Ο ανανεωτής του θεάτρου Ευγένιος Ιονέσκο

Η κοινοτοπία της ύπαρξης αλλά και η ανθρώπινη μοναξιά μπήκαν από νωρίς στο συγγραφικό στόχαστρο του κορυφαίου θεατράνθρωπου, που βάλθηκε να διακωμωδήσει τραγικά το βαρετό της ζωής και την ελαφρότητα της καθημερινότητας. Καθώς «είναι αφύσικο πράγμα να ζεις», όπως δήλωνε εμφατικά ο πολυγραφότατος Ιονέσκο, μετουσίωσε τις αναζητήσεις του στη ζωή σε θεατρικά έργα, πάντα εκεί στην κόψη του παραλόγου με τη λογική, «την τρέλα των δυνατών», όπως την ήθελε ο ανανεωτής δραματουργός. Κι αν περίφημες ατάκες από θεατρικά του έργα, όπως ότι «µπορείς πάντα να προβλέψεις τα γεγονότα αφού έχουν γίνει» και «η κοινωνική πρόοδος είναι σίγουρα καλύτερη µε λίγη ζάχαρη», δεν βγάζουν νόημα εκτός του παράλογου πλαισίου, είναι γιατί έτσι ακριβώς τις ήθελε ο επίσηµος εκφραστής του: να αναδεικνύουν το αδιέξοδο και μάταιο της επικοινωνίας και -µέσω αυτής- το ανούσιο και το παράλογο της ίδιας της ζωής! Εξάλλου, «δεν είναι η απάντηση που μας διαφωτίζει, αλλά η ερώτηση», ισχυριζόταν ο επαναστάτης αυτός της δραματουργίας, ο συνιδρυτής του Θεάτρου του Παραλόγου (µαζί µε τους Σάµιουελ Μπέκετ, Ζαν Ζενέ και μερικούς ακόμη πειραματικούς συγγραφείς της δεκαετίας του ’50), ο άνθρωπος που ανανέωσε τη σύγχρονη θεατρική γραφή και πράξη, μπολιάζοντάς τη με γλυκόπικρο χιούμορ, σαρκασμό, γελοιότητα αλλά και τη μοναδική αίσθηση του μάταιου, του τίποτα, του μηδέν και του κενού. Κάθε εξουσία αποδομήθηκε στο έργο του Ιονέσκο, το οποίο αποτύπωσε το ιδιαίτερο μεταπολεμικό κλίμα της δεκαετίας του ’50, δίνοντας νέα ώθηση στη θεατρική τέχνη. Κι όσο παράλογο κι αν θα του ακουγόταν, σήμερα περιλαμβάνεται κι αυτός στους κλασικούς του θεάτρου: οι παράλογες καταστάσεις που δημιουργούν μια ταυτοχρόνως κωμική και γκροτέσκα ατμόσφαιρα είναι συνώνυμο της θεατρικής του πένας… Πρώτα χρόνια Ο Ευγένιος Ιονέσκο γεννιέται στις 26 Νοεµβρίου 1909 στη Ζλατίνα της Ρουµανίας από ρουμάνο πατέρα και γαλλίδα μητέρα, αν και θα περάσει το μεγαλύτερο μέρος της παιδικής του ηλικίας στη Γαλλία, όπου και θα του συμβεί το περιστατικό που θα του αλλάξει τη ζωή (κατά δήλωσή του, τουλάχιστον). Περπατώντας λοιπόν στον καυτό ήλιο μιας επαρχιακής γαλλικής κωμόπολης, ο μικρός Ευγένιος παθαίνει ηλίαση και νιώθει ότι πετάει, με μια αίσθηση εσωτερικής γαλήνης να τον κατακλύζει. «Επιστρέφοντας» στην πραγματικότητα, προσλαμβάνει τον κόσμο ως ένα κακό και διεφθαρμένο μέρος, γεμάτο ματαιότητα και φθορά. Η περίεργη αυτή αντίθεση ψυχικής ευφορίας/ματαιότητας της ύπαρξης θα χαρακτηρίσει τόσο τη ζωή όσο και το κατοπινό του έργο. Το 1925, με τους γονείς του να έχουν πάρει μόλις διαζύγιο, ο έφηβος Ιονέσκο ακολουθεί τον πατέρα του πίσω στη Ρουμανία και φοιτά στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου, απ’ όπου βγαίνει καθηγητής της γαλλικής γλώσσας το 1933, κόντρα στην πατρική συμβουλή που τον ήθελε δικηγόρο. Ταυτόχρονα, εγκαινιάζει τη συγγραφική του καριέρα, γράφοντας ποιητικούς στίχους (από το 1931), ενώ η αγάπη του για τα γράµµατα απαθανατίστηκε και στη μακροχρόνια εμπλοκή του με τη μετάφραση αλλά και την επιµέλεια εκδόσεων. Επόμενος σταθμός το 1936, όταν παντρεύεται την εκλεκτή της καρδιάς του, Rodicia Burileanu, με την οποία θα αποκτήσουν αργότερα μία κόρη, για την οποία ο Ιονέσκο θα αρχίσει να γράφει μια σειρά από -το λιγότερο!