Ένας ιός που προσβάλλει το αναπνευστικό σύστημα ανακύπτει στην Κίνα, περνάει τα σύνορα, γίνεται πανδημικός και, μέσα σ’ έναν μήνα, προκαλεί χιλιάδες θανάτους στη Γαλλία. Ο κορονοϊός, το 2020; Όχι, η γρίπη του Χονγκ Κονγκ στα τέλη των ετών του 1960.
Πρώτη πανδημία στη σύγχρονη εποχή, αυτή η επιδημία της γρίπης Α(H3N2), που εντοπίστηκε στα μέσα του 1968 στον θύλακα του Χονγκ Κονγκ, κάνει τον γύρο του κόσμου μέσα σε ενάμιση χρόνο, σκοτώνοντας συνολικά ένα εκατομμύριο ανθρώπους, 50.000 από τους οποίους στις Ηνωμένες Πολιτείες και 31.000 στη Γαλλία.
«Οι άνθρωποι έφθαναν με φορεία, σε δραματική κατάσταση. Πέθαιναν από πνευμονική αιμορραγία, με μπλαβιά χείλη, γκρίζοι. Ήταν όλων των ηλικιών, 20, 30, 40 ετών και άνω», έλεγε ο λοιμοξιολόγος Πιερ Ντελαμονικά το 2005 στην εφημερίδα Liberation.
Οι πεθαμένοι στοιβάζονταν «στις πίσω αίθουσες των νοσοκομείων και στα νεκροτομεία» στην κορύφωση της επιδημίας στη Γαλλίας τον Δεκέμβριο του 1969, εξηγεί στο Γαλλικό Πρακτορείο ο ιστορικός, ειδικευμένος σε υγειονομικά θέματα, Πατρίς Μπουρντελέ.
Κανένα πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες της εποχής, κανένα κυβερνητικό μέτρο ούτε καν ιατρικός συναγερμός. «Το φλέγμα και οι ευφημισμοί υπερίσχυσαν μιας ενδεχόμενης κινητοποίησης», λέει ο Πατρίς Μπουρντελέ ο οποίος κατέχει την έδρα “Πληθυσμός, επιδημία και υγεία” στη Σχολή Ανώτατων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες (EIHESS) .
Στην κορύφωση της επιδημίας στη Γαλλία, στις 18 Δεκεμβρίου, οι εφημερίδες αναφέρουν μια επιδημία «στάσιμης» γρίπης (Le Figaro) ή που «φαίνεται να υποχωρεί» (Le Monde).
Πώς μπορεί να εξηγηθεί μια τέτοια αταραξία; Εκείνη την εποχή, ο ιατρικός περίγυρος, οι ηγέτες, τα ΜΜΕ και ο πληθυσμός γενικότερα είχαν σχεδόν τυφλή πίστη στην πρόοδο και στα νέα της όπλα, τα εμβόλια και τα αντιβιοτικά που κάνουν θαύματα, εξολοθρεύοντας, για παράδειγμα, τη μάστιγα της φυματίωσης, εξηγεί ο Πατρίς Μπουρντελέ.
Επιπλέον, η ευαισθησία στον θάνατο δεν ήταν σαν τη δική μας σήμερα: «τα 31.000 θύματα της γρίπης του Χονγκ Κονγκ δεν προκάλεσαν σκάνδαλα, μάλιστα πέρασαν απαρατήρητα επί πολλές δεκαετίες», παρατηρεί ο ιστορικός.
Έπρεπε να περιμένουμε έως το 2003 και τα έργα του επιδημιολόγου Αντουάν Φλαό προκειμένου να συνειδητοποιηθεί η καταμέτρηση των νεκρών εκείνης της επιδημίας στη Γαλλία.
Ασθένεια της ανθρωποκαίνου
Είναι η εποχή της οικονομικής άνθησης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Σε αυτή την πολυδιάστατη καμπύλη προόδου» ένα ατύχημα όπως μια φονική γρίπη δεν είναι τόσο αβάσταχτο όπως σήμερα.
Οι διεθνείς εντάσεις με πάντα παρόντες πολέμους, στο Βιετνάμ, η ανθρωπιστική κρίση της Μπιάφρα στην Αφρική επιτρέπουν να σχετικοποιηθούν οι δυστυχίες που συνδέονται με μια επιδημία πιο φονική από μια άλλη.
Ωστόσο σήμερα συμβαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό: η επιδημία της Covid-19 έδιωξε κάθε άλλο θέμα και οδήγησε σε μια τεράστια παράλυση.
Ίσως γιατί η υγεία έχει γίνει η πρωταρχική ατομική ανησυχία και επειδή είμασταν υποσυνείδητα πεπεισμένοι ότι οι κοινωνίες μας διαθέτουν όλα τα όπλα για να καταπολεμήσουν τις επιδημίες, λέει ο Μπουρντελέ.
Για τον γεωγράφο Μισέλ Λισό, η συντριπτική σημασία που έχει λάβει σήμερα η πανδημία της Covid-19 αντανακλά απλώς «το εύρος των ανατροπών που συνδέονται με την παγκοσμιοποίηση» με τη μεγάλη διεθνή κινητικότητα των εμπορευμάτων, των ανθρώπων και της πληροφορίας.
Ο λοιμωξιολόγος Φιλίπ Σανσονετί σημειώνει τη διεθνή εξάπλωση του κορονοϊού στο βόρειο ημισφαίριο δείχνοντας έναν χάρτη των διεθνών πτήσεων από την Κίνα προς την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική: η διάδοση του ιού συμπίπτει τέλεια με την πυκνότητα των αεροπορικών συνδέσεων.
«Αυτές οι αναδυόμενες μεταδοτικές ασθένειες είναι ασθένειες της ανθρωποκαίνου (της εποχής όπου η επίδραση της ανθρώπινης δραστηριότητας στη Γη γίνεται κυρίαρχη), που συνδέονται αποκλειστικά με την ανάληψη της ιδιοκτησίας του πλανήτη από τον Άνθρωπο», εξηγεί στο πλαίσιο της έδρας του “Μικροβιολογία και μεταδοτικές ασθένειες” στο Κολέγιο της Γαλλίας.
Η πανδημία της Covid-19 μας διηγείται μια ιστορία σε τρία επεισόδια: ένα «άλμα από είδος σε είδος» με τον πέρασμα ενός κορονοϊού από τη νυχτερίδα στον άνθρωπο, στη συνέχεια μια «υπερχείλιση» με τη μετάδοση από έναν άνθρωπο σε άλλους ανθρώπους, και τέλος ένα «τρίτο στάδιο που είναι η έκρηξη από τις ενέργειες του ανθρώπου πάνω στη Γη, από τις διηπειρωτικές μεταφορές», λέει.
Το 1968 και το 1969, ο ιός της γρίπης Α(H3N2) χρειάστηκε πολλούς μήνες για να περάσει από την Ασία, στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη. Αυτή τη φορά, μερικές εβδομάδες ήταν αρκετές.
