Αφήνοντας πίσω το Νεστόριο της Καστοριάς, οι εναλλαγές της πυκνής βλάστησης με το υγρό στοιχείο δίνουν μία ξεχωριστή εικόνα μιας φύσης «παρθένας», εξίσου «άγριας» όσο και «γλυκιάς», στον επισκέπτη. Ο δρόμος που οδηγεί στο Γράμμο, άσφαλτος στο μεγαλύτερο μέρος του, φιδωτός και μακρύς, αποκαλύπτει πανέμορφα φυσικά τοπία της ορεινής περιοχής.
Ασύγκριτα, όμως, πιο συγκλονιστική είναι η ομορφιά που περιβάλλει το χωματόδρομο, που οδηγεί στην «καρδιά» του βουνού. Δάσος μαύρης πεύκης, οξιές, βελανιδιές συγκροτούν καταφύγια άγρια ζωής, με ζαρκάδια, λαγούς, σπάνια πουλιά και άλλα ενδημικά είδη ζώων.
Εκεί που η φύση έδινε και δίνει πραγματικό ρεσιτάλ εικόνων και παραστάσεων, εκεί υπαγορεύτηκε από την ιστορική συγκυρία κι από κάποια μοίρα σκληρή να διαδραματιστούν κατά το πρώτο μισό του 20ου αι. οι σκληρότερες και πλέον αιματηρές μάχες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.
Όπως αναφέρει το ΑΜΠΕ, σε μόλις τέσσερα χιλιόμετρα απόσταση από την άσφαλτο του κεντρικού δρόμου Νεστορίου -Πευκόφυτου δεσπόζει ολοκληρωμένο και άρτιο το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης. Βρίσκεται 50 χλμ. νοτιοδυτικά της Καστοριάς, σε υψόμετρο 1450 μέτρων, μέσα σ’ ένα κατάφυτο από δένδρα τοπίο αλπικού τύπου.
Στις σύγχρονες εγκαταστάσεις του φιλοξενούνται δύο πολύ σημαντικές φωτογραφικές εκθέσεις- μία έκθεση ιστορίας και μία έκθεση για τη φύση της περιοχής, που ίσως θα πρέπει να επισκεφθεί κάθε ελληνική οικογένεια, κάθε φοιτητής και μαθητής.
Στους λίγους μήνες της λειτουργίας του, ήδη πάνω από 2.000 επισκέπτες, κάθε ηλικίας, το έχουν επισκεφτεί, για διαφορετικούς ο καθένας λόγους.
Κάποιοι που έζησαν την ιστορία της περιοχής, κάποιοι που άκουσαν από τους γονείς τους και κάποιοι που τώρα μαθαίνουν. Κάποιοι άλλοι, επειδή απλώς θέλουν να θαυμάσουν τη συγκλονιστική φύση. Και οι περισσότεροι θέλουν να συνδυάσουν και τα δύο μαζί. Όχι, άδικα…
Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης ξεκίνησε το 1999, με πρωτοβουλία των δήμων Νεστορίου, Καστοριάς και Άργους Ορεστικού, και μέχρι το 2003 είχε γίνει το μεγαλύτερο μέρος των εγκαταστάσεών του, οι οποίες ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 2011 με τη βοήθεια του Ιδρύματος για τη Δημοκρατία και τον Κοινοβουλευτισμό, που πέραν της οικονομικής συνδρομής στην κατασκευή οργάνωσε και την επιστημονική λειτουργία του.
Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης αναμένεται να επισκεφτεί, στα τέλη Οκτωβρίου, και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας, ο οποίος πολέμησε μέσα από τις γραμμές της εθνικής αντίστασης κατά τη διάρκεια της Κατοχής σε αυτές τις κορυφές και διατηρεί ιδιαίτερους συναισθηματικούς δεσμούς με την περιοχή.
Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης έγινε πραγματικότητα ύστερα από πολλά χρόνια, όχι χωρίς να υπάρξουν ενστάσεις οικονομικής, ιδεολογικής κι ενίοτε κοινωνικής φύσεως.
