Ως τόπος προσευχής και κατάνυξης, αλλά και μέρος θρύλων και μυστηρίων, η Αθωνική Πολιτεία απολαμβάνει ένα ιδιαίτερο καθεστώς εντός Ελλάδας ως η μόνη αυτόνομη μοναστική πολιτεία της χώρας μας.
Το κέντρο του ελληνορθόδοξου μοναχισμού στη χερσόνησο του Άθω της Χαλκιδικής παραμένει ένα από τα ελάχιστα σημεία που δεν επιχειρήσει ποτέ η αρχαιολογική σκαπάνη και ό,τι έχει συμπτωματικά βρεθεί κατά καιρούς, παραμένει εν πολλοίς αδημοσίευτο και εκτός καταλόγων.
Στον ξεχωριστό αυτό τόπο το αρχαίο συνυπάρχει με το σύγχρονο και η πλούσια ιστορία του δεν κρύβει τα όσα εκτυλίσσονταν εντός του ιερού βουνού. Εκεί κατέφευγαν βυζαντινοί αυτοκράτορες, εκεί ορμούσαν και λεηλατούσαν Σλάβοι, Βούλγαροι και Τούρκοι, εκεί ήθελαν να ψάξουν οι Ναζί για θησαυρούς και εκεί τέλος έλαβαν χώρα μια σειρά από «επιχειρηματικά» περιστατικά της σύγχρονης ιστορίας του τόπου μας.
Η μοναχοπολιτεία προστατεύτηκε εξάλλου με αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο ήδη από το 883 μ.Χ., όταν ο Βασίλειος Α’ ο Μακεδόνας εγκαινίασε το πρώτο από τα τρία χρυσόβουλα που αποκάλυπταν το μεγάλο ενδιαφέρον των Βυζαντινών για την αγιορείτικη κοινότητα. Το οποίο θα κορυφωθεί στον 11ο αιώνα, όταν το Άγιο Όρος περιχαρακώνει την αυτοκέφαλη εξουσία του και βλέπει τις μεγάλες μονές του ήδη στερεωμένες: Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου, Ιβήρων, Ξηροποτάµου, Ζωγράφου, ∆οχειαρίου, Φιλοθέου, Εσφιγµένου, Ρωσικού, Αµαλφηνών. Ταυτοχρόνως, λειτουργούν και περί τα 180 μονύδρια, κελιά και καλύβες, ενώ ο αριθµός των μοναχών ανέρχεται σε 3.000 και πλέον.
Οι πρώτοι που απείλησαν μάλιστα την ύπαρξή του ήταν οι καθολικοί σταυροφόροι της Δ’ Σταυροφορίας του 1204. Με παπική βούλα του Ιννοκέντιου Γ’, η Αθωνική Πολιτεία υπάγεται πια στο σκιώδες κράτος της Θεσσαλονίκης και διοικητικά στην παπική επισκοπή της Θράκης, εγκαινιάζοντας μια περίοδο αρπαγών, λεηλασιών και ταπεινώσεων. Λίγο αργότερα, το πολύπαθο Άγιο Όρος θα μείνει έρμαιο στις ληστρικές επιδρομές Βουλγάρων, Σέρβων, Σικελών, Φράγκων και Τούρκων. Ακόμα και καταλανικές συμμορίες βρέθηκαν στις αρχές του 14ου αιώνα να αρπάζουν τους θησαυρούς του!
Όταν μάλιστα θα παραδοθεί το 1424 στον σουλτάνο Μουράτ Β’, οι Αγιορείτες καλούνται να επιστρατεύσουν χρήμα πολύ για να κρατήσουν τον Άθω ακέραιο, που στέναζε πια από τα υπέρογκα χαράτσια, τις αυθαιρεσίες των κρατικών οργάνων, τον στρατωνισµό των οπλιτών και τις πειρατικές εφόδους.
