Στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, ο Πόντιος Πιλάτος θέτει μια ερώτηση στον Ιησού από τη Ναζαρέτ: «Τι είναι η αλήθεια;». Είναι ένα ερώτημα που θα μπορούσε να τεθεί και για την ιστορία του ίδιου του Πιλάτου. Από την οπτική γωνία της Καινής Διαθήκης της χριστιανικής Βίβλου, ο Ρωμαίος κυβερνήτης της Ιουδαίας ήταν ένας αμφιταλαντευόμενος δικαστής που αρχικά αθώωσε τον Ιησού πριν υποκύψει στη θέληση του πλήθους και τον καταδικάσει σε θάνατο.
Αντίθετα, οι μη βιβλικές πηγές τον παρουσιάζουν ως έναν βάρβαρο ηγέτη που αψηφούσε εσκεμμένα τις παραδόσεις του ιουδαϊκού λαού που επέβλεπε. Ποια ήταν η αλήθεια;
Η πρώιμη ζωή του Πιλάτου είναι ένα μυστήριο
Η ιστορία λέει λίγα πράγματα για τον Πιλάτο πριν υπηρετήσει ως Ρωμαίος έπαρχος της Ιουδαίας μεταξύ 26 και 36 μ.Χ. Πιστεύεται ότι γεννήθηκε σε μια ιππική οικογένεια στην Ιταλία, αλλά ορισμένοι θρύλοι υποστηρίζουν ότι η Σκωτία ήταν ο τόπος γέννησής του.
Μια από τις παλαιότερες -και πιο καυστικές- αφηγήσεις για τον Πιλάτο προέρχεται από τον Εβραίο φιλόσοφο Φίλωνα της Αλεξάνδρειας. Γράφοντας γύρω στο 50 μ.Χ., κατακεραύνωνε τον έπαρχο για «δωροδοκίες, προσβολές, ληστείες, ξεσπάσματα και άσκοπους τραυματισμούς, εκτελέσεις χωρίς δίκη, συνεχώς επαναλαμβανόμενες, αδιάκοπες και εξαιρετικά βαριές σκληρότητες».
«Ο Φίλων συνοψίζει τη διακυβέρνηση του Πιλάτου ως διεφθαρμένη και γεμάτη δωροδοκίες», λέει ο Stephen J. Patterson, ιστορικός του πρώιμου χριστιανισμού στο Πανεπιστήμιο Willamette και συγγραφέας πολλών βιβλίων, μεταξύ των οποίων το «The Forgotten Creed: Christianity’s Original Struggle Against Bigotry, Slavery, and Sexism». Αυτού του είδους η συμπεριφορά δεν θα ήταν και τόσο ασυνήθιστη για έναν Ρωμαίο ηγεμόνα, αλλά ο Πιλάτος προφανώς το έκανε πιο αδίστακτα από τους περισσότερους.
Το πρόβλημα είναι ότι δεν είναι εύκολο να γνωρίζουμε πόσο ιστορική ήταν στην πραγματικότητα η αφήγηση του Φίλωνος, λέει η Helen Bond, επικεφαλής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου και συγγραφέας του βιβλίου Pontius Pilate in History and Interpretation. «Ο Φίλων είναι ένας εξαιρετικά δραματικός συγγραφέας», σημειώνει, και μάλιστα με πολύ σαφείς προκαταλήψεις: «Οι άνθρωποι που τηρούν τους ιουδαϊκούς νόμους καταγράφονται με ιδιαίτερα θετικό τρόπο, ενώ οι άνθρωποι που δεν το κάνουν περιγράφονται με ιδιαίτερα αρνητικούς όρους».
Δεδομένης της αντίθεσης του Πιλάτου στον εβραϊκό νόμο, ο Φίλων τον περιγράφει «πολύ σκληρό».
Ο Πιλάτος συγκρούστηκε με τον εβραϊκό πληθυσμό της Ιερουσαλήμ
Ο Φίλων έγραψε επίσης ότι ο Πιλάτος επέτρεψε την είσοδο στο πρώην παλάτι του βασιλιά Ηρώδη στην Ιερουσαλήμ ενός ζεύγους επιχρυσωμένων ασπίδων με το όνομα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Τιβέριου, κατά παράβαση των εβραϊκών εθίμων. Γράφοντας μισό αιώνα αργότερα, ο Εβραίος ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος διηγήθηκε μια παρόμοια ιστορία ότι ο Πιλάτος επέτρεψε σε στρατεύματα να μεταφέρουν στρατιωτικές σημαίες με το ομοίωμα του αυτοκράτορα στην Ιερουσαλήμ, παρόλο που ο εβραϊκός νόμος απαγόρευε τις εικόνες στην πόλη. Ένα μεγάλο πλήθος ταξίδεψε στην ιουδαϊκή πρωτεύουσα Καισάρεια για να διαμαρτυρηθεί και ξάπλωσε πεσμένο γύρω από το παλάτι του Πιλάτου για πέντε ημέρες μέχρι να υποχωρήσει.
