Ήταν «μαύρη» η Κλεοπάτρα; Η ιστορική αλήθεια για μια «λάθος συζήτηση»

Η κληρονομιά της Κλεοπάτρας, της βασίλισσας της Αιγύπτου, είναι μνημειώδης, όμως συχνά επισκιάζεται από συζητήσεις σχετικά με την ταυτότητά της. Ποικιλοτρόπως έχει υποστηριχτεί πως ήταν Μακεδόνισσα, Ελληνίδα, Αιγύπτια ή Αφρικανή. Οι συζητήσεις αναζωπυρώθηκαν από το νέο ντοκιμαντέρ του Netflix «Queen Cleopatra», στο οποίο τη θρυλική βασίλισσα υποδύεται η μαύρη ηθοποιός Αντέλ Τζέιμς.

Η επιλογή προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις από μια μερίδα του κοινού που έκανε λόγο για «ιστορικές ανακρίβειες». Ένας από τους κορυφαίους αρχαιολόγους της Αιγύπτου, ο Ζαχί Χαουάς, πήρε θέση στη δημόσια αντιπαράθεση, υπογραμμίζοντας πως η Κλεοπάτρα, που γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 69 π.Χ, μέλος της δυναστείας των Πτολεμαίων, ήταν μακεδονικής – ελληνικής καταγωγής. Η υπόθεση φαίνεται πως θα φτάσει και στα δικαστήρια καθώς ένας Αιγύπτιος δικηγόρος, ο Μαχμούντ Αλ Σεμάρι, δηλώνοντας εξοργισμένος, κινήθηκε νομικά σε βάρος του Netflix. Στον αντίποδα, ορισμένοι Αιγύπτιοι εκφράζουν σοβαρές ανησυχίες για τον ρατσισμό, υπογραμμίζοντας πως η Αίγυπτος είναι μια αραβική χώρα με τον δικό της μαύρο πληθυσμό.

Η σκηνοθέτιδα της σειράς του Netflix υποστήριξε δημόσια την επιλογή της υπογραμμίζοντας πως «μπορεί να μην ξέρουμε με βεβαιότητα αν η Κλεοπάτρα ήταν μαύρη, όμως μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι δεν ήταν λευκή, όπως η Ελίζαμπεθ Τέιλορ». «Πρέπει να κάνουμε μια συζήτηση με τους εαυτούς μας για το χρώμα και την εσωτερικευμένη λευκή υπεροχή με την οποία μας έχει γαλουχήσει το Χόλιγουντ», πρόσθεσε.

Στην πραγματικότητα, όπως υπογραμμίζει το Time σε δημοσίευμά του, «ανιστόρητες» είναι οι ίδιες οι συζητήσεις σχετικά τη φυλετική ταυτότητα της Κλεοπάτρας βάσει του χρώματος της. Ο λόγος είναι πως αντικατοπτρίζουν περισσότερο τις σύγχρονες προσεγγίσεις περί φυλής και δεν σχετίζονταν με τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονταν το εν λόγω θέμα στην αρχαιότητα.

Ειδικοί επισημαίνουν πως η έννοια της φυλής είναι σύγχρονη και διαδόθηκε κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα. «Το να ρωτάς αν κάποιος ήταν “μαύρος” ή “λευκός” (σ.σ. για να προσδιορίσεις τη φυλετική ταυτότητά του) είναι τελείως αναχρονιστικό και αφορά κυρίως τις σύγχρονες πολιτικές αντιλήψεις αδιαφορώντας για την κατανόηση των όρων της αρχαιότητας», δηλώνει στο Time η Ρεμπέκα Φούτο Κένεντι, αναπληρώτρια καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Ντένισον. Και προσθέτει: «Αν θέλουμε να είμαστε πιο ακριβείς ιστορικά θα πρέπει να καταλάβουμε πως αντιλαμβάνονται οι αρχαίοι λαοί τις “εθνότητες” αντί να αποϊστορικοποιούμε τις δικές μας απόψεις».

Ποια ήταν η Κλεοπάτρα;

Η Κλεοπάτρα, η πιο γνωστή βασίλισσα της Αιγύπτου, ήταν το τελευταίο μέλος της δυναστείας των Πτολεμαίων που εξουσίασαν την Αίγυπτο μετά από 5.000 χρόνια φαραωνικής κυριαρχίας. Η βασιλεία της κράτησε 21 χρόνια πριν αυτοκτονήσει τον Αύγουστο του 30 π.Χ.

Ήταν το δεύτερο από τα πέντε παιδιά του βασιλιά Πτολεμαίου του 12^ου και της συζύγου του Κλεοπάτρας της 5^ης. Εκπαιδεύτηκε στην ιατρική, τη φιλοσοφία και τη ρητορική, ενώ εκτιμάται πως μιλούσε πολλές άλλες γλώσσες εκτός από τη μητρική της γλώσσα, την ελληνική. Η Κλεοπάτρα υπήρξε ο πρώτος ηγεμόνας της δυναστείας των Πτολεμαίων, που έμαθε την αρχαία αιγυπτιακή, μια πλέον εξαφανισμένη γλώσσα από την οποία «γεννήθηκε» η κοπτική.  

Μετά το θάνατο του πατέρα της, η Κλεοπάτρα ανέβηκε στο θρόνο το 51 π.Χ, τον οποίο μοιράστηκε αρχικά με έναν από τους μικρότερους αδελφούς της τον Πτολεμαίο τον 13^ο. Ωστόσο τελικά διεκδίκησε και πήρε το λεγόμενο «διπλό στέμμα» και ανακηρύχθηκε ως μοναδική βασίλισσα.