Η Αθωνική Πολιτεία άργησε να αποτινάξει τον τουρκικό ζυγό. Έπρεπε να έρθει το 1912 και η ναυαρχίδα «Αβέρωφ» του θρυλικού Παύλου Κουντουριώτη για να την απελευθερώσει, σηματοδοτώντας έτσι την έναρξη της ακμής της. Μέσα σε πέντε χρόνια, το Άγιο Όρος μετρά 10.000 μοναχούς, αλλά και καμιά πεντακοσαριά τεχνίτες. Όταν γιορτάστηκε το 1963 η επέτειος της χιλιετηρίδας της Αθωνικής Πολιτείας, ήταν πια ένα κέντρο μεγάλης εθνικής, ιστορικής, θρησκευτικής, γραμματολογικής και πολιτισμικής αξίας, ένα καταφύγιο αλλά και ζωντανό μουσείο της ελληνικής ορθόδοξης πίστης.
Πολλοί θυμήθηκαν τότε τον Άγιο Διονύσιο, που κατακεραύνωνε το 1568 τους αγιορείτες μοναχούς για τη μεγάλη περιουσία που είχαν και δεν τη χρησιμοποίησαν για να αποτρέψουν τον σουλτάνο Σελίμ Β’ να δημεύσει τα κτήματα του Άθω. Τώρα η συζήτηση περιστρεφόταν γύρω από πλάκες από ατόφιο χρυσάφι και λίρες, αλλά και αρχαιολογικά κτερίσματα και ιστορικά κειμήλια ανεκτίμητης αξίας.
Τα αφανέρωτα πλούτη του πολύπαθου Αγίου Όρους στοίχειωναν πια τα όνειρα των κυνηγών θησαυρών και νέο ιστορικό θα γνώριζαν προσφάτως, στην Ελλάδα της κρίσης, όταν τα χρυσάφια και τα τιμαλφή της μοναστικής πολιτείας θα μπορούσαν ακόμα και να σβήσουν το χρέος της χώρας μας ή έστω να ανακουφίσουν τον πληθυσμό της.
Το Άγιο Όρος μεταμορφώθηκε σε έμπλεο θησαυροφυλάκιο και τώρα κάθε εισβολή εναντίον του στη μακραίωνη ιστορία του ισοδυναμούσε με απόδειξη για την ύπαρξη αμύθητων θησαυρών. Γιατί σχεδίαζαν εξάλλου οι Ναζί να λεηλατήσουν τη χερσόνησο του Άθω αρπάζοντας τα εκκλησιαστικά κειμήλια αλλά και τους κρυμμένους μποναμάδες των υπογείων του;
Οι ιστορίες για τα ανήλιαγα υπόγεια του Αγίου Όρους που φιλοξενούν από ράβδους χρυσού διαφόρων προελεύσεων (Ουγγαρίας, Ισπανίας, Γένοβας, Κωνσταντινούπολης) και ευρωπαϊκά νομίσματα (φλουριά, ναπολεόνια, τούρκικα γρόσια και αγγλικές λίρες) μέχρι και άυλους τίτλους (συναλλαγματικές, ομόλογα και άλλα) δίνουν και παίρνουν πια, μπολιάζοντας το φαντασιακό του Έλληνα με αμύθητα πλούτη που θα μπορούσαν να μας ξελασπώσουν…
Το Άγιο Όρος και ο γερμανός κατακτητής
Ένα από τα πρώτα πράγματα που έκανε ο ναζί εισβολέας ήταν να στείλει τις δυνάμεις Κατοχής στην Αθωνική Πολιτεία τον Ιούνιο του 1941, αναζητώντας τους περιβόητους θησαυρούς της. Ήδη από τους πρώτους μήνες της Κατοχής, κλιμάκιο γερμανών βυζαντινολόγων και άλλων διαπρεπών καθηγητών προφασίζεται πως θέλει να μελετήσει τα ιερά κειμήλια της χριστιανοσύνης, αν και ξεκάθαρα έχει άλλους σκοπούς κατά νου.
Διευκολυμένη από την αμέριστη συμπαράσταση της κυβέρνησης Τσολάκογλου, η ομάδα κατέγραψε τους θησαυρούς και έβαλε στο μάτι αυτούς που ήθελε. Το φθινόπωρο του 1943, οι Γερμανοί ήταν να επιστρέψουν για να τους αρπάξουν, αν και μέχρι τότε η τροπή του πολέμου (συνθηκολόγηση της Ιταλίας) τους ανάγκασε σε άμεση αλλαγή σχεδίων.
Το προσπάθησαν πάντως…
Η έκθεση που φυλασσόταν σαν αστακός
Χίλια πεντακόσια αριστουργήματα τέχνης αλλά και καθημερινού βίου παρουσιάστηκαν στην έκθεση «Θησαυροί του Αγίου Όρους» στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης τον Ιούνιο του 1997, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Ήταν η πρώτη φορά που έβγαιναν από την Αθωνική Πολιτεία οι ανεκτίμητης αξίας θησαυροί της, τους οποίους μπόρεσαν να θαυμάσουν για πρώτη φορά και οι γυναίκες.
Στην έκθεση συμμετείχαν οι 17 από τις 20 μονές του Αγίου Όρους, καθώς οι Μεγίστης Λαύρας, Κασταμονίτου και Εσφιγμένου αρνήθηκαν να πάρουν μέρος. Παρουσιάστηκαν 600 έργα τέχνης και άλλα κειμήλια, αλλά και 700 αντικείμενα της αγιορείτικης καθημερινότητας, που χρονολογούνται ακόμα και από τον 10ο αιώνα.
Ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσαν στους Θεσσαλονικείς οι συνθήκες φύλαξης της πολιτιστικής έκθεσης, καθώς και η όλη επιχείρηση για τη μεταφορά των αντικειμένων από τη Χαλκιδική στη συμπρωτεύουσα: τεθωρακισμένα οχήματα, ελικόπτερα, πολεμικά σκάφη και ειδικά εκπαιδευμένοι άντρες της ΕΛ.ΑΣ. συμμετείχαν στο τιτάνιο έργο.
Τα δρακόντεια αυτά μέτρα ασφαλείας ολοκληρώθηκαν με την απόλυτη μυστικότητα της επιχείρησης, καθώς κανείς δεν ήξερε πώς και πότε βρέθηκαν τα κειμήλια στις προθήκες του μουσείου! Όσο για την ασφάλιση των αγιορείτικων κειμηλίων που ανέλαβε η Εθνική Ασφαλιστική, είχε ανέλθει στα 20 δισ. δραχμές, ύστερα από εκτίμηση που έγινε από τριμελή συμβουλευτική επιτροπή. «Το ποσό αυτό είναι συμβατικό», παρατήρησε στη συνέντευξη Τύπου ο τότε υπουργός Πολιτισμού, Ευάγγελος Βενιζέλος, «διότι αντιλαμβάνεσθε ότι τα κειμήλια είναι ανεκτίμητα, αφού ούτε οι αυτοκράτορες πρόκειται να επανεκδώσουν τα χρυσόβουλα ούτε μπορούν να ξαναγίνουν οι εικόνες ή τα χειρόγραφα».
Οι φανεροί θησαυροί
Το Άγιο Όρος, η κιβωτός της ορθοδοξίας, διαθέτει επισήμως την πιο πλούσια σε ποιότητα και ποσότητα συλλογή με έργα βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης, η αξία της οποίας δεν μπορεί να εκτιμηθεί. Όπως μάλιστα λένε με καμάρι οι μοναχοί, όλες οι μονές διαθέτουν συστήματα ασφαλείας προωθημένης τεχνολογίας.
Στους θησαυρούς του περιλαμβάνονται εξάλλου και αρχαία χειρόγραφα, τόσο ελλήνων όσο και κατοπινών χριστιανών συγγραφέων. Πληρέστερη εικόνα δεν υπάρχει φυσικά, μιας και δημοσίως κυκλοφορούν ελάχιστοι κατάλογοι με τους γραμματολογικούς θησαυρούς των αθωνικών βιβλιοθηκών.
Μιλώντας για φανερούς θησαυρούς, αυτούς που ξέρουμε δηλαδή πως υπάρχουν στο Άγιο Όρος, θα μιλήσει αναγκαστικά κανείς για τον Ναό του Πρωτάτου στις Καρυές, τη πρωτεύουσα της μοναστικής πολιτείας, όπου φυλάσσεται τόσο η θαυματουργή εικόνα «Άξιον Εστί» όσο και το πρώτο Τυπικό του Αγίου Όρους, ο λεγόμενος «Τράγος», με το οποίο εισάγεται επίσημα το κοινοβιακό σύστημα στην αθωνική πολιτεία και φέρει την ιδιόχειρη υπογραφή του αυτοκράτορα Ιωάννη Α’ Τσιμισκή.
Στη Μεγίστης Λαύρας, τη μητρική μονή του Αγίου Όρους που διαθέτει την πλουσιότερη βιβλιοθήκη όλων (2.046 χειρόγραφα, 165 κώδικες και 30.000 βιβλία), το σκευοφυλάκιό της είναι γεμάτο με λείψανα αγίων, ιερά άμφια, αλλά και το στέμμα του βυζαντινού αυτοκράτορα Νικηφόρου Β’ Φωκά!
Όσο για το πολυσυζητημένο Βατοπέδι, διαθέτει επίσης πλουσιότατο σκευοφυλάκιο που περιλαμβάνει από λείψανα αγίων μέχρι και ιερά κειμήλια της χριστιανοσύνης, όπως η Τιμία Ζώνη της Παναγίας αλλά και τεμάχιο από το Τίμιο Ξύλο. Και φυσικά τον «Ίασπι», το βαρύτιμο ποτήριο για την ορθόδοξη τελετουργία που δώρισε ο ίδιος ο βυζαντινός αυτοκράτορας Μανουήλ Β’ Παλαιολόγος στη μονή τον 14ο αιώνα.
Στη Μονή Ιβήρων φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας από τα χρόνια της Εικονομαχίας, τα χρυσοκέντητα άμφια των πατριαρχών Γρηγορίου Ε’ και Διονυσίου Δ’, ο λεγόμενος σάκος του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή και τα ποτήρια των Κομνηνών, την ίδια ώρα που η βιβλιοθήκη της περιέχει τα χρυσόβουλα των αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου, Ρωμανού Β’ και Βασιλείου Β’ Βουλγαροκτόνου, αλλά και 2.000 χειρόγραφους κώδικες, όπως και 15.000 σπάνια βιβλία.
Στη σερβική Μονή Χελανδαρίου φυλάσσονται εκατοντάδες πολύτιμοι λίθοι του 11ου και 12ου αιώνα, καθώς και τμήμα του Ακάνθινου Στεφάνου του Ιησού. Η βιβλιοθήκη της περιλαμβάνει 181 ελληνικούς χειρόγραφους κώδικες, αλλά και 20.000 βιβλία. Η Μονή Διονυσίου έχει στο εσωτερικό της την περίφημη εικόνα των Χαιρετισμών της Θεοτόκου που κρατούσε ο Πατριάρχης Σέργιος στα χέρια του για να εμψυχώνει τους υπερασπιστές της Βασιλεύουσας κατά την πολιορκία της από τους Αβάρους (626 μ.Χ.), αλλά και πολλά ακόμα ανεκτίμητης αξίας κειμήλια, όπως χρυσόβουλα, ιστορικά έγγραφα, περίτεχνους επιτάφιους, αρχιερατικές στολές, λείψανα αγίων, σταυρούς, σπάνιες εκδόσεις της Αγίας Γραφής κ.ά.
