Σιρανό ντε Μπερζεράκ, ο άνθρωπος πίσω από τον μύθο

Η ηρωική μορφή με την κωμικά μεγάλη μύτη του Σιρανό ντε Μπερζεράκ σφράγισε τόσο την ποίηση όσο και τον λαϊκό πολιτισμό, καθώς στο ίδιο ακριβώς όνομα ακούν δύο χαρακτήρες: το ιστορικό πρόσωπο του 17ου αιώνα με την ποιητική πένα και ο μυθιστορηματικός ήρωας του Εντμόν Ροστάν, σε ένα από τα συναρπαστικότερα και δημοφιλέστερα έργα του παγκόσμιου δραματολογίου! Ο ανατρεπτικός δραματουργός Ροστάν ανακάλυψε εκ νέου τον μεγάλο γάλλο ποιητή του 17ου αιώνα στο ομώνυμο έργο του «Σιρανό ντε Μπερζεράκ» του 1897, φέρνοντας κοντά την ιστορική προσωπικότητα με τον μύθο, καθώς πολλά από τα περιστατικά του έργου που τον αφορούν, όπως οι μονομαχίες και η έκλυτη ζωή, ήταν πέρα για πέρα αληθινά. Στον «Σιρανό» του ο Ροστάν μιλά για έναν ρομαντικό και ελευθέρων ηθών Σιρανό, έναν σωστό λιμπερτίνο της εποχής, που προερχόταν από την πόλη Μπερζεράκ της νότιας Γαλλίας, όπως ακριβώς δηλαδή και η πραγματική προσωπικότητα. Γεννημένος το 1619, ο Σιρανό είχε πράγματι μια υπερμεγέθη μύτη, την οποία περιέγραψε ο ίδιος σε μια περίσταση ότι προηγούνταν από το υπόλοιπο πρόσωπό του «κατά τουλάχιστον ένα τέταρτο της ώρας»! Και μόνο ο ίδιος θα μπορούσε να κάνει ένα τέτοιο απρεπές προσωπικό σχόλιο, καθώς ήταν τόσο τρομερός ξιφομάχος που οποιοσδήποτε άλλος θα το σκεφτόταν σοβαρά να τον κοροϊδέψει για τη μεγάλη του μύτη. Ο ιστορικός πάντα Σιρανό έγινε στρατιώτης, πολέμησε και τραυματίστηκε, και μετά τα παράτησε για να γίνει μαθητής φιλοσόφου, γράφοντας παράλληλη ποίηση και πολιτική σάτιρα, αλλά και θεατρικά έργα, από τα οποία δανείστηκε στοιχεία (ακόμα και ολόκληρα αποσπάσματα) ο μεγάλος Μολιέρος! Ο Σιρανό έγραψε επίσης επιστημονική φαντασία, που επηρέασε τους κατοπινούς ογκόλιθους Άλντους Χάξλεϊ και Τζόναθαν Σουίφτ, καθώς τα λογοτεχνικά του ταξίδια σε φεγγάρι και ήλιο παραήταν μοντέρνα για την εποχή του. Ο Σιρανό ήταν ένας πραγματικός αναγεννησιακός άνθρωπος, τολμηρός, θαρραλέος και διανοούμενος, που αρνήθηκε να συνταχθεί με το κατεστημένο και τις εύκολες λύσεις της θρησκείας και της πολιτικής νομιμότητας, όπως ακριβώς δηλαδή και ο πολυτάλαντος θεατρικός Σιρανό. Μύθος και πραγματικότητα μπλέκονται λοιπόν ιδανικά στον μεγαλύτερο και από τη ζωή Σιρανό ντε Μπερζεράκ, όσο και αν ο κόσμος τον ξέρει πια ως τον ρομαντικό και σχεδόν δονκιχωτικό ήρωα της παγκόσμιας δραματουργίας που τραυματίστηκε θανάσιμα από μια πέτρα (και όχι από κούτσουρο, όπως το θέλει ο Ροστάν) και άφησε την τελευταία του πνοή το 1655, προλαβαίνοντας να κάνει σαφώς πολλά περισσότερα απ’ όσο θα επέτρεπε ενδεχομένως το νεαρότατο της ηλικίας του…