Τι γνωρίζουμε για την καταγωγή της

Η δυναστεία των Πτολεμαίων είχε μακεδονικές ρίζες και εξουσίασε την αρχαία Αίγυπτο κατά την ελληνιστική εποχή της. Η δυναστεία ιδρύθηκε όταν ο Μέγας Αλέξανδρος κατέλαβε την Αίγυπτο το 323 π.Χ.

Το γενεαλογικό μέρος της Κλεοπάτρας που παραμένει ένα σχετικό μυστήριο είναι αυτό σχετίζεται με τη μητέρα και τη γιαγιά της, από την πλευρά του πατέρα της. Ωστόσο, ειδικοί υπογραμμίζουν πως οι γάμοι συνήθως πραγματοποιούνταν μεταξύ μελών εντός της δυναστείας και δεν υπάρχουν στοιχεία που να υποδηλώνουν πως κάποια από τις δύο γυναίκες ήταν μαύρη. Όμως, σύμφωνα με το Time, όπως έγραψε ο Ντουέιν Γ. Ρόλερ, ομότιμος καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Οχάιο, «αν υποθέσουμε ότι η γιαγια της Κλεοπάτρας δεν είχε καταγωγή από τη Μακεδονία, τίθεται το ερώτημα ποια ήταν η καταγωγή της. Πηγές αναφέρουν πως αν δεν ήταν Μακεδόνισσα, το πιθανότερο είναι να ήταν Αιγύπτια. Έτσι στους προγόνους της Κλεοπάτρας ενδεχομένως να υπήρχε αιγυπτιακό στοιχείο».

«Θα μπορούσε εξίσου να ήταν Ελληνίδα, Μακεδόνισσα, Αιγύπτια και Ρωμαία», υπογραμμίζει η Ρεμπέκα Φούτο Κένεντι, τονίζοντας πως τα κενά στο γενεαλογικό δέντρο της Κλεοπάτρας αφήνουν χώρο για διάφορες ερμηνείες.  «Η πραγματικότητα είναι πως μπορεί ο καθένας να υποστηρίξει ότι υπήρχαν αρχαίοι Αιγύπτιοι που σήμερα θα τους θεωρούσαμε “μαύρους”, στο βαθμό που ήταν μη Άραβες, μη Φοίνικες, Αφρικανοί», δηλώνει. Σημειώνει μάλιστα ότι υπάρχουν αναφορές σε αρχαία κείμενα για Αιγύπτιους με μαύρο δέρμα, χωρίς όμως να υπάρχει ένα φυλετικό στοιχείο σε αυτές. «Τις γυναίκες συνήθως τις αναπαριστούσαν με χλωμό – “λευκό” δέρμα και τους άνδρες με πιο σκούρο – “μαύρο” δέρμα. Αυτό είναι μια διαίρεση βάσει βιολογικού φύλου και όχι μια εθνοτική διαίρεση, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα».

Η Κένεντι σημειώνει ακόμη ότι οι αναπαραστάσεις της Κλεοπάτρας που παραπέμπουν σε Αιγύπτιους έχουν παραβλεφθεί ιστορικά προς όφελος των αναπαραστάσεών της στα νομίσματα, όπου παραπέμπουν στην ελληνική καταγωγή της. «Αυτά οι αναπαραστάσεις αντικατοπτρίζουν διαφορετικές πτυχές της ταυτότητάς της. Δεν πρέπει να τα διαχωρίζουμε. Ωστόσο στη σύγχρονη αναζήτησή μας για τη μοναδική ταυτότητα της Κλεοπάτρας οδηγούμαστε σε περιορισμούς».

Μια λάθος συζήτηση

Οι φυλετικές ταξινομήσεις όπως τις αναγνωρίζουμε σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό ένα προϊόν της δυτικής ανθρωπολογικής σκέψης του 17^ου και 18^ου αιώνα και αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Η φυλή ξεκίνησε ως μια επινόηση για να κατηγοριοποιήσουν τους ανθρώπους με βάση την ήπειρο και το χρώμα του δέρματος.

Ως εκ τούτου αυτές οι ταξινομήσεις δημιουργήθηκαν πολύ αργότερα από τους αρχαίους πολιτισμούς. «Υπάρχει μια τάση στον σύγχρονο κόσμο να προσηλώνεται διάσημα πρόσωπα του παρελθόντος που αντιπροσωπεύουν πολιτισμούς», αναφέρει η Κένεντι, προσθέτοντας πως πάντα θα υπάρχουν αυτοί που προσπαθούν να διεκδικήσουν την Κλεοπάτρα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ώστε να εξυπηρετήσουν και να ενισχύσουν την αφήγησή τους. Αλλά εν τέλει, το να ρωτάει κάποιος αν η Κλεοπάτρα ήταν μαύρη ή λευκή, για να την κατατάξει σε μια φυλή, είναι μια λάθος ερώτηση γιατί «υποδηλώνει ότι πρόκειται για καθολικά αποδεκτές και όχι ιστορικά ενδεχόμενες κατηγοριοποιήσεις», τονίζει η Κένεντι και καταλήγει, μιλώντας στο Time: «Αυτό σημαίνει πως επιμένουμε να κάνουμε τις ίδιες συζητήσεις εδώ και δεκαετίες αντί να κατανοήσουμε την πραγματικότητα και τελικά να αντιληφθούμε το πώς θεωρούσε ο αρχαίος κόσμος τις δικές του “ταυτότητες”».