Πολλοί δεν θέλουν καν να θυμούνται, να σκαλίζουν τις σκοτεινές πλευρές, τα «τραύματα» της ιστορίας της περιοχής, έπειτα από τόσα χρόνια λήθης και απραξίας. Όμως, άλλοι, οι περισσότεροι ίσως κάτοικοι, όπως και οι τοπικές αρχές διαφωνούν. Μέλλον χωρίς παρελθόν δεν υπάρχει. Αντιθέτως, η γνώση και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να δημιουργήσει ένα καλύτερο μέλλον, υποστηρίζουν. Άλλωστε, οι λαοί οφείλουν να θυμούνται, να μαθαίνουν για κάθε πτυχή, ευχάριστη ή τραυματική της ιστορίας τους και να αντλούν χρήσιμα διδάγματα για το μέλλον.
«Για μας, το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης είναι μία ελάχιστη ανταπόδοση της πολιτείας στην περιοχή για τα δεινά που προκλήθηκαν από τους αλλεπάλληλους πολέμους κι έφεραν για πολλά χρόνια την ερήμωση.
Από την άλλη πλευρά, είναι μία «αναπτυξιακή» πρόταση και πόλος έλξης για όλους όσοι θέλουν να επισκεφθούν τον Γράμμο και -πιστέψτε με- ο καθένας έχει εξαιρετικούς λόγους να το κάνει είτε θέλει να μάθει την ιστορία, είτε να θαυμάσει το πανέμορφο τοπίο.
Η περιοχή συνδυάζει τον ιστορικό με τον ορεινό τουρισμό και πλέον υπάρχουν και οι εγκαταστάσεις για να διευκολύνουν τον επισκέπτη και να κάνουν την παραμονή του μια ξεχωριστή εμπειρία» δήλωσε στο ΑΜΠΕ ο δήμαρχος Νεστορίου Χρήστος Γκοσλιόπουλος.
Οι εκθέσεις, η βιβλιοθήκη και η «ζωντανή» ιστορία
Στον ορεινό όγκο του Γράμμου, με την εξαιρετικά πλούσια χλωρίδα και τη σπάνια πανίδα, μέσα σε «μία θάλασσα βουνοκορυφών», που είναι από τις ομορφότερες της Ελλάδας, είναι γνωστό ότι γράφτηκαν οι πιο ένδοξες, αλλά και οι πιο θλιβερές σελίδες της νεώτερης ελληνικής ιστορίας. Αυτές απεικονίζονται με σεβασμό στην ιστορική μνήμη, αντικειμενικότητα και επιστημονική συνέπεια στην ιστορική έκθεση που στεγάζεται στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης.
Η ελληνική εποποιία του «Όχι», η σθεναρή απάντηση στην απρόκλητη ιταλική επίθεση του ’40 και η νίκη της Ελλάδας, η ασυμβίβαστη αντίσταση στους Γερμανούς κατακτητές το 1941-’44 ήταν επεισόδια μιας περιόδου ηρωισμού και αυτοθυσίας που σε μεγάλο βαθμό έλαβε χώρα στις πλαγιές του Γράμμου. Διεκήρυτταν στον ελεύθερο κόσμο την αποφασιστικότητα ενός έθνους να διατηρήσει την ανεξαρτησία και την εθνική του ενότητα.
Επίσης, η περίοδος του αιματηρού εμφυλίου 1946-’49, που ακολούθησε μετά την ηρωική αυτή εποχή, άφησε για δεκαετίες ανεπούλωτα τραύματα στην ελληνική κοινωνία, με έντονα τα σημάδια του εθνικού διχασμού, χωρίζοντας τους Έλληνες για πάνω από 30 χρόνια – την ιστορία την έγραφαν συνήθως οι νικητές -σε «εθνικόφρονες», «νομιμόφρονες» και «μειοδότες».
Όμως δεν είναι τυχαίο, ότι η τοποθεσία που επιλέχθηκε για την ίδρυση και λειτουργία του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης είναι οι πρόποδες του λεγόμενου «πύργου της Κοτύλης» ενός απόκρημνου βράχου, όπου μαζί με την τοποθεσία «Χάρος» που βρίσκεται λίγο παρακάτω, δόθηκαν μερικές από τις σκληρότερες μάχες του εμφυλίου.