Πρώτα χρόνια

Ο Σαβινιέν ντε Σιρανό ντε Μπερζεράκ γεννιέται πιθανότατα στις 6 Μαρτίου 1619 ως γιος κατώτερου ευγενούς του Παρισιού. Για το σύντομο, αν και αξιομνημόνευτο, πέρασμά του από τον κόσμο οι βιογραφικές πληροφορίες είναι πενιχρές και τα σημαντικά γεγονότα που τον αφορούν μας έρχονται από τον ίδιο τον ποιητή στον πρόλογο του σπουδαίου έργου του «Κωμική Ιστορία των Κρατών και των Αυτοκρατοριών της Σελήνης», που δημοσιεύτηκε το 1656, είκοσι μήνες μετά τον θάνατό του. Ξέρουμε πια με βεβαιότητα ότι δεν ήταν Γασκόνος, όπως τον ήθελαν οι πρώτοι βιογράφοι του, αλλά Παριζιάνος. Αμφότεροι οι γονείς του ήταν αριστοκρατικής μεν καταγωγής, αλλά κατώτερου βαθμού, διέθεταν ωστόσο μια περιουσία που μπορούσε να εξασφαλίσει στον μικρό Σαβινιέν άνετα παιδικά χρόνια αλλά και κατ’ οίκον μαθήματα. Ο μικρός δείχνει από την πρώτη στιγμή την κλίση του στα γράμματα και πέφτει με τα μούτρα στη σεβαστών διαστάσεων βιβλιοθήκη του πατέρα του, όπου και έρχεται σε επαφή με τους μεγάλους ανθρωπιστές της Αναγέννησης (Έρασμος, Ραμπελέ) αλλά και το επιστημονικό πνεύμα που είχε αναγεννηθεί από τις στάχτες του. Το 1622 η οικογένεια μετακομίζει στο επαρχιακό Μπερζεράκ της νότιας Γαλλίας, όπου και μεγάλωσε ο Σιρανό μέσα στις ανέσεις στη μικρή αλλά πολυτελή αγροικία. Κάποια στιγμή θα βρεθεί στο Παρίσι να φοιτά σε ακαδημία και πρέπει να πέρασε από το τοπικό Κολέγιο του Μποβέ, όπου και εκτυλίσσεται εξάλλου η δράση του πιο φημισμένου έργου του «Ο Εμπαιζόμενος Σχολαστικός» (1654). Όταν έκλεισε τα 19 του, εντάχθηκε στον στρατό της Γαλλίας και πήρε μέρος σε πολλές μάχες, όπως στην Πολιορκία του Αράς (1640) του Τριαντακονταετή Γαλλο-Ισπανικού Πολέμου, όπου και τραυματίστηκε σοβαρά. Αποφάσισε όμως ότι ο πειθαρχημένος στρατιωτικός βίος δεν ήταν κομμένος στα μέτρα του κι έτσι μέσα σε δύο χρόνια εγκατέλειψε το στράτευμα για να σπουδάσει δίπλα στον μαθηματικό και επικούρειο φιλόσοφο Πιερ Γκασεντί. Και ήταν ακριβώς κάτω από τη φιλελεύθερη ματιά και την ελευθέρων ηθών κοσμοθεωρία του άθεου λιμπερτίνου Γκασεντί που ο Σιρανό θα επηρεαστεί καθοριστικά, αλλάζοντας άρδην τη ζωή του…

Ο λιμπερτίνος ξιφομάχος με την πένα που τσακίζει κόκαλα

Κάτω από την επίδραση του επιστημονικού πνεύματος του Γκασεντί, ο μαγεμένος νεαρός Σιρανό θα γράψει δύο από τα καλύτερα έργα του και αρχέτυπα της επιστημονικής φαντασίας, πάνω στα οποία θα πατήσουν όλοι οι μεγάλοι του είδους, τα οποία θα εκδοθούν ωστόσο μετά τον θάνατό του (1656 και 1662, αντίστοιχα): «Κωμική Ιστορία των Κρατών και Αυτοκρατοριών της Σελήνης» και «Κωμική Ιστορία των Κρατών και Αυτοκρατοριών του Ηλίου»! Τα φανταστικά ταξίδια του Σιρανό στη σελήνη και τον ήλιο σατίριζαν τις τρέχουσες θρησκευτικές και κοσμογονικές δοξασίες του 17ου αιώνα που ήθελαν τον άνθρωπο κορωνίδα της δημιουργίας και κέντρο του σύμπαντος. Παρά το γεγονός ότι επιστράτευσε την επιστήμη για να αντιπαρατεθεί με τις παραδομένες πεποιθήσεις του χριστιανισμού, ο βασικός στόχος του ήταν να καυτηριάσει και να σατιρίσει την εξουσία και τους θεσμούς, ενθαρρύνοντας πάντα την ελεύθερη σκέψη και την πνευματική αφύπνιση του λαού. Στα έργα του συναντάμε απόψεις και εικόνες που παραπέμπουν σε πολύ κατοπινότερες εφευρέσεις, όπως ο φωνογράφος και η ατομική θεωρία της ύλης(!), αν και ήταν περισσότερο ποιητικές κατασκευές παρά επιστημονικές απόψεις. Η φαντασία του υπήρξε πάντως αχαλίνωτη. Αλλά και τα θεατρικά του, τόσο η τραγωδία «Ο Θάνατος της Αγριππίνας» (1654) όσο και η κωμωδία «Ο Εμπαιζόμενος Σχολαστικός» (1654) θεωρήθηκαν βλάσφημα και χωρίς λογοτεχνική αξία, καθώς τα κλασικιστικά γούστα της εποχής δεν άφηναν λογοτεχνικό χώρο για σάτιρα, την ίδια ώρα που η πρόδηλη αθεΐα των θεατρικών δεν θα μπορούσε να γίνει δεκτή στα μέσα του 17ου αιώνα. Είχαν όμως τεράστιο αντίκτυπο στα χρόνια που θα έρχονταν, καθώς παραήταν μοντέρνα για τον καιρό τους, και ο ίδιος ο Μολιέρος βάσισε δύο σκηνές των «Κατεργαριών του Σκαπίνου» του σε περιστατικά του «Εμπαιζόμενου Σχολαστικού» (ίσως να μιλούσαμε και για λογοκλοπή στον καιρό τους). Ο Σιρανό ήταν όμως και παραγωγικότατος πολιτικός διανοητής, παράγοντας πλήθος πραγματειών αλλά και λιβέλων κατά του πολιτικού ιδεαλισμού, καλώντας σε στροφή στον πολιτικό ρεαλισμό, απηχώντας τις ιδέες του Μακιαβέλι. Από την εκτεταμένη επιστολογραφία του φαίνεται ότι ήταν ένας τολμηρός άνθρωπος που δεν δίσταζε να δηλώσει τις φιλελεύθερες θέσεις του, παραμένοντας ένας μεγάλος λιμπερτίνος του καιρού του. Παρά το γεγονός ότι στα χρόνια του το συγγραφικό του έργο πέρασε λίγο-πολύ απαρατήρητο, κατά τον 20ό αιώνα θα έπαιρνε τη θέση που του άξιζε στο λογοτεχνικό στερέωμα. Κι αυτό γιατί στην εποχή του ήταν γνωστός για τις μονομαχίες του, το φαρμακερό του ξίφος αλλά και την ακόλαστη σεξουαλική του ζωή, καθώς οι πρώτοι βιογράφοι του του πρόσαψαν ομοφυλοφιλικές σχέσεις, παράνομες συνευρέσεις με κυρίες της καλής κοινωνίας και διατείνονταν σταθερά ότι έπασχε από σύφιλη, κληρονομιά της δραστήριας ερωτικής του ζωής. Ξέρουμε από τον ίδιο ότι διατηρούσε σφοδρή αντιπαλότητα με έναν συγγραφέα και μουσικό, κάποιον Charles d’Assoucy, τους οποίους οι κακές γλώσσες ήθελαν άλλοτε εραστές και πλέον φανατικούς εχθρούς. Το θανάσιμο ξίφος του Σιρανό και οι απειλές κατά της ζωής του ανάγκασαν τον μουσικό να εγκαταλείψει νύχτα το Παρίσι και αμφότεροι επιδόθηκαν σε σατιρικά κείμενα και λιβέλους κατά του άλλου. Ομοφυλοφιλικές σχέσεις φέρεται να διατηρούσε και με τον γνωστό γάλλο ποιητή και ακόλαστο λιμπερτίνο Theophile de Viau, αλλά και με πλήθος παντρεμένων κυριών, αν και η δεξιοτεχνία του στην ξιφομαχία έπειθε το πλήθος των εχθρών που είχε συγκεντρώσει να τον αφήνουν ήσυχο…