Η Μονή Κουτλουμουσίου ακολουθεί την ίδια οδό, διαθέτοντας περίτεχνα ταμπλό, ιερά άμφια, εκκλησιαστικά σκεύη, σταυρούς, διακοσμημένες λειψανοθήκες αλλά και μια βιβλιοθήκη με 662 σπάνια χειρόγραφα και άλλα 3.500 βιβλία. Στη Μονή Παντοκράτορος φυλάσσεται η πολύτιμη εικόνα της Παναγίας της Γερόντισσας και η ασπίδα του Αγίου Μερκουρίου, καθώς και 350 χειρόγραφοι κώδικες και άλλα 3.500 βιβλία.
Η Μονή Ξηροποτάμου έχει στη συλλογή της το περίφημο Δισκάριο της Πουλχερίας του 5ου αιώνα, δώρα του αυτοκράτορα Ρωμανού Α’, λείψανα αγίων, χρυσοκέντητα άμφια, 409 χειρόγραφους κώδικες και 4.000 παλιά βιβλία. Όσο για τη Μονή Ζωγράφου, εκεί θα βρει κανείς τη σπουδαιότατη αχειροποίητη εικόνα του Αγίου Γεωργίου, αλλά και μια σειρά από σπάνιους κώδικες.
Στη Μονή Δοχειαρίου συναντάμε την εικόνα της Παναγίας Γοργοεπηκόου, τμήματα του Τιμίου Ξύλου αλλά και εξαίρετα έργα τέχνης, όπως το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1783. Η Μονή Καρακάλου ακολουθεί το ίδιο μοτίβο, διαθέτοντας πολύτιμες εικόνες, σπάνια εικονογραφημένα χειρόγραφα αλλά και 2.500 βιβλία. Η Μονή Φιλοθέου στεγάζει δώρα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ’ Βοτανειάτη και του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, αλλά και το περίβλεπτο κειμήλιο της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας, καθώς και το εικονογραφημένο χειρόγραφο «Τετραευάγγελο», από τα αρχαιότερα της Αθωνικής Πολιτείας.
Η Μονή Εσφιγμένου περιλαμβάνει στην πλούσια συλλογή της (όπως ο Σταυρός της Πουλχερίας) ακόμα και ένα καλό τμήμα της σκηνής του γάλλου αυτοκράτορα Βοναπάρτη από την εκστρατεία του στην Αίγυπτο! Τέλος, οι μονές Παντελεήμονος (ρωσικό μοναστήρι), Κασταμονίτου, Σίμωνος Πέτρας, Αγίου Παύλου, Σταυρονικήτα, Ξενοφώντος και Οσίου Γρηγορίου διαθέτουν επίσης αντίστοιχους μεσαιωνικούς θησαυρούς και θαυμαστά κειμήλια που παραμένουν ανεκτίμητης ιστορικής, λαογραφικής, θρησκευτικής και οικονομικής φυσικά αξίας…
Οι… αφανέρωτοι
Ανάλογα ποιον θα ρωτήσεις, το Άγιο Όρος κρύβει στα έγκατά του τα πάντα: χρυσά αντικείμενα, χρυσά νομίσματα, χρυσά κοσμήματα, ράβδους χρυσού, πλάκες χρυσού, χρυσά κοσμήματα, χρυσές αλυσίδες, χρυσούς σταυρούς, χρυσά στεφάνια, χρυσά πεντόλιρα, ασημένια και χάλκινα νομίσματα, ασημένια σκεύη, πορσελάνινα αντικείμενα, κατεργασμένα διαμάντια, ακατέργαστα διαμάντια, πολύτιμους λίθους, ημιπολύτιμους λίθους, ζαφείρια, κεχριμπάρια, ρουμπίνια, μαργαριτάρια, σμαράγδια, αμέθυστους, κοράλλια, μπρούτζινα αντικείμενα, άυλους τίτλοι, μετοχές, ομόλογα και τόσα ακόμα.
Οι φήμες θέλουν τους μοναχούς να κρύβουν σε μπαούλα, σεντούκια, κασέλες, κιβώτια, πιθάρια, δερμάτινα δισάκια και ό,τι άλλο βάλει ο νους όλων των λογιών τα πολύτιμα αντικείμενα. Κανείς δεν ξέρει όμως τι πραγματικά κρύβουν οι δαιδαλώδεις μυστικές κρύπτες που διαθέτουν όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους και ξεγέλασαν στην υπερχιλιετή ιστορία της Αθωνικής Πολιτείας τους πάσης φύσεως επιδρομείς και άρπαγες, από πειρατές και κατακτητές μέχρι εισβολείς και ιερόσυλους.
Οι γνωστοί θησαυροί της μοναστικής πολιτείας είναι εξάλλου από μόνοι τους αμύθητοι και δεν χρειάζεται να υπάρχουν κι άλλοι, κρυμμένοι, για να κάνουμε λόγο για ανυπολόγιστης αξίας κειμήλια. Κι επειδή προαναφέραμε για το τμήμα της σκηνής του Ναπολέοντα που φυλάσσεται στην Εσφιγμένου, αξίζει να σημειωθεί πως οι σύγχρονες γαλλικές κυβερνήσεις -και όχι μόνο- ζήτησαν επανειλημμένα να αγοράσουν το ανυπολόγιστης αξίας για την ιστορία της χώρας τους κειμήλιο, πληρώνοντας όσο-όσο.
Κάθε φορά οι αγιορείτικες Αρχές απέρριπταν το αίτημά τους, καθώς ούτε για δανεισμό του κειμηλίου στη Γαλλία δεν ήθελαν να ακούσουν οι μοναχοί. Η Εσφιγμένου κατέχει τα τελευταία δύο τεμάχια της σκηνής του μεγάλου στρατηλάτη που λείπουν από τους Γάλλους για να ολοκληρώσουν το πρόχειρο κατάλυμα του Βοναπάρτη. Το αριστούργημα αυτό της υφαντουργίας και της χρυσοποικιλτικής του 18ου αιώνα ανήκε μάλιστα στον βασιλιά Λουδοβίκο ΙΣΤ’, μετά την καρατόμησή του οποίου περιήλθε στον Βοναπάρτη.
Στο Άγιο Όρος είχε καταφύγει εξάλλου και ο περιβόητος αρματολός του Ολύμπου Νικοτσάρας (Νίκος Τσάρας), αρχηγός όλων των κλεφτών της Θεσσαλίας και της Νότιας Μακεδονίας, κάνοντάς το ορμητήριό του για τις επιδρομές κατά των Τούρκων. Εκεί λέγεται πως έκρυψε το ληστρικό του κομπόδεμα, το οποίο αναζητούν μανιωδώς οι ντόπιοι κυνηγοί θησαυρών.
Με νόημα υποδεικνύεται εξάλλου η πρόσφατη επίσκεψη του προέδρου Πούτιν στο Άγιο Όρος, ο οποίος δεν έβλεπε την ώρα να πατήσει το πόδι του στην Αθωνική Πολιτεία, αναφερόμενος διαρκώς κατά τις συνομιλίες του στο Άγιο Όρος. Στη ρώσικη Μονή Παντελεήμονος, ο πρόεδρος Πούτιν έμεινε μακριά από τον φωτογραφικό φακό και για 40 λεπτά της ώρας χάθηκε μόνος στο εσωτερικό της.
Το γεγονός ωστόσο παραμένει: κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά (ή έστω να υπαινιχθεί με αποφασιστικό τρόπο) τι -άλλο- κρύβεται στο άβατο του Αγίου Όρους. Όσοι ξέρουν δεν μιλούν και μιλούν μόνο αυτοί που λένε ότι ξέρουν. Αν θα μπορούσαν να ξελασπώσουν το έθνος οι φανεροί και κρυφοί θησαυροί της μοναστικής πολιτείας, αυτό παραμένει αναγκαστικά θέμα προσωπικής πεποίθησης…
