Ο ένας ίδρυσε ένα κόμμα μόνος του, φέροντας αποκλειστικά τη δική του υπογραφή στην ιδρυτική διακήρυξη του νέου φορέα, χωρίς άλλες συμμετοχές.
Ο άλλος πάλι έκανε μια σωστή γιορτή για να παρουσιάσει το δικό του κόμμα με τις 149 υπογραφές και τον ήλιο που ανέτειλε.
Αμφότεροι έμελλε να σφραγίσουν τη νεότερη πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Κωνσταντίνος Καραμανλής και Ανδρέας Παπανδρέου άφησαν κληρονομιά δυο πολιτικούς σχηματισμούς που θα κυριαρχούσαν στα εσωτερικά τεκταινόμενα της χώρας μας μετά τη Μεταπολίτευση.
Οι δυο πυλώνες του δικομματισμού οδήγησαν το έθνος στα εύκολα και τα δύσκολα, στα καλά και τα κακά, αποτελώντας ζωντανό κομμάτι της πρόσφατης πολιτικής ιστορίας μας.
Όλα ξεκίνησαν για τη δεξιά παράταξη στις 4 Οκτωβρίου 1974, όταν ο γνωστός στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας, Καραμανλής, επιστρέφει πανηγυρικά στην Ελλάδα και ιδρύει τη Νέα Δημοκρατία του ως συνέχεια της προδικτατορικής ΕΡΕ (Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση), δίνοντας από τη Χαλκιδική το ιδεολογικό στίγμα του κόμματός του στον κεντροδεξιό χώρο. Φιλελεύθερος ριζοσπάστης δηλώνει και οι πρώτες κινήσεις του ως πρωθυπουργός θα συμβάλλουν τα μέγιστα στην παλινόρθωση της δημοκρατίας στη χώρα μας.
Έναν μήνα πρωτύτερα, στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, ο γιος του ιστορικού «Γέρου της Δημοκρατίας» ανακοινώνει την ίδρυση του δικού του σχηματισμού με μια διακήρυξη που παραμένει ρυθμιστικό άρθρο πίστης του κόμματος. Όπως ακριβώς ο Καραμανλής βάφτισε Νέα Δημοκρατία την ΕΡΕ του, έτσι και ο Ανδρέας Παπανδρέου αρνήθηκε να κληρονομήσει την Ένωση Κέντρου του πατέρα του, παρά την εκλογική της ρώμη στις τελευταίες δημοκρατικές εκλογές του 1964.
Ριζοσπαστικό και το δικό του κόμμα, αυτό πατούσε πάνω στις αρχές του σοσιαλισμού. Ο άγνωστος πολιτικά Ανδρέας θα περνούσε στα ψιλά της Ιστορίας με τη διακήρυξή του αν δεν ήταν ο Ανδρέας. Το Κίνημά του δεν έπεισε σε εκείνες τις εκλογές, θα έδειχνε ωστόσο τα δόντια του μέσα στην επόμενη επταετία.
Νέα Δημοκρατία και ΠΑΣΟΚ δεν χρειάζονται συστάσεις. Αυτές είναι οι ιστορίες τους…
«Εγγίζει τα όρια πολιτικού θαύματος αυτό που με την συμπαράσταση του λαού συνέβη στην Ελλάδα μέσα στους δύο τελευταίους μήνες. Διότι η μετάβαση από την δικτατορία στην ελευθερία έγινε με τρόπο ανώδυνο, ενώ πολλοί ανέμεναν ότι θα γίνει με τρόπο αιματηρό, με αδελφοκτόνο σπαραγμό».
Έτσι προλόγισε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής την ίδρυση του νέου κόμματός του στις 4 Οκτωβρίου 1974, λιγότερο από δυο μήνες δηλαδή από την επάνοδό του στην Αθήνα, έπειτα από αυτοεξορία 11 ετών στο Παρίσι.
Οι στιγμές είναι ιστορικές τόσο για τον ίδιο όσο και τον τόπο. Ο ίδιος επέστρεφε θριαμβευτής έπειτα από τη μεγάλη φυγή του τον Δεκέμβριο του 1963, όταν χάνοντας τις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου και κουρασμένος από τις μάχες με το Παλάτι αποφασίζει να εγκαταλείψει οριστικά την πολιτική σκηνή.
Τώρα ήταν και πάλι εδώ ως η μόνη ενωτική και βιώσιμη λύση για την επαύριον της Χούντας. «Καραμανλής ή τανκς» ήταν εξάλλου το δίλημμα, όπως το έθεσε χαρακτηριστικά ο Μίκης Θεοδωράκης. Ο «εθνάρχης» προσγειώνεται στην Αθήνα για να ηγηθεί της μεταβατικής κυβέρνησης εθνικής ενότητας και να επαναφέρει τη δημοκρατική νομιμότητα στη χώρα, καθώς οι συνταγματάρχες είχαν αποχωρήσει από την εξουσία στις 24 Ιουλίου χάνοντας μια Κύπρο.
Μέσα στην τιτάνια προσπάθεια επανίδρυσης του κράτους και ξεχερσώματος των χουντικών «σταγονιδίων» από τον κρατικό μηχανισμό, ο Καραμανλής παρουσιάζει την ιδρυτική πράξη του νέου του κόμματος. Τι είναι όμως η Νέα Δημοκρατία του;
«Νέα Δημοκρατία είναι η παράταξη που αγνοεί τις διενέξεις και τους διχασμούς του παρελθόντος και προσανατολίζεται στα ευρύτερα δυνατά σχήματα εθνικής ενότητος … Η παράταξη της Νέας Δημοκρατίας υπόσχεται ότι θα υπηρετεί πάντα και μόνο τα αληθινά συμφέροντα του Έθνους, που βρίσκονται πέρα και επάνω από τις παραπλανητικές ετικέτες της Δεξιάς, του Κέντρου και της Αριστεράς», αναφέρει μεταξύ άλλων στην ιδρυτική πράξη της 4ης Οκτωβρίου.
Λέει όμως κι άλλα: «Η ελευθέρα οικονομία στην οποία πιστεύει η Νέα Δημοκρατία δεν ημπορεί να αποκλείσει την διεύρυνση του οικονομικού τομέως, τον οποίο ελέγχει το κράτος. Και ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία δεν ημπορεί να βρει την δικαίωσή της χωρίς παράλληλη συμμετοχή των ευρύτερων λαϊκών τάξεων στην κατανομή του εθνικού προϊόντος. Κάθε πολίτης της χώρας αυτής πρέπει να γίνει εργάτης μαζί και νομεύς της οικονομικής ευημερίας».
Το νεοσύστατο κόμμα του Καραμανλή κέρδισε εύκολα τις εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974, καταλαμβάνοντας συντριπτικό ποσοστό 54,37% (2.669.133 ψήφοι) και 220 έδρες. Σε εκείνες τις εκλογές κατέβηκε για πρώτη φορά και ένα επίσης νεοσύστατο κόμμα: Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα το είπαν και απέσπασε ένα μικρό αλλά ελπιδοφόρο 13,58%, εκλέγοντας 12 βουλευτές…
«Και θα απαιτηθή η επαγρύπνησις αλλά και η συσπείρωσις του λαού σε ισχυρούς πολιτικούς σχηματισμούς, ικανούς να προστατεύσουν τη δημοκρατία, όχι μόνον από τον κομμουνισμό και φασισμό, αλλά και από τα αίτια που προκάλεσαν στο παρελθόν την πτώση της. Γι’ αυτόν ακριβώς τον εθνικό σκοπό εθεώρησα καθήκον μου να δημιουργήσω μιαν ευρεία και ζωντανή πολιτική παράταξη – τη Νέα Δημοκρατία».
Αυτός είναι ο λόγος με τον οποίο δικαιολογούσε επισήμως ο Καραμανλής την ίδρυση του νέου συντηρητικού φορέα. Λίγο παρακάτω σκιαγραφεί και την πραγματική πολιτική εικόνα: «Η Νέα Δημοκρατία στηρίζεται στη διαπίστωση -πικρά βιωμένη από τους παλαιότερους και έντονα αισθητή από τους νεώτερους- ότι μια καινούργια πολιτική ζωή είναι αναγκαία για την επιβίωση, την πρόοδο και την ευτυχία της Ελλάδος».
