Τι συμβαίνει στην ψυχολογία ενός ανθρώπου όταν μαθαίνει ότι πάσχει από μια απειλητική ασθένεια για τη ζωή του; Πόσο σημαντικό είναι να βρίσκεται κάποιος επαγγελματίας ψυχικής υγείας την ώρα της ανακοίνωσης δίπλα στον νέο ασθενή;
Τις απαντήσεις δίνει η κα Ευγενία Παπαχρηστοπούλου, Ψυχολόγος-Κλινική Νεροψυχολόγος MSc, η οποία εξηγεί στο Newsbeast.gr τους μηχανισμούς λειτουργίας και την ψυχοσύνθεση ενός ανθρώπου που μαθαίνει ότι νοσεί.
Η υγεία μας είναι ένα θεϊκό δώρο που συχνά το θεωρούμε δεδομένο ή δεν αντιλαμβανόμαστε την πολύτιμη αξία του. Ο άνθρωπος από τη φύση του είναι κατακτητής και ανταγωνιστικός. Στοχεύει στο παραπάνω σκαλί. Ονειρεύεται, κάνει σχέδια, σχηματοποιεί επιθυμίες, διαπλάθει προσδοκίες και χτίζει ελπίδες.
Συμβαίνει, όμως, κάποιες φορές τα δεδομένα μας να κλονίζονται. Και έρχεται κάποια μέρα που ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια θλιβερή πραγματικότητα, που πέφτει σαν κεραυνός εν αιθρία και διαταράσσει τη φαινομενική ησυχία μας. Αν ανατρέξουμε στην ετυμολογία του όρου «α-σθένεια», θα δούμε ότι το στερητικό «α» έχει αυτόματα αποκλείσει αυτό που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο και δεν είναι άλλο από το σθένος του, την ψυχική και σωματική δύναμη με την οποία αφενός αντιμετωπίζει την καθημερινότητά του και αφετέρου εξελίσσεται, προοδεύει.
Οι φάσεις που περνούν οι άνθρωποι με χρόνιες καταστάσεις
Οι ασθένειες και, ειδικότερα, οι χρόνιες καταστάσεις χαρακτηρίζονται από φάσεις. Οι φάσεις περιλαμβάνουν προκλήσεις τόσο για τον άνθρωπο που νοσεί όσο και για το περιβάλλον του, και αναφέρονται σε οργανικό, κοινωνικό, ψυχολογικό και πνευματικό επίπεδο. Η πορεία και η εξέλιξη της νόσου μπορεί να μην τις περιλαμβάνει όλες. Κάποιες παραλείπονται ή αληλοεπικαλύπτονται.
Στην προδιαγνωστική φάση, που είναι και η πρώτη φάση, το άτομο αντιλαμβάνεται ότι κάτι δεν πάει καλά. Το σώμα κλονίζεται από πόνους ή άλλες ενοχλήσεις και ο άνθρωπος καταλαβαίνει ότι η υγεία του δεν είναι όπως πριν. Είναι η φάση αναγνώρισης των συμπτωμάτων, ενώ ταυτόχρονα είναι και η χρονική στιγμή της απόφασης να απευθυνθεί σε ειδικό. Σε ψυχολογικό επίπεδο, η αγωνία, το στρες και η αβεβαιότητα είναι έντονα.
Η οξεία φάση, η οποία περιλαμβάνει την ανακοίνωση της διάγνωσης, ίσως είναι η πιο σημαντική για τον άρρωστο, καθώς έρχεται για πρώτη φορά αντιμέτωπος με την καινούργια πραγματικότητα που του αλλάζει τη ζωή. Είναι μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδος με έντονα συναισθηματικές αντιδράσεις για τον ασθενή και για το περιβάλλον του. Αν η ασθένεια είναι σοβαρή και απειλητική για τη ζωή, η πραγματικότητα θολώνει από τον φόβο θανάτου. Σε αυτήν την φάση, ο άρρωστος και το περιβάλλον του καλούνται να πάρουν σημαντικές αποφάσεις για το μέλλον που μπορεί να οδηγούν σε ριζικές αλλαγές του τρόπου που έχει μάθει να ζει.
Η χρόνια φάση είναι μια πιο ήρεμη συναισθηματικά φάση, όπου μετά την καταιγίδα της διάγνωσης ο άρρωστος και το περιβάλλον του θα πρέπει να συμβιώσουν με την καινούργια κατάσταση που έχει επιφέρει η νόσος. Εδώ, τα συμπτώματα έχουν πλέον εγκατασταθεί και χρήζουν αντιμετώπισης. Σε αυτή τη φάση, κατανοείται η ασθένεια και οι επιπτώσεις της. Την περίοδο αυτή, προαπαιτούμενη είναι η συμμόρφωση με τις ιατρικές οδηγίες, οι οποίες αποσκοπούν στην εξασφάλιση της ποιότητας ζωής για τον ασθενή. Είναι, λοιπόν, σημαντική η κατανόηση της νόσου και η αναγνώριση και έκφραση των συναισθημάτων του αρρώστου. Η ενεργοποίηση υποστηρικτικού κοινωνικού δικτύου είναι ένας πολύ βοηθητικός παράγοντας για τον ίδιο τον ασθενή αλλά και τον περίγυρό του.