Ο μυστηριώδης θάνατος

Ο Εντμόν Ροστάν στον «Σιρανό ντε Μπερζεράκ» του ισχυρίζεται ότι ο ανατρεπτικός ποιητής και διανοητής πέθανε όταν μια ξύλινη δοκός προσγειώθηκε στο κεφάλι του το 1654, όντας στην οικία του δούκα που τον είχε υπό την προστασία του, και πέθανε τελικά έναν σχεδόν χρόνο αργότερα, στις 28 Ιουλίου 1655, υποκύπτοντας στα τραύματά του. Άλλες πηγές θέλουν πάλι αιτία του θανάτου του μια επίθεση στην άμαξα του δούκα, όπου τραυματίστηκε θανάσιμα κάποιους από τους συνδαιτυμόνες του. Οι πρώτοι του βιογράφοι τον παρουσιάζουν να τραυματίζεται από πέτρα, προσθέτοντας κι άλλο λάδι στη φωτιά του μυστηρίου που περιβάλλει τον θάνατό του. Γεγονός είναι ότι ο 36χρονος φιλελεύθερος λιμπερτίνος είχε ουκ ολίγους εχθρούς στη ζωή του, καθώς η πένα, τα αθεϊστικά κηρύγματα και η ελεύθερων ηθών ζωή του είχαν προκαλέσει την πουριτανική γαλλική κοινωνία. Δεν αποκλείεται λοιπόν να έπεσε θύμα δολοφονικής απόπειρας, καθώς τόσο οι προσβεβλημένοι από το έργο του όσο και οι ερωτικοί αντίζηλοι παραμόνευαν. Ένα τέτοιο σενάριο έχει πράγματι υποστηριχθεί και υπάρχουν μητρώα που υποδηλώνουν ότι μεταφέρθηκε βαριά τραυματισμένος σε ένα άσυλο φρενοβλαβών, όπου τον έκλεισαν οι εχθροί του με την πληρωμένη βοήθεια του αδελφού του. Ο Σιρανό κατέληξε σε άσυλο κατά τις τελευταίες ημέρες τις ζωές του καθώς «ο καλλιτέχνης μέσα του είχε τρελαθεί, παθιασμένος καθώς ήταν με πάμπολλες ιδέες». Ο αδελφός του Αμπέλ ενοχοποιήθηκε ότι τον έκλεισε στο ψυχιατρείο και τον άφησε να σαπίσει εκεί. Ό,τι κι αν έγινε, ο μύθος του ηρωικού και ρομαντικού Σιρανό ντε Μπερζεράκ σφραγίστηκε το 1897 από το ομώνυμο θεατρικό του Ροστάν, που χάρισε στην ανθρωπότητα έναν αριστουργηματικό δονκιχωτικό ήρωα που μπόλιασε πραγματικότητα και μύθο… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr