Ιστορίες από φυλακισμένους στη διάρκεια της Κατοχής, από ντόπιους που εργάστηκαν στο κατοχικό στρατόπεδο, από περίοικους πρόσφυγες, από φαντάρους που φοίτησαν τη θητεία τους- και όχι μόνο- συνθέτουν το «σκηνικό» του πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά στη δυτική Θεσσαλονίκη, το οποίο, ύστερα από προσπάθειες χρόνων, περνάει στα «χέρια» του ομώνυμου δήμου.

Επιδίωξη της δημοτικής Αρχής είναι να αφήσει πίσω το «βάρος» των αφηγήσεων, των μαρτυριών, ακόμη και των θρύλων που «κουβαλά» το πρώην στρατόπεδο και να «μεταμορφώσει» τον χώρο.

«Κι ας έκαναν οι άνθρωποι προσπάθειες να ξορκίσουν το δαίμονα που έκρυβε στα ντουβάρια του. Τι πασχαλιάτικες επισκέψεις και γλέντια, τι έρωτες των κοριτσόπουλων και παντρειές, τι ποδόσφαιρα, τι τραγούδια, τι εκκλησιασμοί του γειτονικού γυμνασίου στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας, τι μελέτες και σχέδια για ανάπτυξη. Τίποτα. Το στρατόπεδο θα έμενε για πάντα στη μνήμη όλων σαν φυλακή και προθάλαμος εκτελέσεων. Τελευταία του ευκαιρία για εξιλέωση είναι να γίνει το “πνευμόνι” που λείπει από την πόλη για να ν’ αναπνεύσει και πάλι καθαρό αέρα και να χαρεί λίγο πράσινο στα άκρα της. Μόνο αυτό το σώζει από την οργή των ανθρώπων…», αναφέρει χαρακτηριστικά για το χώρο του στρατοπέδου ο δάσκαλος, λογοτέχνης και ιστορικός της περιοχής του Παύλου Μελά Σπύρος Λαζαρίδης.

Για να φτάσουμε όμως στο σήμερα, που η δημοτική Αρχή του Παύλου Μελά το έχει στη διάθεσή της, με στόχο να μετατρέψει την έκταση στο μεγαλύτερο μητροπολιτικό πάρκο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και να αλλάξει τον «ρου» της ιστορίας, ο χώρος του στρατοπέδου πέρασε από πολλά στάδια.

Γύρω στο 1895, ο οθωμανικός στρατός, στο πλαίσιο ενός εκτεταμένου εκσυγχρονιστικού προγράμματος, αγόρασε ένα αρχικό τμήμα γης περίπου 250 στρεμμάτων.

Η γη αγοράστηκε από τη Σαφιγιέ Χανούν, ιδιοκτήτρια και άλλων μεγάλων εκτάσεων στη δυτική πλευρά της Θεσσαλονίκης. Η επιλογή της θέσης για την εγκατάσταση του στρατοπέδου σχετίστηκε με την ύπαρξη πόσιμου νερού από έναν παραχείμαρρο του Δενδροποτάμου.

Το κτιριολογικό πρόγραμμα του στρατοπέδου περιλάμβανε δύο παρόμοια κτήρια στρατωνισμού (τα οποία είναι τοποθετημένα έτσι ώστε να σχηματίζουν μια ορθογώνια εσωτερική πλατεία, στην οποία προφανώς γινόταν η παράταξη του στρατεύματος), ένα τζαμί, τέσσερις στάβλους και ένα μικρό κτήριο διοίκησης. Η κατασκευή πρέπει να ολοκληρώθηκε ως το 1905.

Στο στρατόπεδο θα εγκατασταθεί το 1912 ο ελληνικός στρατός, ο οποίος θα καταλάβει μέχρι το ’30 και εκτάσεις που βρίσκονταν βόρεια και δυτικά του αρχικού οθωμανικού στρατοπέδου. Από φωτογραφίες των αρχείων του γαλλικού στρατού, φαίνεται ότι τον χώρο πρέπει να χρησιμοποιούσε και η γαλλική συμμαχική στρατιά στη διάρκεια των ετών 1915-17 και όλα αυτά ενώ ήδη γύρω από το στρατόπεδο πύκνωναν οι προσφυγικοί συνοικισμοί.

Το 1940 θα καταλάβουν το στρατόπεδο τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, οπότε και ο χώρος θα γίνει τόπος μαρτυρίου για τους φυλακισμένους της εθνικής αντίστασης. Ο ελληνικός στρατός θα επανέλθει το 1945 και μεταπολεμικά θα κατασκευαστεί, στη βορειοδυτική πλευρά, ένα διακριτό σύνολο κτηρίων που χρησιμοποιήθηκαν ως θάλαμοι οπλιτών και άλλα διάσπαρτα κτήρια και εγκαταστάσεις.

Το 2003, το υπουργείο Πολιτισμού χαρακτήρισε ως μνημείο το οθωμανικό τέμενος, ως διατηρητέα κελύφη τα δύο επιμήκη κτίρια στρατωνισμού και το μεγαλύτερο μέρος της αρχικής έκτασης του στρατοπέδου ως ιστορικό τόπο.

Το στρατόπεδο εγκαταλείφθηκε από τον ελληνικό στρατό το 2006, με τη σημερινή του έκταση να υπολογίζεται σε περίπου 343 στρέμματα. Διατήρησε σε λειτουργία ένα μικρό τμήμα των εγκαταστάσεών του, που περιλαμβάνει την Υπηρεσία Αποκατάστασης Αναπήρων Πολέμου.