Οι επόμενες φάσεις είναι ή η φάση ανάρρωσης/αποθεραπείας ή η τελική φάση με το γεγονός του θανάτου. Στη φάση ανάρρωσης, ο ασθενής έχει αποκτήσει μια δική του προσωπική εμπειρία που είναι η μάχη με την ασθένεια και η οποία βέβαια έχει επηρεάσει καθοριστικά τον ψυχισμό του. Είναι η φάση που ο άνθρωπος έχει μάθει να αναγνωρίζει τα συναισθήματά του, τους πιο μύχιους φόβους, έχει τροποποιήσει την αντίληψη για τον εαυτό του και τους γύρω του, και εισέρχεται στην κανονικότητα με τη νεοαποκτηθείσα εμπειρία. Η τελική φάση από μόνη της είναι επιφορτισμένη με πλήθος δύσκολα διαχειρίσιμων συναισθημάτων. Είναι η φάση απολογισμού, αποχαιρετισμού και συνειδητοποιήσεων.
Η ώρα της συνειδητοποίησης
Σε όλες, όμως, τις προαναφερόμενες φάσεις, ο ασθενής αλλά και το περιβάλλον του έρχονται αντιμέτωποι με ό,τι περιγράφει η ετυμολογία της λέξης. Την απώλεια του σθένους, τη συνειδητοποίηση της τρωτότητας της ανθρώπινης φύσης, την αποδοχή της ευαλωτότητας του ατόμου και της ρευστότητας της ζωής. Αυτές οι συνειδητοποιήσεις ανασύρουν πλήθος συναισθημάτων τα οποία απαιτούν διαχείριση.
Τα συναισθήματα αυτά περιγράφονται με το μοντέλο της Elisabeth Kubler-Ross και είναι: η άρνηση (δεν μπορεί να συμβαίνει σ’ εμένα αυτό), ο θυμός (γιατί σ’ εμένα;), η διαπραγμάτευση (ναι μεν… αλλά), η θλίψη (ναι… μπορεί και να συμβαίνει) και, τέλος, η αποδοχή της κατάστασης (ναι… συμβαίνει). Το μοντέλο της Kubler-Ross περιγράφει τα στάδια του πένθους που συνεπάγεται η κάθε μορφή απώλειας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, αναφερόμαστε στην απώλεια της υγείας.
Αυτά, λοιπόν, τα συναισθήματα τα οποία κατακλύζουν τον ασθενή είναι πολύ σημαντικό να εκφράζονται και να μοιράζονται για να απαλύνονται. Το άμεσο περιβάλλον δεν είναι πάντα έτοιμο και δεκτικό, αφού αντιμετωπίζει και αυτό τα δικά του δύσκολα συναισθήματα. Η ανάγκη ψυχολογικής υποστήριξης (όχι ψυχοθεραπείας σε αυτή την φάση) από εκπαιδευμένο ειδικό ψυχικής υγείας είναι πολύτιμη, αν όχι απαραίτητη.
Ο ρόλος του επαγγελματία ψυχικής υγείας
Στη φάση της διάγνωσης, όπου το άτομο κατακεραυνώνεται από μία συνήθως ψυχρή ανακοίνωση, είναι σημαντική η ύπαρξη ενός επαγγελματία ψυχικής υγείας, ο οποίος θα παρέχει τις απαραίτητες πληροφορίες, θα διαλευκάνει τη θολή κατάσταση και θα αποσαφηνίσει πλήθος αποριών που αναδύονται.
Το πιο σημαντικό, όμως, είναι η αλληλεπίδραση με έναν άνθρωπο που δεν εμπλέκεται συναισθηματικά με τον ασθενή, που είναι πιο ψύχραιμος, ενήμερος και έτοιμος να μοιραστεί να δύσκολα συναισθήματα. Το μοίρασμα των συναισθημάτων αποτρέπει τα συναισθήματα μοναξιάς και απελπισίας που κατακλύζουν τον ασθενή και δίνουν κουράγιο και δύναμη για την αντιμετώπιση της κατάστασής του.
Σε ένα πιο μακροπρόθεσμο επίπεδο, η ψυχολογική υποστήριξη συμβάλλει στον επαναπροσδιορισμό της οντότητας του ανθρώπου και του ρόλου του στον περίγυρό του, στην αναθεώρηση βασικών προτεραιοτήτων ζωής, στη βαθιά εκτίμηση του πόσο πολύτιμη είναι η υγεία και στην άντληση ευχαρίστησης από τις καθημερινές ανθρώπινες στιγμές. Επίσης, βοηθάει στην ενίσχυση των σχέσεων του ασθενούς με την ανάπτυξη και την επέκταση του κοινωνικού του δικτύου που δρα υποστηρικτικά.
Στην ιδέα της υποστήριξης από έναν ειδικό τα συναισθήματα είναι ανάμεικτα. Μαζί με την ανάγκη για βοήθεια μπορεί να συνυπάρχει ντροπή, ενοχές και έντονος δισταγμός. Συνήθως, αυτά τα συναισθήματα επηρεάζονται από προκαταλήψεις-ταμπού και αντιλήψεις που έχουν περάσει από γενιά σε γενιά. Είναι σημαντικό να αναγνωριστούν από το άτομο για να μπορεί να τις ξεπεράσει και να κάνει το επόμενο βήμα για τον εαυτό του, που σκοπό έχει πάντα να ανακουφιστεί από το βαρύ ψυχολογικό φορτίο της νόσου.
