλης Βρετανίας η Τουρκία ενεπλάκη στις ενεπλάκη στις εξελίξεις για το μέλλον της Μεγαλονήσου και τελικά ο Μεντερές ήταν αυτός που υπέγραψε εκ μέρους της χώρας του, μαζί με τον Υπουργό Εξωτερικών του, Φατίν Ρουστού Ζορλού, τις Συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου (Μάρτιος 1959) με τις οποίες ιδρύθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία (σ.σ. έχοντας παράλληλα τις υπογραφές των ηγεσιών της Ελλάδας και του Ηνωμένου Βασιλείου της Μεγάλης Βρετανίας).
Υποκινητής του πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Πόλης το 1955
Ο Αντνάν Μεντερές υπήρξε επίσης ο υποκινητής και ενορχηστρωτής του πογκρόμ κατά του ελληνικού πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης, στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου του 1955, των επονομαζόμενων «Σεπτεμβριανών» που περιλάμβανε μεταξύ άλλων δολοφονίες, βιασμούς και εμπρησμούς καταστημάτων και οικιών. Τα Σεπτεμβριανά θα σημάνουν και την αρχή του τέλους του όμως, καθώς από τότε αρχίζει να εμφανίζεται η πρώτη οργανωμένη αντιπολίτευση μέσα στο ίδιο το Δημοκρατικό Κόμμα, που έφθασε μέχρι τις αποσκιρτήσεις στελεχών και τη δημιουργία ενός νέου κόμματος, του «Κόμματος της Ελευθερίας» που ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1958. Παράλληλα δεχόταν έντονη αντιπολιτευτική κριτική από το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα.
Οι σπασμωδικές κινήσεις της κυβέρνησης
Η κυβέρνηση Μεντερές αντέδρασε με σπασμωδικές κινήσεις. Έλαβε αυστηρά μέτρα κατά στελεχών της αντιπολίτευσης επέβαλλε λογοκρισία στον Τύπο, προχώρησε σε φυλακίσεις δημοσιογράφων και έστησε επεισόδια κατά ηγετών της αντιπολίτευσης στα οποία ως θύτες εμφανίζονταν «αγανακτισμένοι πολίτες». Όλα αυτά δημιούργησαν αντιδράσεις μεταξύ των διανοούμενων, των φοιτητών αλλά και των στρατιωτικών που θεώρησαν τους εαυτούς τους θεματοφύλακες των κεμαλικών παραδόσεων και δεν άργησαν να στραφούν εναντίον του πρωθυπουργού.
Η σύλληψη και καταδίκη του σε θάνατο
27 Μαΐου του 1960 ξεσπά στρατιωτικό κίνημα, υπό τον στρατηγό Τζεμάλ Γκιουρσέλ. Ο Μεντερές συλλαμβάνεται μαζί με εκατοντάδες στελέχη του Δημοκρατικού Κόμματος. Στη δίκη που ακολούθησε και διήρκεσε δέκα μήνες, θα κατηγορηθεί για διαφθορά, αντιλαϊκή πολιτική και κυρίως για επανειλημμένη καταπάτηση του Συντάγματος, ενώ θα θεωρηθεί και αυτουργός του ανθελληνικού πογκρόμ των Σεπτεμβριανών που οποία «διατάραξαν τις σχέσεις με τη σύμμαχο χώρα Ελλάδα».
Την Παρασκευή 15 Σεπτεμβρίου του 1961, η ακροαματική διαδικασία ολοκληρώθηκε και το Ανώτατο Δικαστήριο της Τουρκίας, εκτελώντας εντολές της στρατιωτικής χούντας που κυβερνούσε, ανακοίνωσε την αποτελούμενη από 1.600 σελίδες απόφασή του, σύμφωνα με την οποία 15 ηγετικά στελέχη της κυβέρνησης Μεντερές καταδικάζονταν σε θάνατο, μαζί με τον ίδιο τον τέως πρωθυπουργό. Ανάμεσα στους καταδικασθέντες εις θάνατον περιλαμβάνονταν μεταξύ άλλων ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Τζελάλ Μπαγιάρ, ο υπουργός Εξωτερικών Φατίν Ζορλού, ο υπουργός Οικονομικών Χασάν Πολατκάν, ο πρόεδρος και ο αντιπρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης Ρεφίκ Κοραλτάν και Κιράζογλου, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Εμίν Καλαφάτ και ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του Δημοκρατικού Κόμματος, Μπαχά Ασκίτ.
Λίγες ώρες μετά την ανακοίνωση των αποφάσεων, η Επιτροπή Εθνικής Ενότητας του καθεστώτος αποφάσισε να εκτελεστούν μονάχα ο Μεντερές, ο μέχρι πρότινος υπουργός Εξωτερικών Φατίν Ζορλού και ο μέχρι πριν από λίγους μήνες υπουργός Οικονομικών, Χασάν Πολατκάν. Των υπολοίπων οι ποινές μετατρέπονταν σε ισόβια. Μέσα στις επόμενες ώρες εκτελούνται με συνοπτικές διαδικασίες δι’ απαγχονισμού οι δύο υπουργοί, ενώ ο Μεντερές οδηγείται προς στιγμήν στο νοσοκομείο, καθώς επιχείρησε να αυτοκτονήσει με υπνωτικά χάπια.
Οι τελευταίες του στιγμές πριν οδηγηθεί στην κρεμάλα
Την Κυριακή 17 Σεπτεμβρίου 1961 όμως, δύο ημέρες μετά την απόφαση του δικαστηρίου, μεταφέρεται στο νησί Ιμραλί στη νότιο θάλασσα του Μαρμαρά (σ.σ. εκεί που κρατείται έως σήμερα φυλακισμένος ο ηγέτης των Κούρδων, Αμπντουλάχ Οτζαλάν). Του φορούν χειροπέδες και τον ξυρίζουν. Στις 14:15 το μεσημέρι, του φόρεσαν τον λευκό χιτώνα των μελλοθανάτων και τον οδηγούν προς την κρεμάλα. Τον αναγκάζουν να ανέβει σε ένα σκαμνί και του περνούν τη θηλιά στο λαιμό. Στις 14:21 ένας στρατιώτης κλωτσά με δύναμη το σκαμνί. Το σώμα του Μεντερές σπαρταράει για λίγα δευτερόλεπτα και ακολούθως αιωρείται άψυχο. Οι αρχές τραβούν φωτογραφίες.
Στο στήθος του έχουν τοποθετήσει μια μεγάλη αφίσα με την βασική κατηγορία για την οποία εκτελέστηκε: «Παραβίαση του Συντάγματος».
Ένα μήνα αργότερα θα διεξαχθούν βουλευτικές εκλογές και Δημοκρατία θα αποκατασταθεί στη χώρα. Εν πολλοίς αλλά όχι εξ ολοκλήρου. Κι αυτό γιατί ο επικεφαλής του πραξικοπήματος Τζεμάλ Γκιουρσέλ, επιβλήθηκε ως… Πρόεδρος της Δημοκρατίας αυτής, θεσμοθετώντας έτσι κι επίσημα την παρέμβαση του στρατού στην πολιτική ζωή της Τουρκίας, την οποία θα δούμε αρκετές φορές τα επόμενα χρόνια.