Από το 2006 έως σήμερα, ο χώρος-και κυρίως τα ιστορικά κτίρια- έχουν υποστεί ακραίες λεηλασίες των υποδομών και του οικοδομικού τους υλικού (έχουν αφαιρεθεί καλώδια, κουφώματα, μεταλλικά μέρη, κεραμίδια), ενώ διαδοχικές πυρκαγιές έχουν καταστρέψει μεγάλο τμήμα των επικαλύψεων των κτιρίων.

«Μετά την αποχώρηση του στρατεύματος, ο δήμος οικειοποιήθηκε τον χώρο, αρχικά οργανώνοντας εκδηλώσεις και δράσεις και αργότερα εγκαθιστώντας-σε όσους θαλάμους βρισκόταν σε σχετικά καλή κατάσταση – συνεργεία και αποθήκες» αναφέρει η αρχιτέκτων-μηχανικός Παρασκευή Κούρτη.

«Σε καθημερινή βάση, επίσης, μπορεί να συναντήσει κανείς στον χώρο σκύλους με τα αφεντικά τους, γονείς με τα παιδιά τους, ηλικιωμένους που κάνουν περίπατο, ταξιτζήδες ή φορτηγατζήδες την ώρα του διαλείμματος, νέους που εκμεταλλεύονται τις ράμπες για να αλλάξουν λάδια στα αυτοκίνητα τους, έφηβους σε σκασιαρχείο από το σχολείο, μετανάστες που χρησιμοποιούν μέρη των κτηρίων ως υπνωτήρια, Ρομά που μαζεύουν σίδερα και καλώδια, υλοτόμους που μαζεύουν ξύλα. Το βράδυ, τα πράγματα γίνονται λίγο πιο σκληρά καθώς υπάρχουν κατά καιρούς καταγγελίες για κάθε είδους παράνομη συμπεριφορά», προσθέτει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η κ. Κούρτη.

Πλέον, όμως τα πράγματα αλλάζουν, καθώς το δημοτικό συμβούλιο του δήμου Παύλου Μελά, στη χθεσινοβραδινή του συνεδρίαση, ενέκρινε τους όρους και τις προϋποθέσεις παραχώρησης του πρώην στρατοπέδου, όπως αυτοί συμφωνήθηκαν μεταξύ δήμου και υπουργείου Εθνικής Άμυνας, χαρίζοντας στην κοινωνία έναν πνεύμονα «ζωής».

Σύμφωνα με το τελικό σχέδιο, παραχωρείται κατά χρήση για 49 χρόνια στο δήμο Παύλου Μελά το ομώνυμο στρατόπεδο έκτασης 289 στρεμμάτων, στους χώρους του οποίου και θα δημιουργηθεί το μεγαλύτερο μητροπολιτικό πάρκο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.

«Οι όροι εγκρίθηκαν από το δημοτικό συμβούλιο και αφού περάσει από το ΤΕΘΑ πάμε σε οριστική συμφωνία με την ηγεσία του υπουργείου Εθνικής Άμυνας. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι, μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου, θα έχει τελειώσει το ζήτημα. Είναι το τέλος μιας μακριάς ιστορίας που μας κούρασε, αλλά πλέον είναι ένα μεγάλο και σπουδαίο έργο, όχι μόνο για το δήμο μας και τις δυτικές συνοικίες αλλά για όλη την πόλη», τονίζει από την πλευρά του στο ΑΠΕ – ΜΠΕ ο δήμαρχος Παύλου Μελά Διαμαντής Παπαδόπουλος.

Τα υπάρχοντα κτίρια που έχουν κηρυχθεί διατηρητέα – στο δεξί κομμάτι του στρατοπέδου – θα συντηρηθούν με ευθύνη του Δήμου και σε συνεργασία με την αρμόδια υπηρεσία νεωτέρων μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού. Στις σκέψεις είναι να χρησιμοποιηθούν είτε ως δημαρχείο είτε ως μουσεία ή και ως κέντρα προσφυγικού ελληνισμού και μετανάστευσης.

Το μεσαίο κομμάτι του στρατοπέδου, σύμφωνα με τις μελέτες, σχεδιάζεται ως Μεσογειακός Βοτανικός Κήπος. «Θα έχουμε πράσινο υψηλής ποιότητας με μεσογειακά και βαλκανικά χαρακτηριστικά. Θα ανεβάσουμε το πράσινο ανά κάτοικο στην πόλη και θα μπορούν, όχι μόνο οι Θεσσαλονικείς αλλά και ξένοι επισκέπτες, να χαίρονται τον συγκεκριμένο χώρο», υπογραμμίζει ο κ. Παπαδόπουλος.

Όλα τα υπόλοιπα νεότερα κτήρια θα χρησιμοποιηθούν για κοινωνικές, πολιτιστικές, αθλητικές χρήσεις και για αναψυχή, λειτουργώντας στη λογική της ανάπτυξης με σεβασμό στον άνθρωπο και το περιβάλλον.

Στην κυριότητα του υπουργείου Εθνικής Άμυνας θα παραμείνουν 25 πολεοδομημένα στρέμματα, ενώ 8 στρέμματα θα παραχωρηθούν στην Ιερά Μητρόπολη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως.

Ο δήμος Παύλου Μελά σχεδιάζει να γιορτάσει την απόδοση του στρατοπέδου από τις 15-30 Οκτωβρίου, συμμετέχοντας στη διεθνή πολιτιστική εκδήλωση BRAU2- Μπιενάλε προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς που διοργανώνεται από τη CICOP Ιταλίας και έχει ως θεματική τους ιστορικούς τόπους πάνω στον άξονα της Εγνατίας Οδού. Συμμετέχουν πόλεις από την Ιταλία, την Ελλάδα και την Τουρκία, ενώ το εκτεταμένο πρόγραμμα των εκθέσεων και των παράλληλων εκδηλώσεων θα ανακοινωθεί σύντομα.