Οι θέσεις που κατείχαν οι αντάρτες κράτησαν ως το τέλος, μέχρι που ολοκληρώθηκε ο επιχειρησιακός ελιγμός 6.000 ανταρτών στις 21 Αυγούστου 1947, ύστερα από μάχη 65 ημερών, από τον Γράμμο στο Βίτσι. Θύματα υπήρξαν πολλά- και από τις δύο πλευρές- στη διάρκεια των συγκρούσεων. Στον Γράμμο επέστρεψαν τα τμήματα του ΔΣΕ τον Απρίλιο του 1949 για να εγκαταλείψουν την Ελλάδα, όσοι κατάφεραν να μείνουν ζωντανοί, μετά την ήττα του ΔΣΕ από τον Εθνικό Στρατό τον Αύγουστο του 1949.
Υπολογίζεται ότι τα θύματα του αδελφοκτόνου πολέμου ήταν πάνω από 45.000 και από τις δύο πλευρές. Πάρα πολλοί νεκροί για να ξεχαστούν. Υπερτερούν σε αριθμό από όλα τα θύματα των πολέμων στα οποία είχε ανάμιξη το ελληνικό έθνος κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στους Βαλκανικούς Πολέμους ο ελληνικός στρατός είχε 8000 νεκρούς, στα τρία χρόνια της Μικρασιατικής Εκστρατείας 37.000 νεκρούς, στον ελληνοϊταλικό και ελληνογερμανικό πόλεμο περίπου 15.000 νεκρούς.
Ο ελληνικός εμφύλιος ήταν ο φονικότερος πόλεμος για την Ελλάδα από την εποχή της ελληνικής επανάστασης μέχρι σήμερα. Ταυτόχρονα ήταν το πρώτο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου, ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής, τις ΗΠΑ και την πρώην ΕΣΣΔ.
Χωρίς τις «βοήθειες» των δύο αντιμαχόμενων συνασπισμών του δυτικού και του ανατολικού, προς τις δύο πλευρές, σε μία Ελλάδα κατεστραμμένη έπειτα από την κατοχή και χωρίς πόρους ήταν αμφίβολο εάν ο αιματηρός εμφύλιος θα είχε τόση διάρκεια, τόσα θύματα και τόσες ανοιχτές «πληγές» σε όλη τη διάρκεια των χρόνων που ακολούθησαν.
Ίσως, με αυτό το κριτήριο οι ειδικοί μουσειολόγοι του Ιδρύματος της Βουλής που ανέλαβαν τη δημιουργία των δύο μονίμων εκθέσεων στο νεοσύστατο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης επέλεξαν να μεγεθύνουν πολύ περισσότερο μιί φωτογραφία του 1984 σε σχέση με το υπόλοιπο φωτογραφικό υλικό στην έκθεση για το Εμφύλιο Πόλεμο: τη χειραψία των δύο πρώην άσπονδων εχθρών του στρατηγού Θρασύβουλου Τσακαλώτου και του πρώην «πρωθυπουργού» της «δημοκρατικής κυβέρνησης» του βουνού και αρχηγού των ανταρτών Μάρκου Βαφειάδη.
Σημαντικό είναι το φωτογραφικό υλικό από τον πόλεμο, από τα δύο στρατόπεδα, που ενσάρκωναν δύο αντίθετες παγκόσμιες ιδεολογίες, με τους χιλιάδες πολεμιστές, τους λιγοστούς επιζήσαντες, τους πολυάριθμους νεκρούς και τους τραυματίες.
Εικόνες από τον Εθνικό στρατό και τον Δημοκρατικό Στρατό σε ώρες μάχης και ανάπαυλας, σε εφόδους, σε στιγμές βίαιης σύγκρουσης και ανακωχής. Φωτογραφίες από τις ηγετικές προσωπικότητες, όπως ο βασιλέας Παύλος, ο στρατηγός Βαν Φλητ, ο Σοφούλης, ο Τσακαλώτος και από την άλλη πλευρά ο Ζαχαριάδης, ο Βαφειάδης, ο Κόκκαλης, ο Πορφυρογένης, ο Ρούσσος, οι επίτροποι και οι στρατιωτικοί ηγέτες του «ΔΣΕ» , ο Γιαννούλης, κ.ά. με τις ιστορικές αναφορές να αποδίδουν ανάγλυφα το κλίμα της εποχής.
Οι διατυπώσεις στα επίσημα έγγραφα των δύο πλευρών που διασώζονται και παρουσιάζονται στην έκθεση για τον Εμφύλιο και οι χαρακτηρισμοί που συναντούμε στις εφημερίδες των δύο πλευρών αποδίδουν την πόλωση. «Μοναρχοφασίστες» από τη μία, «ληστοσυμμορίτες» από την άλλη. «Παιδομάζωμα» από τα έγγραφα του επίσημου κράτους, «παιδοσώσιμο» από τη «δημοκρατική κυβέρνηση» του βουνού. Το πρώτο φύλλο της «προσωρινής κυβέρνησης» της «δημοκρατικής Ελλάδας» το 1947 θεωρείται και η πρώτη επίσημη πράξη του εμφυλίου.
«Κατά τη γνώμη μου, η έκδοση αυτής της εφημερίδας σηματοδοτεί την επίσημη έναρξη του κυρίως εμφυλίου πολέμου. Από αυτή τη στιγμή και μετά, την εξουσία στο ελληνικό κράτος διεκδικούν δύο κυβερνήσεις και δύο εμπόλεμοι στρατοί.
Είναι χαρακτηριστικό πως μοιάζει αυτό το φύλλο με ΦΕΚ, σε μία προσπάθεια η ‘δημοκρατική κυβέρνηση’ να εμφανιστεί ως η επίσημη κυβέρνηση της χώρας. Βεβαίως, δεν αναγνωρίστηκε από καμία άλλη χώρα μέχρι το 1949 που διήρκεσε ο εμφύλιος» σημειώνει ο επιστημονικός υπεύθυνος της έκθεσης Ραϋμόνδος Αλβανός.
Οι άλλες πλευρές της ιστορικής έκθεσης που στεγάζονται σε διπλανές αίθουσες αναφέρονται στο ιστορικό παρελθόν, που ίσως αξίζει περισσότερο να τις προσέξουμε γιατί παρά την πείνα, τη φτώχια, τη δυστυχία, ο ελληνικός λαός κατάφερε μέσα από την αρραγή του ενότητα, απίστευτους άθλους, που άφησαν άφωνο όλο τον κόσμο.
Η ηρωική πορεία του έθνους στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, η ηχηρή απάντηση στον ιταλικό φασισμό, όπως αποτυπώνεται στις μορφές των στρατιωτών και καθημερινών ανθρώπων της περιόδου, που μέσα στα χιόνια έδιναν τη μάχη για την αυθυπαρξία του έθνους, η αντίσταση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην «ελεύθερη Ελλάδα» του Γράμμου και της οροσειράς της Πίνδου.
Η ιταλική αεροπορία «χτύπησε» στο Γράμμο, αλλά ατελέσφορα. Η αντίσταση ήταν λυσσαλέα. Πιο νωρίς, το βουνό αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα θέατρα πολεμικών επιχειρήσεων κατά τους Βαλκανικούς και τον Α’ ΠΠ. Από όλα τα μέτωπα υπάρχουν φωτογραφίες, όπως και από την ειρηνική ζωή, από την απελευθέρωση της Μακεδονίας και κατά τον μεσοπόλεμο, όπου φαίνεται στην καθημερινότητα η προσπάθεια μιας ανασυγκρότησης που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και που διακόπηκε βίαια από τον Β’ ΠΠ.
Τη συμπλήρωση της ιστορικής μνήμης αναλαμβάνει η πλούσια βιβλιοθήκη με πάνω από 1000 βιβλία σε υπερσύγχρονες εγκαταστάσεις, πλαισιωμένες και με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τους οποίους μπορεί οποιοσδήποτε επισκέπτης να χρησιμοποιήσει για να περιηγηθεί στο διαδίκτυο.