«Ο Ιώσηπος γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ τη χρονιά που ο Πιλάτος εγκατέλειψε το αξίωμά του και έτσι θα είχε αρκετά καλές πληροφορίες», λέει η Bond. «Η ιστορία έχει τον ήχο ενός νέου κυβερνήτη που βλέπει τι μπορεί να ξεφύγει και υποτιμά εντελώς τη δύναμη της τοπικής κοινής γνώμης όσον αφορά τις γλυπτές εικόνες». Ταυτόχρονα, σημειώνει η Bond, η ιστορία δείχνει την προθυμία του να υποχωρήσει και να σεβαστεί την κοινή γνώμη.
Σε ένα άλλο περιστατικό -με πιο αιματηρή κατάληξη- ο Ιωσήφ αφηγείται ότι ο Πιλάτος χρησιμοποίησε χρήματα από το θησαυροφυλάκιο του Ναού για να κατασκευάσει ένα υδραγωγείο προς την Ιερουσαλήμ. Αυτή τη φορά, όταν συγκεντρώθηκαν διαδηλωτές, ο Πιλάτος έστειλε στρατιώτες με απλή περιβολή να διεισδύσουν στο πλήθος. Με το σήμα του, έβγαλαν ρόπαλα κρυμμένα στα ρούχα τους και χτύπησαν μέχρι θανάτου πολλούς από τους διαδηλωτές.
Τα Ευαγγέλια απεικονίζουν έναν αναποφάσιστο Πιλάτο – Γιατί ήθελε τον Ιησού νεκρό
Ο Ιώσηπος ανέφερε επίσης τον περιβόητο ρόλο του Πιλάτου να συμφωνήσει στην εκτέλεση του Ιησού. Σύμφωνα με τα Ευαγγέλια, το Σανχεντρίν, ένα επίλεκτο συμβούλιο ιερατικών και λαϊκών πρεσβυτέρων, συνέλαβε τον Ιησού κατά τη διάρκεια της εβραϊκής γιορτής του Πάσχα, απειλούμενο βαθιά από τις διδασκαλίες του. Τον έσυραν ενώπιον του Πιλάτου για να δικαστεί για βλασφημία – επειδή ισχυριζόταν, όπως είπαν, ότι ήταν βασιλιάς των Ιουδαίων. Και πίεσαν τον Πιλάτο, τον μόνο που είχε την εξουσία να επιβάλει θανατική ποινή, να ζητήσει τη σταύρωσή του.
Σε αντίθεση με την απεικόνιση του Πιλάτου ως ανελέητου ηγεμόνα από τον Φίλωνα και τον Ιώσηπο, και τα τέσσερα Ευαγγέλια τον παρουσιάζουν ως αμφιταλαντευόμενο δικαστή. Σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Μάρκου, ο Πιλάτος υπερασπίστηκε τον Ιησού προτού υποκύψει στην επιθυμία του πλήθους.
Αλλά ο Μάρκος είχε μια απώτερη ατζέντα, σημειώνει ο Patterson, καθώς έγραψε το Ευαγγέλιο εν μέσω της αποτυχημένης Εβραϊκής εξέγερσης κατά της Ρωμαϊκής κυριαρχίας μεταξύ 66 και 70 μ.Χ., ενώ η χριστιανική αίρεση βρισκόταν σε πικρή ρήξη με τον Ιουδαϊσμό και προσπαθούσε να προσελκύσει Ρωμαίους προσηλυτισμένους.
«Ο σκοπός του Μάρκου δεν είναι πραγματικά ιστορικός», λέει ο Patterson. «Είναι να ρίξει τον εβραϊκό πόλεμο σε ένα συγκεκριμένο φως. Ο Μάρκος κατηγορεί τους Ιουδαίους άρχοντες στην Ιερουσαλήμ για την καταστροφή της [κατά τη διάρκεια της εξέγερσης] επειδή οι αρχιερείς και οι αξιωματούχοι απέρριψαν τον Ιησού όταν είχε έρθει στην πόλη. Ο Μάρκος αφηγείται την ιστορία της δίκης του Ιησού λιγότερο για τον Πιλάτο και περισσότερο για τη μετατόπιση της ευθύνης στους Εβραίους ηγέτες».
Σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, ο Πιλάτος έπλυνε τα χέρια του μπροστά στο πλήθος πριν ανακοινώσει: «Είμαι αθώος για το αίμα αυτού του ανθρώπου, φροντίστε το μόνοι σας». Ο ιουδαϊκός λαός φώναξε ως απάντηση: «Το αίμα του να είναι πάνω σε εμάς και τα παιδιά μας». Πρόκειται για ένα χωρίο που θα χρησιμοποιούνταν για χιλιετίες για να διώξουν τον εβραϊκό λαό.
«Ο Ματθαίος λέει ότι ενώ οι Ρωμαίοι πραγματοποίησαν στην πραγματικότητα την πράξη, οι Εβραίοι ήταν υπεύθυνοι – μια επιχειρηματολογία που είχε φυσικά καταστροφικές συνέπειες έκτοτε», λέει ο Μποντ. «Αν ο Ιησούς προκαλούσε προβλήματα σε μια συγκέντρωση όπως το Πάσχα, όταν η πόλη ήταν ασφυκτικά γεμάτη, δεν νομίζω ότι ο Πιλάτος θα αφιέρωνε πολύ χρόνο στο να ανησυχεί για το τι να κάνει μαζί του. Το πώς θα χειριζόταν την υπόθεση εξαρτιόταν εξ ολοκλήρου από τον κυβερνήτη, και αφού άκουσε τα στοιχεία, αναμφίβολα σκέφτηκε ότι η απαλλαγή από τον Ιησού ήταν η καλύτερη λύση».
Ένα άλλο στοιχείο της ιστορίας της Καινής Διαθήκης που εξακολουθεί να μην υποστηρίζεται από ιστορικά στοιχεία είναι η προσφορά του Πιλάτου να μετατρέψει τη θανατική ποινή ενός εγκληματία με λαϊκή ψηφοφορία – κάτι που σύμφωνα με τους συγγραφείς των Ευαγγελίων αποτελούσε ετήσια παράδοση του Πάσχα. Στα Ευαγγέλια, το πλήθος επέλεξε τον εγκληματία Βαραββά αντί του Ιησού. «Οι μελετητές έχουν ψάξει για αποδείξεις», λέει ο Patterson, και μέχρι στιγμής «δεν έχουν βρει ποτέ τίποτα που να αναφέρεται στο λεγόμενο έθιμο της απελευθέρωσης ενός κρατουμένου το Πάσχα».
Ο Πιλάτος εξαφανίζεται από την ιστορία μετά τη διακυβέρνησή του
Σύμφωνα με τον Ιώσηπο και τον Ρωμαίο ιστορικό Τάκιτο, ο Πιλάτος απομακρύνθηκε από το αξίωμά του και στάλθηκε πίσω στη Ρώμη αφού χρησιμοποίησε υπερβολική βία για να διαλύσει μια ύποπτη εξέγερση Σαμαρειτών. Μόλις έφτασε στη Ρώμη, ο Πιλάτος εξαφανίστηκε από τα ιστορικά αρχεία. Σύμφωνα με ορισμένες παραδόσεις, εκτελέστηκε από τον αυτοκράτορα Καλιγούλα ή αυτοκτόνησε, με το σώμα του να ρίχνεται στον ποταμό Τίβερη. Ο πρώιμος χριστιανός συγγραφέας Τερτυλλιανός υποστήριξε μάλιστα ότι ο Πιλάτος έγινε οπαδός του Ιησού και προσπάθησε να προσηλυτίσει τον αυτοκράτορα στον χριστιανισμό.
Το 1961, αρχαιολόγοι στην Καισάρεια ανακάλυψαν αδιάσειστα στοιχεία για την ύπαρξη του Πιλάτου. Ένα θραύσμα μιας σκαλισμένης πέτρας με το όνομα και τον τίτλο του Πιλάτου χαραγμένο στα λατινικά βρέθηκε με την όψη προς τα κάτω, που χρησιμοποιούνταν ως σκαλοπάτι σε ένα αρχαίο θέατρο. Είναι πιθανό η “πέτρα του Πιλάτου” να χρησίμευσε αρχικά ως πλάκα αφιέρωσης για κάποιο άλλο οικοδόμημα. Ένα άρθρο του Νοεμβρίου 2018 στο Israel Exploration Journal ανακοίνωσε μια ακόμη ανακάλυψη, καθώς προηγμένη φωτογραφία αποκάλυψε το όνομα του Πιλάτου γραμμένο στα ελληνικά σε ένα δαχτυλίδι από κράμα χαλκού 2.000 ετών που ανασκάφηκε από το Ηρώδειο.
