Μισό αιώνα μετά τον θάνατό του και 12 χρόνια αφότου πρωτοκυκλοφόρησαν οι ισχυρισμοί ότι δολοφονήθηκε με εντολή της δικτατορίας του στρατηγού Αουγκούστο Πινοσέτ, ο θάνατος του πιο διάσημου ποιητή της Χιλής, Πάμπλο Νερούδα, παραμένει ένα μυστήριο.
Για περισσότερο από μία δεκαετία ερευνάται ο θάνατός του χωρίς όμως να υπάρχουν μέχρι στιγμής σαφή συμπεράσματα. Ιατροδικαστές στον Καναδά, τη Δανία και αλλού έχουν ψάξει τα λείψανα του ποιητή σε μια προσπάθεια να διαπιστώσουν τι τον σκότωσε, αλλά δεν μπόρεσαν να δώσουν οριστική απάντηση. Εν τω μεταξύ, ο άνθρωπος που ισχυρίστηκε πρώτος ότι ο ποιητής δολοφονήθηκε, ο πρώην οδηγός και προσωπικός βοηθός του Νερούδα, Manuel Araya πέθανε τον Ιούνιο του τρέχοντος έτους, σε ηλικία 77 ετών, χωρίς ποτέ να δει το τέλος της υπόθεσης. «Πρέπει να ξεκαθαριστεί η υπόθεση», είπε ο ανιψιός του Νερούδα Ροδόλφο Ρέγιες στο BBC σε πρόσφατη συνέντευξή του. «Η μπάλα είναι στο γήπεδο του δικαστή που ερευνά την υπόθεση και όλοι περιμένουμε να κάνει μια δήλωση», πρόσθεσε.
Ο Νερούδα, που κέρδισε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1971 και ήταν διάσημος για την ερωτική του ποίηση, πέθανε πριν από 50 χρόνια, στις 23 Σεπτεμβρίου 1973, μόλις 12 ημέρες μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα που έφερε στην εξουσία τον στρατηγό Πινοσέτ. Ήταν 69 ετών. Έπασχε από καρκίνο του προστάτη και το πιστοποιητικό του θανάτου του ανέφερε ότι πέθανε από «καρκινική καχεξία» που προκλήθηκε από την ασθένεια.
Το 2011, ο Araya που εργάστηκε για τον Νερούδα τον τελευταίο χρόνο της ζωής του ποιητή, ισχυρίστηκε ότι του είχε γίνει θανατηφόρα ένεση στο νοσοκομείο για να τον εμποδίσει να εξοριστεί στο Μεξικό, από όπου σχεδίαζε να ηγηθεί της αντιπολίτευσης στο καθεστώς Πινοσέτ. Ο Νερούδα ήταν κομμουνιστής και στενός φίλος του Σαλβαδόρ Αλιέντε, του σοσιαλιστή προέδρου που καθαιρέθηκε στο πραξικόπημα. «Δολοφόνησαν τον Νερούδα επειδή δεν ήταν προς το συμφέρον του Πινοσέτ να φύγει από τη χώρα», είπε ο Araya στο BBC. Σε απάντηση στον ισχυρισμό του, τα λείψανα του Νερούδα εκτάφηκαν το 2013 και υποβλήθηκαν σε ιατροδικαστικές εξετάσεις.
Μια ομάδα ειδικών με επικεφαλής επιστήμονες στο Πανεπιστήμιο McMaster στο Τορόντο και στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν πέθανε από καρκίνο, αλλά δεν μπορούσαν να πουν από τι πέθανε, και έτσι παραγγέλθηκαν περισσότερες εξετάσεις. Τον Φεβρουάριο του τρέχοντος έτους επέστρεψαν με άλλη αναφορά. Είχαν βρει ίχνη του βακτηρίου clostridium botulinum σε ένα από τα δόντια του Νερούδα. «Το στέλεχος της αλλαντίασης παράγει μια από τις πιο θανατηφόρες τοξίνες που γνωρίζει η ανθρωπότητα, την αλλαντίαση, και είναι γνωστό ότι έχει χρησιμοποιηθεί ως βιολογικό όπλο σε πολλές χώρες», ανέφεραν οι ειδικοί.
Ωστόσο, προειδοποίησαν ότι δεν υπήρχε οριστική απόδειξη ότι το clostridium botulinum είχε σκοτώσει τον Νερούδα, «ούτε ότι χρησιμοποιήθηκε σκόπιμα για να γίνει αυτό». Η έκθεση των επιστημόνων βρίσκεται τώρα ενώπιον των δικαστικών αρχών της Χιλής. Η δικαστής που εξετάζει την υπόθεση, Paola Plaza, αναμένεται να εκδώσει σύντομα πόρισμα.
Η υπόθεση έχει διχάσει τους Χιλιανούς και την οικογένεια Νερούδα. Από τη μία ο Rodolfo Reyes είναι πεπεισμένος ότι ο θείος του δολοφονήθηκε, ενώ ένας άλλος ανιψιός, ο Bernardo Reyes, περιγράφει την όλη έρευνα ως «για τα κλάματα» και fake news. Το Ίδρυμα Νερούδα, το οποίο διαχειρίζεται την περιουσία του ποιητή, είναι κατηγορηματικό ότι πέθανε από φυσικά αίτια. Η χήρα του Νερούδα, η Ματίλντε Ουρούτια, που έζησε με τον Νερούδα για 12 χρόνια, δεν ισχυρίστηκε ποτέ ότι δολοφονήθηκε. Ωστόσο, είπε ότι δεν περίμενε ότι θα πέθαινε τόσο γρήγορα και ότι οι γιατροί της είπαν ότι ήταν πιθανό να ζήσει για τουλάχιστον άλλα έξι χρόνια. Πίστευε ότι ο Νερούδα πέθανε από ραγισμένη καρδιά αφού είδε το πραξικόπημα να καταστρέφει όλα όσα υποστήριζε πολιτικά.
Οι εισαγγελείς έχουν εξετάσει δεκάδες γιατρούς, νοσηλευτές, διπλωμάτες και πολιτικούς, καθώς και φίλους του Νερούδα που τον είδαν τις τελευταίες μέρες της ζωής του. Μερικοί από αυτούς περιγράφουν έναν άνδρα που ήταν βαριά άρρωστος: «Ήταν ξεκάθαρο για μένα ότι θα πέθαινε», είπε η Aída Figueroa, στενή φίλη του ποιητή που ήταν μαζί του στο νοσοκομείο τις τελευταίες του ώρες. Άλλοι, πάλι, δεν ήταν τόσο σίγουροι. Ο Gonzalo Martínez Corbalá, πρεσβευτής του Μεξικού στη Χιλή, είδε τον ποιητή μια μέρα πριν πεθάνει: «Μίλησα με τον Πάμπλο Νερούδα για τις προετοιμασίες για το επικείμενο ταξίδι [στο Μεξικό]», είπε στους ανακριτές. «Προφανώς τον πλήγωσε που έφυγε, αλλά κατάλαβε και τον ρόλο που θα μπορούσε να παίξει στο εξωτερικό. Δεν είδα τίποτα σε αυτόν που να υποδηλώνει ότι ήταν σε αγωνία, ότι δεν μπορούσε να μιλήσει ή να τα βγάλει πέρα μόνος του… δεν πέθαινε, πόσο μάλλον να ήταν σε κώμα».
Πολλοί άνθρωποι αναρωτήθηκαν γιατί ο Araya χρειάστηκαν σχεδόν 40 χρόνια για να ισχυριστεί τα παραπάνω. Σε απάντησή του, ο οδηγός είπε ότι για 17 χρόνια κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, θα ήταν πολύ επικίνδυνο να γίνει ένας τέτοιος ισχυρισμός και ότι στη συνέχεια, στις δεκαετίες του 1990 και του 2000, προσπάθησε να πείσει τον τύπο της Χιλής να καλύψει την ιστορία του, αλλά «Δεν ήξερα πραγματικά πώς να το κάνω, και ούτως ή άλλως, κανείς δεν ήθελε να ακούσει». Μιλώντας στο BBC τον Μάιο του τρέχοντος έτους, λίγες εβδομάδες πριν από το θάνατό του, ο Araya επανέλαβε τον ισχυρισμό του. «Ο Νερούδα δολοφονήθηκε», επέμεινε. «Το έχω πει από το πρώτο λεπτό και θα το λέω μέχρι τη μέρα που θα πεθάνω».