Όμως, το μεγάλο πλεονέκτημα του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης είναι ότι οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν από κοντά και να δουν και τη «ζωντανή» ιστορία της Ελλάδας.
Πολλοί από τους πρωταγωνιστές των γεγονότων, των μεγάλων πολέμων, της εθνικής αντίστασης και του εμφυλίου, το επισκέπτονται.
Είτε πρόκειται για πρώην μαχητές, είτε για μικρά παιδιά που βρέθηκαν στη δίνη τους και υπέστησαν τις συνέπειες.
Ξεριζωμός, εξορίες, παλιννόστηση, επιστροφή στις ρίζες είναι η μια πλευρά. Η άλλη είναι εσωτερική μετανάστευση και αγώνας για το χτίσιμο της μεταπολεμικής Ελλάδας, η καθημερινότητα, η ερήμωση της περιοχής, η ζωή μακριά από τα αφανισμένα χωριά, στα σύγχρονα αστικά κέντρα.
Η «ζωντανή» ιστορία της περιοχής βρίσκει πρόσφορο έδαφος στον χώρο του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης για να υποδείξει, να σχολιάσει, να διευκρινίσει όσα φαίνονται στις φωτογραφίες, να δώσει την προσωπική μαρτυρία της στον ιστορικό, επιστημονικό υπεύθυνο της Έκθεσης.
«Αισθάνομαι πραγματικά πολύ αμήχανα ορισμένες φορές να μιλώ για πράγματα που κάποιοι από το ακροατήριο τα έχουν ζήσει. Και πολλές φορές σταματάω να μιλάω, ακούω, καταγράφω τις μαρτυρίες τους, διασταυρώνω, συνθέτω γιατί πολλές από αυτές είναι φυσικό να αλληλοσυγκρούονται καθώς υπεισέρχονται διάφοροι υποκειμενικοί και προσωπικοί παράγοντες» λέει ο Ραϋμόνδος Αλβανός.
«Άλλωστε, μέρος της αποστολής του Πάρκου είναι και η διάσωση της ιστορικής μνήμης και των σχετικών τεκμηρίων. Οι επισκέπτες της έκθεσης καλούνται να καταθέσουν παλιές φωτογραφίες, καρτ ποστάλ, γράμματα ή άλλα τεκμήρια που αφορούν το παρελθόν τα οποία θα μπορούσαν πιθανόν να συμπεριληφθούν στην επόμενη ανανέωση της έκθεσης ιστορικής φωτογραφίας. Στόχος είναι να διαμορφωθεί και μία ψηφιακή τράπεζα δεδομένων με εικόνες και τεκμήρια από την πρόσφατη ιστορία, χρήσιμη σε όλους τους ερευνητές και φιλίστορες» σημειώνει.
Θα αδικούσαμε την άλλη έκθεση με τη χλωρίδα και την πανίδα του Γράμμου, μοναδική στην Ελλάδα για την ποικιλία των χρωμάτων και των εικόνων.
Οι φυσικές λίμνες και ο Αλιάκμονας και οι παραπόταμοί του με τα πεντακάθαρα νερά, τα δέντρα, τα πουλιά, τα θηλαστικά, τα είδη που διαβιώνουν στην περιοχή αποδίδονται μέσα από το φωτογραφικό υλικό.
Στην έκθεση «Γράμμος: Διαδρομές στη Φύση» οι επισκέπτες θα γνωρίσουν τη φύση της περιοχής και θα μπορέσουν να θαυμάσουν ορισμένα από τα χαρακτηριστικότερα και ομορφότερα τοπία της ορεινής αυτής περιοχής, καθώς και φωτογραφίες από τα είδη των λουλουδιών, των πεταλούδων, των πουλιών και των ζώων που ζουν σε αυτήν.
Σε κάθε μία από τις δύο εκθέσεις υπάρχουν μηχανήματα προβολής και οθόνες, όπου προβάλλονται δύο ντοκιμαντέρ σχετικά με τη θεματολογία των εκθέσεων.
Επίσης, υπάρχει και αίθουσα εκδηλώσεων, χωρητικότητας 100 ατόμων, όπου μπορούν να φιλοξενούνται εκδηλώσεις από πανεπιστήμια, συλλόγους ή άλλους φορείς.
Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης έχει ως στόχο τόσο τη συμβολή στην κατανόηση του ιστορικού παρελθόντος, όσο και την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των επισκεπτών για το φυσικό περιβάλλον και τα είδη της πλούσιας χλωρίδας και πανίδας της περιοχής του ευρύτερου ορεινού όγκου του Γράμμου.
Ο διπλός αυτός στόχος επιδιώκεται μέσω της λειτουργίας εκθέσεων με φωτογραφικό και ψηφιακό υλικό, βιβλιοθήκης, καθώς και με την οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, συνεδρίων, ημερίδων, συναντήσεων σε συνεργασία με εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού, όχι μόνο για θέματα ιστορικού ενδιαφέροντος αλλά και θέματα που αναδεικνύουν τον περιβαλλοντικό πλούτο του Γράμμου.
Το ΠΕΣ λειτουργεί υπό την εποπτεία του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, ενός οργανισμού που αναλαμβάνει πλήθος επιμορφωτικών και εκπαιδευτικών δράσεων. Σκοπός του Ιδρύματος είναι η μελέτη και η διάδοση των αρχών του Κοινοβουλευτισμού και της Δημοκρατίας μέσα από την οργάνωση προγραμμάτων όπως η «Βουλή των Εφήβων», εκδόσεων, εκδηλώσεων, εκθέσεων, επισκέψεων σχολείων στη Βουλή των Ελλήνων κ.λπ.
Η αναπτυξιακή προοπτική του ΠΕΣ
Μεταξύ άλλων, το ΠΕΣ διαθέτει πλέον και τις δυνατότητες να αποτελέσει ένα τοπικό πόλο έλξης επισκεπτών και τουριστών και να φιλοξενήσει όσους θέλουν να το επισκεφτούν.
Στο ΠΕΣ λειτουργεί εστιατόριο-καφέ και ξενώνας 12 δωματίων τη διαχείριση των οποίων έχει αναλάβει ο συνεταιρισμός γυναικών Νεστορίου με την επωνυμία «Γεύσεις Γράμμου». Τα δωμάτια προσφέρουν μια υπέροχη θέα στην οροσειρά των Αρένων, ύψους περίπου 2200 μέτρων, η οποία διαχωρίζει την Ήπειρο από τη Δυτική Μακεδονία.
«Είμαστε εννέα γυναίκες, ερχόμαστε από το Νεστόριο σε βάρδιες και φροντίζουμε για την σωστή λειτουργία του ξενώνα και του εστιατορίου, γιατί σταδιακά αυξάνεται η επισκεψιμότητα.
Η δημιουργία του ΠΕΣ θα βοηθήσει σημαντικά στην απορρόφηση των ανέργων γυναικών και θα βοηθήσει και την τοπική οικονομία στο Νεστόριο και στα γύρω χωριά» δήλωσε στο ΑΜΠΕ η πρόεδρος του συνεταιρισμού Ιωάννα Νταούτη.
Η απόσταση από την Καστοριά μέχρι το ΠΕΣ (μέσω Νεστορίου-Πεύκου) είναι 50 χλμ και ο απαιτούμενος χρόνος είναι περίπου μία ώρα. Επτά χλμ μετά το Πεύκο υπάρχει διασταύρωση στα αριστερά όπου αρχίζει ένας πολύ καλός χωματόδρομος, μήκους 4 χλμ, που οδηγεί στο ΠΕΣ. Άλλη μία ενδιαφέρουσα διαδρομή, είναι η εναλλακτική οδός επιστροφής στην Καστοριά, μέσω Κοτύλης, διαδρομή που προσφέρει τη δυνατότητα της επίσκεψης στο επιβλητικό τοπίο της θέσης «Χάρος».
Οι ενδιαφερόμενοι έχουν τη δυνατότητα να επισκέπτονται το ΠΕΣ όλες τις ημέρες της εβδομάδας, ενώ για οποιαδήποτε πληροφορία και για το ωράριο λειτουργίας των εκθεσιακών χώρων και του καφέ – εστιατορίου μπορούν να απευθύνονται στο τηλέφωνο 24670 21853.
