Ένα από τα σπουδαιότερα σημεία πολιτισμού όχι μόνο στην Καστοριά όπου εντοπίζεται αλλά σε ολόκληρη την Ελλάδα, ανακαλύφθηκε κατά τύχη το 1932. Τότε, όταν η στάθμη της λίμνης λίγο έξω από την πόλη της Καστοριάς, στο χωριό Δισπηλιό, κατέβηκε παρατηρήθηκαν στην επιφάνεια από τον καθηγητή Αντώνιο Κεραμόπουλο υπολείμματα πασσάλων.
Το ίδιο συνέβη και λίγα χρόνια αργότερα, το 1965, όταν η στάθμη της λίμνης και πάλι κατέβηκε. Αυτήν τη φορά, ωστόσο, στην επιφάνεια βγήκαν εκατοντάδες πάσσαλοι, αποκαλύπτοντας τα λείψανα ενός λιμναίου οικισμού της Νεολιθικής Εποχής. Ο λόγος για το προϊστορικό Δισπηλιό, έναν από τους παλαιότερους και πιο σημαντικούς λιμναίους οικισμούς σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Οι συστηματικές ανασκαφές, ωστόσο, ξεκίνησαν 60 χρόνια αργότερα από την πρώτη ανακάλυψη, το 1992, υπό τον καθηγητή προϊστορικής αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Γεώργιο Χουρμουζιάδη, και σταδιακά με το πέρασμα του χρόνου δημιουργήθηκε η σημερινή αναπαράσταση του προϊστορικού λιμναίου οικισμού, η οποία παρουσιάζει μια «ζωντανή» εικόνα της Νεολιθικής εποχής.
Σύμφωνα με τα ευρήματα των ανασκαφών ο οικισμός τοποθετείται περίπου στην έκτη χιλιετία π.Χ., κατά την διάρκεια της οποίας στην περιοχή αναπτύχθηκε ένας σπουδαίος πολιτισμός. Ανάμεσα σε αυτά και η περίφημη Πινακίδα του Δισπηλιού (ή Δίσκος του Δισπηλιού), ένα εύρημα που ο «Δημόκριτος» τοποθέτησε χρονολογικά στο 5260 π.Χ.
Στις συνολικά οκτώ καλύβες σε πραγματικό μέγεθος που έχουν δημιουργηθεί από ξύλο και πηλό, ο επισκέπτης παίρνει μια ιδέα για το πώς έμοιαζε ένα «νοικοκυριό» περίπου 7.500 χρόνια πριν, με αντικείμενα καθημερινής χρήσης αλλά και εργαλεία δίνοντας μια εικόνα για την καθημερινότητα των προϊστορικών γεωργών και ψαράδων, κυνηγών και κτηνοτρόφων.