- ασυνήθιστα παραμύθια και παιδικές ιστορίες. Ταυτοχρόνως, συνεχίζει τις σπουδές του στη γαλλική λογοτεχνία. Ο Ιονέσκο επέστρεψε στη Γαλλία με την οικογένειά του δύο χρόνια μετά τον γάμο (1938) για να συνεχίσει τις σπουδές του σε διδακτορικό επίπεδο (το οποίο δεν θα ολοκληρώσει ποτέ), ενώ στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η φαμίλια εγκαταστάθηκε στη Μασσαλία. Μετά τον πόλεμο, το ζευγάρι μετακόμισε οριστικά στο Παρίσι… Καριέρα στο θέατρο Ο Ιονέσκο, που θα απολάμβανε αργότερα μεγάλη φήμη ως δραματουργός, ξεκίνησε την περιπέτειά του με τη θεατρική γραφή το 1950, όταν γράφει τη μνημειώδη «Φαλακρή Τραγουδίστρια» (όλα του τα έργα είναι γραμμένα στα γαλλικά). Έχοντας μόλις αρχίσει να μαθαίνει αγγλικά στα 40 του χρόνια ζωής, βρήκε έμπνευση στη νέα γλώσσα και το αρχάριο στάδιο της εκμάθησής της: οι απλές προτάσεις που μπορούσε να συντάξει στην αγγλική λειτούργησαν ως εφαλτήριο για το μυστηριώδες, το τραγικό και το γελοίο που τόσο αποζητούσε στα θεατρικά γραπτά του. Γράφει λοιπόν τη «Φαλακρή Τραγουδίστρια» για να σατιρίσει μια μεσοαστική οικογένεια παγιδευμένη σε έναν κόσμο που υποκαθορίζεται από ανόητα πρωτόκολλα, αφόρητες τυπικότητες και μπανάλ ρουτίνες. Προς μεγάλη του έκπληξη, η μικρή παραγωγή που ανέβηκε σε περιφερειακό θέατρο του Παρισιού γνώρισε βιτριολικές κριτικές αλλά και την πρωτοφανή αμηχανία του κοινού. Κανείς δεν το κατάλαβε, όλοι ήταν έτοιμοι να το χαντακώσουν! Κι έτσι, πριν καλά-καλά το καταλάβει, η «Φαλακρή Τραγουδίστρια» εκτόξευσε τον μεσόκοπο άντρα στην κορυφή των αβανγκάρντ θεατρικών πραγμάτων της Γαλλίας… Ο Ιονέσκο δήλωσε σε συνέντευξη της εποχής για το θρυλικό πλέον θεατρικό του: «O αυτοματισμός της γλώσσας, η συμπεριφορά των ανθρώπων, το να μιλάμε για να μη λέμε τίποτα, να μιλάμε γιατί δεν έχουμε τίποτα προσωπικό να πούμε, μου αποκάλυψαν την έλλειψη εσωτερικής ζωής, τον μηχανισμό του καθημερινού, τον άνθρωπο που πλέει μέσα στο κοινωνικό του περιβάλλον, το ότι δεν ξεχωρίζουμε πια τίποτα». Σειρά έχουν κατόπιν δύο από τα πλέον περίφημα μονόπρακτά του, «Το Μάθημα» (1951) και «Οι Καρέκλες» (1952), ενώ το 1959 θα χαρίσει στην ανθρωπότητα το κορυφαίο του αριστούργημα, τον «Ρινόκερο». Τα έργα του, ή «αντι-έργα» όπως τα χαρακτηρίζει ο ίδιος ο δραματουργός, έσπασαν κάθε θεατρική σύμβαση πλοκής και αλληλουχίας σκηνών, εξερευνώντας τη θνητότητα και το μεγάλο υπαρξιακό αίνιγμα της ζωής με τρόπο ευφάνταστο και μαύρο χιούμορ. Και βέβαια η γραμμή μεταξύ πραγματικότητας και μύθου παύει να διαπερνιέται αντιφατικά στο έργο του μεγάλου αυτού θεατρικού μάστορα, καθώς σκαρώνει ανόητους κόσμους που κυβερνώνται από τους νόμους της τύχης και της μοίρας. Μέσα σε 10 χρόνια, μέχρι το 1962 δηλαδή όταν ο Martin Esslin θα τον αναγνωρίσει ως τον θεμελιωτή του αποκαλούμενου «Θεάτρου του Παραλόγου», ο Ιονέσκο θα έχει προλάβει να εκφράσει το παράλογο της ύπαρξης σε κάθε του έκφανση, προκαλώντας τα παραδοσιακά θεατρικά ήθη και ανανεώνοντας μια για πάντα τη θεατρική γραφή (αλλά και τη γραφή εν γένει). Πέρα από τη θεατρική του πένα που τσακίζει τα κόκαλα της αστικής τάξης και του κομφορμισμού σε κάθε λογής εξουσία, ο Ιονέσκο άφησε και θεωρητικό έργο, με τα δοκίμιά του να ρίχνουν άπλετο φως στη θεατρική πράξη αλλά και τη δραματουργική σκέψη. Στο πλέον λαμπρό θεωρητικό του σύγγραμμα, την «Εμπειρία του Θεάτρου», ο Ιονέσκο προωθεί το δικό του όχημα για τον θεατρικό μύθο, τη «φανταστική αλήθεια», ως πιο ζωντανή και διαδραστική από τις παραδοσιακές θεατρικές φόρμες του ρεαλισμού, αλλά και του θεάτρου του Μπρεχτ. Η αποστροφή του Ιονέσκο για την απτή καθημερινότητα και τον υπαρκτό κόσμο, η δυσπιστία του στην ανθρώπινη επικοινωνία και το γκροτέσκο που βλέπει παντού εκφράζουν ταυτοχρόνως την αίσθηση ότι ένας καλύτερος κόσμος βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής… Δημοφιλής δραματουργός και κατοπινά χρόνια Στη δεκαετία του ’60, τα θεατρικά έργα και οι θεωρητικές μελέτες του αυξήθηκαν, με τον πολυγραφότατο Ιονέσκο να σκαρώνει νέα θεατρικά και να «εκπαιδεύει» κατόπιν το κοινό του μέσω διαλέξεων για το πώς έπρεπε να τα βλέπουν! Ανησυχούσε πάντα ότι η πένα των κριτικών αιχμαλώτιζε το κοινό σε παρερμηνείες και πράγματα που ποτέ δεν ήθελε να πει, συσκοτίζοντας το πραγματικό νόημα των υπαρξιακών φαρσοκωμωδιών του. Στα 26 θεατρικά έργα που μας άφησε κληρονομιά, τα οποία μπορούν να καταταχθούν σε μια μεγάλη ποικιλία θεατρικών θεματικών, περιλαμβάνονται τα σπουδαία «Θύµατα του καθήκοντος» (1952), «Κορίτσι για παντρειά», «Αµεδαίος ή Πώς να τον ξεφορτωθείς» (1954), «Ιάκωβος ή Υποταγή», «Νέος Ενοικιαστής» (1955) , αλλά και τα ώριμα αριστουργήματά του «∆ολοφόνος χωρίς αµοιβή», «Ο βασιλιάς πεθαίνει» (1961), «Πεζός στον αέρα» (1963), «Η πείνα και η δίψα» (1966), αλλά και το τελευταίο του, «Το παιχνίδι της σφαγής»… Την πλούσια συγγραφική του εικόνα πλαισιώνουν περισσότερα από 10 δοκίμια, 4 μυθιστορήματα, μία ποιητική συλλογή αλλά και δεκάδες οπερετικά λιµπρέτα. Στη δεκαετία του ’70, ο μεγάλος πλέον δραματουργός έγινε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας (1970), συνεχίζοντας πάντα να εξερευνεί με την πένα του τόσο το θέατρο όσο και τη διανόηση. Οι διακρίσεις και οι τιμές του πραγματικά αναρίθμητες, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και οι τιμητικοί διδακτορικοί τίτλοι από τα πανεπιστήμια της Νέας Υόρκης, του Warwick και του Τελ Αβίβ. Ο Ευγένιος Ιονέσκο έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 84 ετών, στις 29 Μαρτίου 1994. Παρά το γεγονός ότι πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Γαλλία και έγραψε αποκλειστικά στα γαλλικά, η Ρουμανία συνεχίζει να «διεκδικεί» τον χιλιοτραγουδισμένο θεατρικό συγγραφέα, με τις έριδες για την εθνικότητα του Ιονέσκο να συνεχίζονται και να γνωρίζουν πρόσφατα νέα δυναμική από την εμπλοκή της κόρης του στην υπόθεση. «Οι άνθρωποι στριφογυρίζουν μέσα στο κλουβί τους, που είναι η Γη, γιατί ξέχασαν πως μπορούν να στρέψουν το βλέμμα τους προς τον ουρανό», θα έλεγε ο ίδιος για το γεγονός… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr