Θα έκαναν άραγε οι άνθρωποι τα πάντα φτάνει να τους το ζητούσες; Υποτασσόμαστε τυφλά στην εξουσία και την αυθεντία; Κρύβουμε πράγματι μέσα μας ένα θηρίο που με τις κατάλληλες συνθήκες απελευθερώνεται; Κι αν ναι, τότε για ποια ατομική ευθύνη μπορούμε να κάνουμε λόγο; Αν ο κοινωνικός κομφορμισμός υπερβαίνει όσα μπορούμε να ελέγξουμε ως οντότητες, μήπως είμαστε άμοιροι ευθυνών; Έστω κι αν αυτές οι ευθύνες αφορούν σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας; Αυτό θέλησε να διερευνήσει ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε τον Οκτώβριο του 1963 στην επιστημονική επιθεώρηση «Journal of Abnormal and Social Psychology» με τον ηπίων τόνων τίτλο «Συμπεριφορική Μελέτη της Υποταγής». Ο συντάκτης της ήταν ο νεαρότατος καθηγητής κοινωνικής ψυχολογίας του Γέιλ, Στάνλεϊ Μίλγκραμ, ο οποίος δεν είχε δημοσιεύει τίποτα μέχρι τότε σε ακαδημαϊκό περιοδικό και από τις λέξεις που μεταχειριζόταν ήταν ξεκάθαρο πως επιδίωκε να προκαλέσει σάλο. Ο Μίλγκραμ είχε κάνει ένα πείραμα, το οποίο ισχυριζόταν πως τον είχε βοηθήσει να αποκαλύψει ένα από τα σκοτεινότερα, αν και πιο βασικά, χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης: την τάση μας να υπακούμε στις εντολές, ακόμα και σε αυτές που αντίκεινται στην ηθική μας, φτάνει να προέρχονται από κάποιας μορφής εξουσία. Ήδη από την τέταρτη πρότασή του έκανε λόγο για τα ναζιστικά κολαστήρια και τις «ημερήσιες ποσότητες των πτωμάτων», υπαινισσόμενος πως όλο το Ολοκαύτωμα θα μπορούσε να εξηγηθεί με την εννιασέλιδη εργασία του. 
Το διαβόητο πείραμα επικεντρώθηκε στη διάσταση μεταξύ της υποταγής στην εξουσία (αυθεντία) και της προσωπικής συνείδησης, αν και η πλάστιγγα έγειρε στην πλευρά της υποταγής. Είμαστε όντως μαριονέτες κινούμενες από τα νήματα μιας εξουσιαστικής κοινωνίας; Υποτασσόμαστε πράγματι στην εξουσία, με τον τρόπο που δήλωναν στις Δίκες της Νυρεμβέργης οι ναζί εγκληματίες πολέμου προσπαθώντας να απεκδυθούν την προσωπική τους ευθύνη; Ακόμα και μέλη της ηγετικής ομάδας των ναζί, όπως και ο Άιχμαν, δικαιολογήθηκαν στο δικαστήριο (στη δική του κατοπινή δίκη) για τα μοχθηρά τους εγκλήματα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης λέγοντας πως ακολουθούσαν απλώς τις διαταγές των ανωτέρων τους, κι έτσι δεν είχαν καμία ευθύνη για την ανατριχιαστική γενοκτονία. Ήταν άραγε τόσο απλή η εξήγηση για ένα από τα μεγαλύτερα μαζικά εγκλήματα του 20ού αιώνα; Ή μήπως για κάθε μαζικό έγκλημα που έλαβε ποτέ χώρα στην ανθρώπινη ιστορία; Ήταν μάλιστα η δίκη του Άντολφ Άιχμαν που ενέπνευσε τον Μίλγκραμ να διερευνήσει το φαινόμενο της υποταγής στην εξουσία έναν χρόνο μετά την απολογία του αρχιναζί στην Ιερουσαλήμ. «Θα μπορούσε ο Άιχμαν και τα εκατομμύρια των συνεργατών του στο Ολοκαύτωμα να ακολουθούσαν απλώς εντολές; Θα μπορούσαμε να τους αποκαλέσουμε όλους συνεργούς;», αναρωτιόταν ο Μίλγκραμ για τη φύση του γερμανικού λαού κατά τον Β’ Παγκόσμιο. Ήταν απλώς κακοί και σατανικοί ή μήπως ενέπιπταν σε ένα μαζικό φαινόμενο που μπορεί να συμβεί σε όλους αν το φέρουν οι περιστάσεις;
Πριν εκτελέσει το πείραμά του μάλιστα, ο Μίλγκραμ είχε ζητήσει από τελειόφοιτους φοιτητές ψυχολογίας του Γέιλ αλλά και συναδέλφους του καθηγητές να προβλέψουν τη συμπεριφορά 100 υποθετικών εκπαιδευτών. Όλοι τους θεώρησαν πως μόλις ένα απειροελάχιστο ποσοστό των υποκειμένων (το 1,2% κατά μέσο όρο) θα έφταναν να χορηγήσουν τη μέγιστη φονική τάση. Στο ίδιο κατέληξαν και οι 100 ψυχίατροι της Ιατρικής Σχολής του πανεπιστημίου, οι οποίοι πίστεψαν πως μέχρι το δέκατο ηλεκτροσόκ, εκεί δηλαδή που ο εκπαιδευόμενος ζητούσε επιτακτικά να τον απελευθερώσουν από τα δεσμά του, τα περισσότερα υποκείμενα θα αρνούνταν να συνεχίσουν. Πράγματι, η πραγματικότητα ήταν περισσότερο τρομακτική από όλες τις υποθέσεις. Ο Μίλγκραμ εκτέλεσε στα επόμενα χρόνια 18 διαφορετικές εκδοχές του αρχικού πειράματός του και συνόψισε τα τραγικά αποτελέσματα σε άρθρο του το 1974 «Οι Κίνδυνοι της Υποταγής». Εκεί γράφει: «Η άκαμπτη εξουσία αντιτάσσεται στις ισχυρότερες ηθικές επιταγές των συμμετεχόντων αναφορικά με τη βλάβη των άλλων … Η εξουσία νικά περισσότερες φορές απ’ όσες θα θέλαμε. Η ακραία προθυμία των ενηλίκων να φτάσουν όσο μακριά προστάζει η εντολή της εξουσίας αποτελεί το βασικό εύρημα αυτής της μελέτης και το δεδομένο που αναζητεί επιτακτικά εξήγηση». Πώς απλοί καθημερινοί άνθρωποι δηλαδή, φιλήσυχοι πολίτες που κοιτούν τη δουλειά και την οικογένειά τους, χωρίς ιστορικά βίας στις πλάτες τους, μπορούν να γίνουν παράγοντες μιας καταστροφικής διαδικασίας. Μιας καταστροφικής διαδικασίας που ακόμα και όταν γίνεται ορατή από τους ίδιους, φτάνει να τους το ζητήσει η εξουσία για να συνεχίσουν να την ασκούν, παρά το γεγονός ότι αυτές οι πράξεις τους αντιβαίνουν στις βασικές συνιστώσες της ίδιας τους της ηθικής. «Σχετικά λίγοι άνθρωποι έχουν τα απαραίτητα μέσα για να αντιταχθούν στην εξουσία», καταλήγει ο Μίλγκραμ βασιζόμενος στα ευρήματά του. 
Όσα βρήκε ο Μίλγκραμ δεν αφορούσαν κατά κανέναν τρόπο αυτούς τους παλιούς ανθρώπους σε κείνα τα παλιά τα χρόνια, καθώς τα αποτελέσματά του έχουν επιβεβαιωθεί σε πλήθος κατοπινών μελετών. Η πιο πρόσφατη μας έρχεται από το 2015 και την Πολωνία. Οι ψυχολόγοι του Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών της Πολωνίας βρήκαν πως οι 72 από τους 80 συμμετέχοντες του πειράματός τους συμμορφώθηκαν πλήρως με την εξουσία του πειραματιστή, χορηγώντας τα ίδια φονικά σοκ των 450 βολτ. «Όταν μαθαίνουν για το πείραμα του Μίλγκραμ, η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων ισχυρίζονται πως “εγώ ποτέ δεν θα συμπεριφερόμουν με τέτοιο τρόπο”. Η μελέτη μας έδειξε όμως για μια ακόμη φορά την τρομερή δύναμη των συνθηκών του κοινωνικού περιβάλλοντος και πόσο εύκολα οι άνθρωποι μπορούν να συμφωνήσουν να κάνουν πράγματα που βρίσκουν δυσάρεστα», κατέληξαν οι πολωνοί κοινωνικοί επιστήμονες. 