Είναι γεγονός ότι η ΕΡΕ (Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση) έφερε πια πολλαπλές σημασιοδοτήσεις για τον λαό, από τις οποίες ήθελε να απεμπλακεί ο ηγέτης της. Ήταν το κόμμα που κυβέρνησε το 1956, το 1958 και το βρόμικο 1961, με τις «εκλογές βίας και νοθείας» που ώθησαν τον Γεώργιο Παπανδρέου να κηρύξει τον Ανένδοτό του και διευκόλυναν την άνοδο του παρακράτους. Ενός παρακράτους που θα κλιμακωνόταν στο Απριλιανό Πραξικόπημα του 1967, που έβαλε απρόοπτο τέλος στη δημοκρατική ιστορία της χώρας.
Ο Καραμανλής ήθελε να τα αφήσει πίσω του όλα αυτά. Η Νέα Δημοκρατία θα ήταν η επόμενη μέρα τόσο για την Κεντροδεξιά όσο και τον τόπο: «Νέα Δημοκρατία είναι η πολιτική παράταξις του ταυτίζει το Έθνος με τον Λαόν, την Πατρίδα με τους Ανθρώπους της, την Πολιτεία με τους Πολίτες της, την Εθνική Ανεξαρτησία με τη Λαϊκή Κυριαρχία, την Πρόοδο με το Κοινό Αγαθό, την Πολιτική Ελευθερία με την Έννομη Τάξη και την Κοινωνική Δικαιοσύνη», έγραφε χαρακτηριστικά.
Ήθελε να αφήσει πίσω του όμως και την ιστορία με το Παλάτι. Στις 8 Δεκεμβρίου 1974 λαμβάνει χώρα το δημοψήφισμα που θα τερμάτιζε τη μακρά διένεξη για το πολιτειακό, καταργώντας τη βασιλεία στον τόπο μας και εγκαθιδρύοντας την προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία.
Ο Τύπος της εποχής φιλοξενούσε τη φημολογία για την πρόθεση του Καραμανλή να ιδρύσει νέο κόμμα και να μη συνεχίσει με την ΕΡΕ, θέλοντας να σηματοδοτήσει μια νέα περίοδο και για την πολιτική ζωή του τόπου και για την παράταξή του μετά την κατάρρευση της Χούντας των Συνταγματαρχών και την παλινόρθωση της δημοκρατίας.
Διαβάζοντας εξάλλου κανείς καλύτερα την ιδρυτική πράξη, θα βρει γραμμένους τους λόγους για την εγκατάλειψη της ΕΡΕ: «Την ίδρυση της Νέας Δημοκρατίας επέβαλε εθνική ανάγκη. Νέες ιδέες, νέα προβλήματα, νέες ανάγκες έχουν ανακύψει τόσο στην Ελλάδα, όσο και διεθνώς κατά τη δεκαετία που μας χωρίς από τις τελευταίες εκλογές. Τα παλαιά πολιτικά σχήματα είχαν χάσει την επαφή τους με το λαό εις τρόπον ώστε να είναι αισθητό το κενό που άνοιξε στην πολιτική μας ζωή. Και το κενό αυτό έπρεπε να πληρωθή, για ν’ αποτραπή ο κίνδυνος του χάους»…
Η ιδρυτική πράξη της Νέας Δημοκρατίας δημοσιεύτηκε την 28η Σεπτεμβρίου, φέροντας την υπογραφή μόνο του Καραμανλή. Η 4η Οκτωβρίου ήταν η μέρα που κατατέθηκε η σχετική αίτηση στο Πρωτοδικείο και καθιερώθηκε ως τα γενέθλια της νέας παράταξης.
Τι σήμαινε όμως το όνομα; Εδώ οι αναφορές ποικίλλουν και δεν συμφωνούν. Άλλοι το θέλουν να συμβολίζει τη «Νέα» μεταπολιτευτική περίοδο που σηματοδότησε η πτώση της Χούντας, με την εδραίωση της «Δημοκρατίας» να είναι εδώ το μεγάλο διακύβευμα. Ήταν η συμβολική αλλά και ουσιαστική έκφραση στην προτεραιότητα που απέδιδε ο Καραμανλής στη λειτουργία μιας πραγματικά νέας ελληνικής δημοκρατίας, απαλλαγμένης από τις κακοδαιμονίες και τις περιπέτειες του παρελθόντος.
Άλλοι πάλι μας λένε πως το όνομα έλκει την καταγωγή του από τη «Νέα Δημοκρατία», την εβδομαδιαία ελληνική εφημερίδα που κυκλοφόρησε στο Λονδίνο κατά την περίοδο της δικτατορίας. Εκεί είχε εμφανιστεί στα τέλη Νοεμβρίου 1972 και το περίφημο άρθρο «Η Λύση Καραμανλή» του στενού συνεργάτη του «εθνάρχη», Τάκη Λαμπρία.
Ιστορικά στελέχη της παράταξης έχουν εκμυστηρευτεί πως ήταν ο Λαμπρίας αυτός που πρότεινε στον Καραμανλή το όνομα, εμπνευσμένος από τον τίτλο της εφημερίδας.
Η Νέα Δημοκρατία ήταν το τέταρτο κατά σειρά κόμμα απ’ όπου πέρασε ο Καραμανλής, ιδρύοντας μάλιστα δύο εξ αυτών: Βουλευτής εκλέχτηκε για πρώτη φορά με το Λαϊκό Κόμμα, κατόπιν μετακόμισε στον Ελληνικό Συναγερμό του στρατάρχη Παπάγου, πριν τον καταργήσει και ιδρύσει το 1956 την προσωποπαγή Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση (ΕΡΕ). Η οποία μετεξελίχθηκε το 1974 στη Νέα Δημοκρατία.
Όσο για το ιστορικό λογότυπο της Νέας Δημοκρατίας με τον αναμμένο πυρσό, αυτό ήρθε επισήμως το 1985, όταν κατατέθηκε στον Άρειο Πάγο. Η Νέα Δημοκρατία είχε για μια σχεδόν δεκαετία ως σύμβολο τη φωτογραφία του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Γιώργος Ράλλης, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και Ευάγγελος Αβέρωφ μετέτρεψαν τον πυρσό, που ήταν ανέκαθεν συνδεδεμένος με τη Δεξιά, σε επίσημο λογότυπο του κόμματος. «Αναμμένος πυρσός, του οποίου η φλόγα είναι στραμμένη προς το γράμμα Ν και τον οποίον κρατεί ένα χέρι. Η όλη σύνθεσις δύναται να περικλείεται εντός κύκλου», έτσι περιγραφόταν το έμβλημα της Νέας Δημοκρατίας στα κιτάπια του Αρείου Πάγου.
Σε μια κατάμεστη από δημοσιογράφους, στελέχη του ΠΑΚ και μέλη του αντιδικτατορικού αγώνα αίθουσα κεντρικού αθηναϊκού ξενοδοχείου στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, ο Ανδρέας Παπανδρέου ανακοινώνει την ίδρυση ενός νέου κόμματος «για να προστατέψουμε το έθνος, για να ανοίξουμε το δρόμο που οδηγεί στην αδέσμευτη λαϊκή κυριαρχία και τη δημοκρατία».
Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα το λένε και καλεί τους πολίτες σε ενεργό συμμετοχή στα κοινά: «Μόνο με την ενεργό πολιτική παρουσία των πολιτών, απ’ άκρου εις άκρον της Ελλάδας, θα εξασφαλιστούν τόσο η εθνική μας ανεξαρτησία όσο και η λαϊκή κυριαρχία. Ήρθε η ώρα να περάσουμε από την παθητική αναμονή στην ενεργό λαϊκή παρουσία για τη διαμόρφωση του μέλλοντος της χώρας μας».
Ο γιος του ιστορικού Γεωργίου Παπανδρέου εμφανίζεται στην αίθουσα με λευκό πουκάμισο, χωρίς γραβάτα, και φαρδιά δερμάτινη ζώνη, μεταφέροντας έναν ακόμα συμβολισμό με τη χαλαρή ενδυματολογική του επιλογή. Ο ίδιος είχε συντάξει και έναν κατάλογο με 149 άτομα, τη συναίνεση των οποίων είχε εξασφαλίσει για τη «Διακήρυξη Αρχών του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήματος».
Κι αν οι στιγμές κρίνονται σήμερα ιστορικές, στην εποχή τους πέρασαν μάλλον στα «ψιλά» της ειδησεογραφίας. Οι προοδευτικές εφημερίδες υποστήριζαν ήδη τον συνασπισμό της Ένωσης Κέντρου του Γεωργίου Μαύρου και των Νέων Δυνάμεων, ενώ ακόμα και η κρατική τηλεόραση δεν έπαιξε την είδηση. Τα ΜΜΕ δεν επεφύλαξαν την υποδοχή που θα ήθελε ο Παπανδρέου, αναγγέλλοντας απλώς τη δημιουργία του φορέα και δίνοντας έμφαση σε άλλες ειδήσεις της καθημερινότητας.
Το πραγματικό βήμα για το ΠΑΣΟΚ συνέβη στις 15 Σεπτεμβρίου, όταν ο Ανδρέας καλεί όσους συντάσσονται με τις πολιτικές αρχές του να αυτοοργανωθούν, δημιουργώντας τοπικές κομματικές οργανώσεις με δική τους πρωτοβουλία. Έγινε σαφές πως οι εφημερίδες δεν μπορούσαν να συνεχίσουν να τον αγνοούν.
Όσο για τα πρώτα γραφεία του ΠΑΣΟΚ, δεν ήταν παρά ένα δυάρι στην Ακαδημίας. Τα περισσότερα στελέχη συναντιόνταν εξάλλου στα παλιά τους λημέρια στα Εξάρχεια, κι έτσι ανάγκη για μεγαλύτερο χώρο δεν υπήρχε. Λίγο αργότερα, το ΠΑΣΟΚ μετακόμισε σε δύο ορόφους της Πανεπιστημίου, όπου στήθηκε η έδρα του Εκτελεστικού Γραφείου.
Στις εκλογές του Νοεμβρίου ωστόσο το αποτέλεσμα ήταν απογοητευτικό για το νέο κόμμα. Η ταραγμένη εσωκομματική περίοδος, που σημαδεύτηκε από συγκρούσεις, διαγραφές και ανακατανομή δυνάμεων μεταξύ των κορυφαίων και ιστορικών στελεχών της Ένωσης Κέντρου και των νέων «με τα μαλλιά και τα γένια» που προωθούσε ο Παπανδρέου στο ΠΑΣΟΚ, απέδωσε για τον νέο σχηματισμό, καθώς στην επόμενη εκλογική μάχη της 20ής Νοεμβρίου 1977, ο Ανδρέας αποσπά ποσοστό 25,34% (1.300.025 ψήφοι), εκλέγει 93 βουλευτές και σκαρφαλώνει στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Και στις επόμενες θα στεφόταν πρωθυπουργός…
Το ημερολόγιο έγραφε 3 Σεπτεμβρίου 1974 όταν ο Ανδρέας Παπανδρέου ανακοινώνει την ίδρυση ενός νέου φορέα με σοσιαλιστικό πρόσημο. Η επιλογή της ημερομηνίας δεν είναι καθόλου τυχαία για τον τόπο μας, καθώς μια άλλη 3η Σεπτεμβρίου, ακριβώς 131 χρόνια πρωτύτερα, το 1843 συγκεκριμένα, ο βασιλιάς Όθωνας υποχρεώνεται να παραχωρήσει Σύνταγμα στους Έλληνες, σηματοδοτώντας τη μετάβαση από την απόλυτη μοναρχία στη συνταγματική μοναρχία.
Ο Παπανδρέου είχε ήδη έτοιμη την ανακοίνωσή του, καθώς ήξερε πως θα συναντούσε αντιδράσεις. Η τελική επεξεργασία της «Διακήρυξης της 3ης Σεπτέμβρη» έγινε το μεσημεράκι της προηγουμένης στο σπίτι του Ανδρέα στο Καστρί από την κλειστή ομάδα των συνεργατών του.
Όπως είναι πλέον θρυλικό, η ιδρυτική ομάδα έφαγε εκείνο το μεσημεράκι της 2ας Σεπτεμβρίου στο πατρικό σπίτι του Παπανδρέου φασολάδα και ελιές. Τα ετοίμασε η κυρά Μαρία, η οικονόμος του πατέρα Γεωργίου…
Οι φήμες για ίδρυση κόμματος από τον Παπανδρέου, που βρισκόταν στον Καναδά όταν έπεσε η Χούντα τον Ιούλιο του 1974, έδιναν και έπαιρναν. Εκείνος πάντως όχι μόνο τις διέψευδε, αλλά δεν έσπευσε καν να επιστρέψει στην Ελλάδα. Ήρθε τελικά τον Αύγουστο, καθώς πείστηκε πως οι πολιτικές μεταβολές που συντελούνται από την κυβέρνηση εθνικής ενότητας είναι ουσιαστικές. Και πως πολλοί τον περιμένουν να ηγηθεί του κόμματος του πατέρα του.
Μόνο που ο Ανδρέας δεν σκοπεύει να συνεχίσει τη βαριά κληρονομιά της προδικτατορικής Ένωσης Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου. Κάθε άλλο. Οραματίζεται μια ριζοσπαστική παράταξη με σοσιαλιστικό προσανατολισμό και είναι έτοιμος να συγκρουστεί με όλους για να κόψει δεσμούς με τα παλιά. Οι συνεργάτες του διαμαρτύρονται βέβαια: «Ανδρέα, τι πας να κάνεις, εδώ έχουμε έτοιμο κόμμα, πειράματα θα κάνουμε;». Και πειράματα θα έκανε.
Τα επιφανή στελέχη του Κέντρου επέμεναν ωστόσο να ηγηθεί της Ένωσης Κέντρου με διευρυμένη φυσιογνωμία. Μια άποψη με την οποία συντάσσονταν ακόμα και αρκετοί από τους πιο στενούς του συνεργάτες και συνοδοιπόρους. Όπως μας είπαν αργότερα, ο Ανδρέας δεν φαίνεται να πήρε ποτέ στα σοβαρά την προοπτική αυτή και συζητούσε μαζί τους μόνο και μόνο για χάρη της κουβέντας. Ήταν αποφασισμένος να φτιάξει δικό του κόμμα.
Συγκαλεί λοιπόν στην Ελβετία το εθνικό συμβούλιο του ΠΑΚ (Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα), της αντιστασιακής οργάνωσης που είχε ιδρύσει κατά τη διάρκεια της Χούντας. Εκεί αποφασίζεται να διαλυθεί ο φορέας και να μετεξελιχθεί σε σοσιαλιστικό κόμμα, που να πατά ωστόσο στις κατευθυντήριες γραμμές του ΠΑΚ.
Επιστρέφοντας στην Αθήνα τη 16η Αυγούστου, τυγχάνει αποθεωτικής υποδοχής από τον λαό στο αεροδρόμιο του Ελληνικού. Πρέπει να βρει όνομα για το νέο κόμμα. Προτείνει στους συνεργάτες του το «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα για την Αναγέννηση της Ελλάδας» (ΠΑΣΟΚΑΕ). Δεν γίνεται δεκτό. Καταλήγουν στο «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα». Πανελλήνιο Δημοκρατικό Κόμμα ήταν να το πουν, τελευταία στιγμή αντικαταστάθηκε ωστόσο το «Δημοκρατικό» με το «Σοσιαλιστικό».
Ως Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα κατατέθηκε στον Άρειο Πάγο ο νέος πολιτικός σχηματισμός. Σε «Κίνημα» άλλαξε δυο μέρες αργότερα, με προσωπική απόφαση του Παπανδρέου και διορθωτική δήλωση. Επέλεξε το «Κίνημα» για να τονιστεί ο αντιγραφειοκρατικός χαρακτήρας της παράταξης. Όσο για τον πράσινο ήλιο του λογοτύπου, αυτός ήταν δάνειο από μια μικρή τροτσκιστική ομάδα.
Οι εφημερίδες αναφέρουν το κόμμα ως ΠΣΚ ή ακόμα και Π.Σ.Κ. Και ήταν ο Σταύρος Ψυχάρης του «Βήματος» αυτός που καθιέρωσε το γνωστό αρκτικόλεξο ΠΑΣΟΚ, το οποίο και επικράτησε τελικά.
Η επιβλητική παρουσία του Ανδρέα, οι προγραμματικές του δηλώσεις, οι αφίσες με το ζιβάγκο και το δερμάτινο μπουφάν θα έκαναν σύντομα το ΠΑΣΟΚ του κυβέρνηση…
