Τι είναι το «Φαινόμενο Μαντέλα» και πώς το μυαλό μάς παίζει άσχημα παιχνίδια

Για πόσα και πόσα πράγματα που θυμόμαστε καλά και ορκιζόμαστε πως είναι ακριβώς έτσι δεν ανακαλύπτουμε έντρομοι κάποια στιγμή ότι κάναμε τραγικό λάθος; Αν το έχετε πάθει, και σίγουρα το έχετε πάθει, τότε πέσατε κι εσείς θύματα του «Φαινομένου Μαντέλα», μιας μορφής συλλογικής πλάνης που αποδίδει λανθασμένα χαρακτηριστικά και στοιχεία σε πράγματα που δεν τα έχουν. Το πράγμα έγινε πιο ορατό από ποτέ το 2010, όταν το ίντερνετ θυμήθηκε ξαφνικά πως ο Νέλσον Μαντέλα είχε πεθάνει. Είχε πεθάνει στη φυλακή κάποια στιγμή στη δεκαετία του 1980, θυμόνταν πολλοί και ανακαλούσαν ακόμα και την κηδεία του! Ο Μαντέλα πέθανε το 2013 βέβαια, έχοντας βγει από τη φυλακή στη δεκαετία του 1990, παρά το γεγονός ότι αναρίθμητοι ομολογούσαν πως είχαν δει ακόμα και την κηδεία του στην τηλεόραση. Και ήταν μια ερευνήτρια του μεταφυσικού, κάποια Fiona Broome, που κατέληξε στον όρο «Φαινόμενο Μαντέλα» για να εξηγήσει τα συλλογικά αυτά λαθάκια της μνήμης, ένα παιχνίδι του μυαλού με πράγματα, γεγονότα και καταστάσεις που κανείς δεν ήξερε από πού προέρχονταν. Όλοι, ας πούμε, ξέρουμε ότι ο ηλικιωμένος κύριος της Monopoly φορά μονόκλ (δεν φορά) ή ότι ο αγαπημένος C-3PO του «Star Wars» είναι ολότελα χρυσός (δεν είναι, το ένα του πόδι είναι ασημένιο). Τέτοιες παρανοήσεις είναι συχνότατες σε λογοτεχνία και κινηματογράφο, νομίζοντας πως κάτι είναι έτσι, ενώ δεν είναι. Η Broome εξηγεί βέβαια το «Φαινόμενο Μαντέλα» μέσω ψευδοεπιστημονικών θεωριών, μιλώντας ατάραχη για παράλληλα σύμπαντα και εξηγώντας το φαινόμενο στη βάση των μετακινήσεων μεταξύ των παράλληλων αυτών πραγματικοτήτων, καθώς εντός του εκάστοτε σύμπαντος υπάρχουν εναλλακτικές εκδοχές γεγονότων και αντικειμένων. Άλλοι πάλι κυνηγοί του απόκρυφου εξηγούν το φαινόμενο μέσω των αλλαγών που επιφέρουν στην παγκόσμια Ιστορία οι ταξιδιώτες του χρόνου! Παρά το γεγονός ότι αυτές οι υποθέσεις έχουν τη δυναμική τους στο ίντερνετ, το συνωμοσιολογικό ίντερνετ φυσικά, εμείς δεν θα ασχοληθούμε μαζί τους, καθώς δεν έχουν πρακτικές, ελέγξιμες συνέπειες. Θα δούμε ωστόσο πώς εξηγεί η ψυχολογία το «Φαινόμενο Μαντέλα», αυτή την «πλαστή μνήμη» δηλαδή που εδράζεται σε πραγματικά μνημονικά ίχνη και κοινωνικές πιέσεις. Η γνωστική ψυχολογία μάς λέει πως ανακαλούμε γεγονότα ή εμπειρίες με τρόπο λανθασμένο ή διαστρεβλωμένο στο πλαίσιο των λεγόμενων «ψευδομνημών», μιας ασυνείδητης κατασκευής προκατασκευασμένων ή παρερμηνευμένων μνημών. Τις ψευδομνήμες τις μελετά η ψυχολογία εδώ και καιρό και σε ένα τρανό πείραμα αποδεικνύει πως όταν έχουμε να απομνημονεύσουμε μια λίστα με λέξεις που συνδέονται στενά (όπως ας πούμε «κρεβάτι» και «μαξιλάρι»), τότε δεν είναι καθόλου σπάνιο να ανακαλούμε λέξεις που έχουν κάποια συνάφεια, μόνο που δεν παρουσιάστηκαν στη λίστα (όπως «ύπνος»). Η επιστήμη έχει αναγνωρίσει κι άλλες πηγές ψευδομνήμης, πειραματικές συνθήκες δηλαδή κατά τις οποίες οι άνθρωποι δεν μπορούν να διακρίνουν καν τα πραγματικά από τα φανταστικά γεγονότα. Τα πειράματα της γνωστικής ψυχολόγου Elizabeth Loftus είναι εδώ σταθμός, καθώς βρήκε ότι ακόμα και το 25% των υποκειμένων της δεν μπορούσαν να διακρίνουν ένα πραγματικό από ένα φανταστικό γεγονός, αν το παρουσίαζε όπως έπρεπε…

Το «Φαινόμενο Μαντέλα» είναι για την επιστήμη άλλο ένα γνωσιακό σφάλμα της μνήμης μας. Η μνήμη μας δουλεύει μέσω «σεναρίων», πακέτων γνώσης δηλαδή που ενεργοποιούνται αυτόματα και κατευθύνουν εν πολλοίς τη μνήμη μας. Είναι στρατηγικές επιβίωσης, ώστε να έχεις μια πρώτη και γρήγορη εντύπωση για τον κόσμο και το εκάστοτε περιβάλλον, μόνο που είναι γεμάτες λάθη και διαστρεβλώσεις. Και βέβαια είναι και η απλούστερη αλήθεια ότι ένα λάθος που επαναλαμβάνεται και επαναλαμβάνεται θα γίνει τελικά μαζική αλήθεια. Κάτι που ξέρει καλά το ίντερνετ που μας παραθέτει μονίμως φράσεις που έχουν πει διάσημοι, ενώ ποτέ τους δεν τις ξεστόμισαν. Το «Φαινόμενο Μαντέλα» δεν είναι λοιπόν τίποτα παραπάνω από μνημονικό λάθος και κοινωνική παραπληροφόρηση. Γι’ αυτό εξάλλου και οι ανακρίβειές του είναι τετριμμένες, μικρολαθάκια δηλαδή σε λεπτομέρειες παρά στη συνολική εικόνα.