Μια από τις κορυφαίες μορφές του 20ού αιώνα, ο άνθρωπος που άλλαξε τον ρου της κινεζικής ιστορίας ενοποιώντας τη χώρα, δεν έχει ακόμα κριθεί τελεσίδικα από την Ιστορία.
Η αμφιλεγόμενη πολιτική του υπόσταση και τα πεπραγμένα του εγείρουν ακόμα συζήτηση, με τις πρακτικές του να αντλούν ευθέως από τον μαρξισμό-λενινισμό, πριν κατασταλάξει η σκέψη του στη συλλογιστική που έμεινε γνωστή ως μαοϊσμός.
Το αγροτόπουλο που ανέβηκε στο τιμόνι της Κίνας, φέρνοντας τον κομμουνισμό στην αχανή χώρα, την οποία και κυβέρνησε με πυγμή, έκανε μεγάλη διαδρομή στη ζωή του.
Ας τη δούμε λοιπόν…
Το ταπεινό ξεκίνημα
Στα τέλη του 19ου αιώνα, η Κίνα ήταν σκιά του άλλοτε ένδοξου παρελθόντος της, με την ετοιμόρροπη δυναστεία των Κινγκ να πνέει τα λοίσθια. Στην αγροτική λοιπόν κοινότητα Σαοσάν της επαρχίας Χουνάν γεννιέται ο Μάο ΤσεΤούνγκ, στις 26 Δεκεμβρίου 1893, σε μια οικογένεια καλλιεργητών της γης, ευπορότερη από τον μέσο όρο των κινέζων χωρικών της εποχής.
Σε ηλικία 8 ετών, ο μικρός Μάο θα πάει στο επαρχιακό σχολείο, δεν θα παραμείνει όμως για πολύ: πριν κλείσει τα 13 χρόνια ζωής, θα βρεθεί να δουλεύει στα χωράφια, με τις φιλοδοξίες του ωστόσο να μην εξαντλούνται στην καλλιέργεια της γης.
Τον επόμενο χρόνο ο πατέρας του θα κανονίσει τον γάμο του Μάο, που δεν έμελλε ωστόσο να τελεσφορήσει, εξαιτίας της άρνησης του γιου. Όταν έκλεισε τα 17, ο Μάο θα εγκαταλείψει το πατρικό του για να φοιτήσει στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην πρωτεύουσα της επαρχίας. Το 1911 θα ξεσπάσει επανάσταση κατά της μοναρχίας, με τον Μάο να προσχωρεί στον επαναστατικό στρατό. Η εξέγερση έμελλε να στεφθεί από επιτυχία και το 1912 ο ηγεμόνας εγκαταλείπει την εξουσία: ιδρύεται η Δημοκρατία της Κίνας.
Ωθούμενος από την υπόσχεση ενός νέου μέλλοντος για τη χώρα, ο Μάο θα εμπλακεί ενεργά στην πολιτική και πολιτιστική αλλαγή που κλόνιζε συθέμελα τις παραδοσιακές νόρμες της Κίνας…
Η μεταστροφή του Μάο στον κομμουνισμό
Το 1918, ο Μάο θα αποφοιτήσει από το σχολείο της επαρχίας Χουνάν με επάρκεια για να εργαστεί ως δάσκαλος. Την ίδια χρονιά πεθαίνει η μητέρα του και ο ίδιος δεν έχει πλέον σκοπό να επιστρέψει στα πατρικά εδάφη: ταξιδεύει στο Πεκίνο, προσπαθώντας απέλπιδα να βρει δουλειά. Θα καταφέρει τελικά να βρει μια θέση ως βοηθός βιβλιοθηκάριος στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου, όπου και θα παρακολουθήσει μερικά μαθήματα.
Είναι η εποχή της Οκτωβριανής Επανάστασης, που πέτυχε στον αγώνα της ιδρύοντας την κομμουνιστική Σοβιετική Ένωση. Θαμπωμένος ο Μάο, θα έρθει σε επαφή με τα «κόκκινα» ιδεώδη, ενώ μέχρι το 1921 θα γίνει ένα από τα ιδρυτικά μέλη του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος.
Το 1923, ο κινέζος πρόεδρος θα εγκαινιάσει μια πολιτική προσέγγισης και ενεργούς συνεργασίας με τους κομμουνιστές της χώρας, η δύναμη και επιρροή των οποίων μεγάλωνε συνεχώς. Στα επόμενα χρόνια, ο Μάο θα υιοθετήσει προοδευτικά τις μαρξιστικές-λενινιστικές ιδέες, θεωρώντας ότι το κλειδί για να εγκαθιδρυθεί ο κομμουνισμός στην Ασία ήταν με το να απευθυνθεί στους φτωχούς αγρότες.
Ανήλθε σιγά-σιγά στην ιεραρχία του Κομμουνιστικού Κόμματος, με τη φήμη του να επεκτείνεται στο παράρτημα του κόμματος στη Σαγκάη, όταν και αποφασίζει πλέον να ασχοληθεί αποκλειστικά με την πολιτική.
Η «Μακρά Πορεία»
Τον Μάρτιο του 1925, ο σχετικά προοδευτικός κινέζος πρόεδρος Sun Yat-sen πεθαίνει, με τον διάδοχό του Τζιανγκ Καϊσέκ να αποδεικνύεται συντηρητικότερος και σαφώς πιο «παραδοσιακός». Τον Απρίλιο του 1927, θα σπάσει τη συμμαχία με τους κομμουνιστές και θα επιδοθεί σε ένα λυσσαλέο κυνήγι, φυλακίζοντας και εκτελώντας πολλούς «κόκκινους» πολιτικούς.
Τον Σεπτέμβριο, ο Μάο θα οδηγήσει έναν μικρό στρατό από χωρικούς εναντίον του («Εξέγερση του Θερισμού»), θα ηττηθεί ωστόσο και θα αποσυρθεί στην επαρχία για να οργανώσει εκ νέου την αντίστασή του. Τότε ήταν που θα ιδρύσει τη Σοβιετική Δημοκρατία της Κίνας στα βουνά της επαρχίας Τζιανγκσί και θα εκλεγεί πρόεδρος της μικρής δημοκρατίας. Πρώτο βήμα; Η ανάπτυξη μιας μικρής αλλά ετοιμοπόλεμης δύναμης ανταρτών, που βασάνιζε και εκτελούσε τους αντιφρονούντες και όσους αψηφούσαν τους νόμους του κόμματος.
Το μαοϊκό αντάρτικο απέδιδε και μέχρι το 1934 περισσότερες από 10 περιοχές ήταν κάτω από τον άμεσο έλεγχο των κομμουνιστών. Η κυβέρνηση του Καϊσέκ, που είχε ήδη κηρύξει παράνομο το κομμουνιστικό κόμμα, έβλεπε ότι η ώρα είχε φτάσει για μαζικές εκκαθαρίσεις, στην προσπάθειά της να «απελευθερώσει» τους πληθυσμούς από την «κόκκινη μάστιγα».
Τον Οκτώβριο του 1934, ένα εκατομμύριο περίπου κυβερνητικές δυνάμεις περικύκλωναν τις επαρχίες των κομμουνιστών, με τον Μάο να πείθει τους άλλους κομμουνιστές ηγέτες ότι η καλύτερη λύση ήταν η απόσυρση και όχι η ολομέτωπη επίθεση που οραματίζονταν εκείνοι. Ήταν η περίοδος που τελειοποιούσε την περίφημη θεωρία του ανταρτοπόλεμου, την οποία και θα εφάρμοζε ευθύς αμέσως.
Για τους επόμενους 12 μήνες, περισσότεροι από 100.000 κομμουνιστές (με τις οικογένειές τους) θα περιπλανιόνταν στις βραχώδεις περιοχές της βόρειας Κίνας, μέσα σε κακουχίες και συνθήκες ανέχειας, σε ένα οδοιπορικό που θα έμενε στην Ιστορία ως «Μακρά Πορεία». Υπολογίζεται ότι μόνο 30.000 από τις αρχικές 100.000 επιβίωσαν από την περιπλάνηση των 12.000 χιλιομέτρων.
Την ώρα που οι φήμες διαδίδονταν για την τύχη των κομμουνιστών, που είχαν διαφύγει τις μαζικές εκτελέσεις της κυβέρνησης, ολοένα και περισσότεροι νέοι συνέρρεαν στις κομμουνιστικές επαρχίες για να προσχωρήσουν στο κίνημα. Ο Μάο, χρησιμοποιώντας τις ρητορικές του ικανότητες, κατάφερε να εμπνεύσει τους νέους εθελοντές και να τους κάνει να υιοθετήσουν τα κομμουνιστικά ιδεώδη, αναδυόμενος πλέον ως ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης του κομμουνιστικού κινήματος.
Σινο-Ιαπωνικός Πόλεμος και η άνοδος του Μάο στην εξουσία
Τον Ιούλιο του 1937, ο Ιαπωνικός Αυτοκρατορικός Στρατός εισέβαλε στην Κίνα αναγκάζοντας την κυβέρνηση Καϊσέκ να εγκαταλείψει την πρωτεύουσα. Σύντομα οι κυβερνητικές δυνάμεις θα έχαναν τον έλεγχο των παράκτιων επαρχιών και των περισσότερων από τις μεγαλουπόλεις, με τον «στριμωγμένο» πρόεδρο Καϊσέκ να στρέφεται στους κομμουνιστές, προσφέροντάς τους ανακωχή με αντάλλαγμα την υποστήριξή τους στις ένοπλες συγκρούσεις. Ο Μάο θα έδειχνε τη στρατιωτική του μεγαλοφυΐα αντιπαρατιθέμενος αποφασιστικά με την ιαπωνική απειλή.
Οι Ιάπωνες συνθηκολόγησαν τελικά άνευ όρων το 1945 και ο Μάο, έχοντας αποδείξει την αξία του, είχε πλέον βλέψεις για ολόκληρη την Κίνα. Οι προσπάθειες προσέγγισης των δύο πλευρών (με την πίεση των ΗΠΑ) θα αποτύγχαναν και η χώρα θα βυθιζόταν σε έναν αιματοβαμμένο εμφύλιο πόλεμο.
Την 1η Οκτωβρίου 1949, στην πλατεία Τιανανμέν του Πεκίνου, ο Μάο ανακοίνωνε την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, με την κυβέρνηση Καϊσέκ και τους ακολούθους της να εγκαταλείπουν τη χώρα και να βρίσκουν καταφύγιο στην Ταϊλάνδη, όπου και ίδρυσαν τη Δημοκρατία της Κίνας.
Στα επόμενα χρόνια, ο Μάο θα επιδοθεί σε μια σαρωτική προσπάθεια μεταρρύθμισης της οικονομίας, άλλοτε με την πειθώ και άλλοτε με τον εξαναγκασμό, χρησιμοποιώντας ακόμα και βία όταν αυτό κρινόταν απαραίτητο. Κατέσχεσε τη γη των πολεμάρχων και τη μετέτρεψε σε κολεκτίβες, εγκαινίασε μια σειρά από μέτρα που βελτίωναν τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, διπλασίασε τα επίπεδα αλφαβητισμού, αύξησε καθοριστικά την πρόσβαση του πληθυσμού στις υγειονομικές υπηρεσίες, μέτρα που θα ανέβαζαν καθοριστικά τον μέσο όρο και το προσδόκιμο ζωής.
Στα αστικά κέντρα ο μαοϊκός ρεφορμισμός δεν αποδείχτηκε ωστόσο τόσο πετυχημένος, με τον ίδιο να εισπράττει τη δυσαρέσκεια των αστών. Το 1956, θα εγκαινιάσει την «Εκστρατεία των Εκατό Λουλουδιών», την προθυμία του δηλαδή να ακουστούν διαφορετικές φωνές και να εκφραστούν οι επικρίσεις ανοιχτά και με δημοκρατικό τρόπο. Η γενική κατακραυγή ωστόσο της πολιτικής του από την αστική ιντελιγκέντσια, εκεί που ο ίδιος πίστευε ότι θα διατυπωνόταν απλώς ήπια κριτική, θα τον κλόνιζε και φοβούμενος ενδεχόμενη απώλεια της δύναμής του, θα συνέτριβε χωρίς έλεος κάθε διαφωνία: εκατοντάδες χιλιάδες Κινέζοι θεωρήθηκαν «δεξιοί» και χιλιάδες εξ αυτών φυλακίστηκαν…
Το «Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός» και η τύχη του
Τον Ιανουάριο του 1958, ο Μάο κήρυξε την έναρξη του κινήματος «Μεγάλο Βήμα προς τα Εμπρός», στην προσπάθειά του να εκβιομηχανίσει άρδην τη χώρα και να αυξήσει την αποδοτικότητα των καλλιεργειών. Οι ιδεαλιστικοί στόχοι του μαοϊκού προγράμματος, με τον ίδιο να πιστεύει ότι η χώρα του θα μπορούσε μέσα σε μερικές δεκαετίες να σημειώσει πρόοδο αιώνα, δεν θα ευοδώνονταν ωστόσο, παρά τα πρώτα ενθαρρυντικά αποτελέσματα.
Τρία χρόνια πλημμυρών και κακών σοδειών έλεγαν άλλα για τις φιλόδοξες επιδιώξεις του Τιμονιέρη: ο «πυρετός» παραγωγής χάλυβα δεν απέδωσε τα προσδοκώμενα, η αγροτική παραγωγή δεν πλησίασε καν στον στόχο και η εκβιομηχάνιση επέφερε ραγδαίες αλλαγές που δεν μπορούσε να διαχειριστεί η κοινωνία. Ως αποτέλεσμα, θα ξεσπούσε επιδημία λιμού στη χώρα, με την πείνα να εξαφανίσει ολόκληρες κοινότητες: στον χειρότερο λιμό που γνώριζε ποτέ ο κόσμος από ανθρώπινους χειρισμούς, υπολογίζεται ότι 40 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από πείνα μεταξύ 1959-1961. Μόνο ανώτατα κυβερνητικά στελέχη γνώριζαν για την έκταση της καταστροφής, με το γεγονός να αποκρύπτεται τόσο σε εθνικό όσο και διεθνές επίπεδο.
Ως αποτέλεσμα της παταγώδους αποτυχίας του «Άλματος», ο Μάο θα παραγκωνιζόταν από τον κύκλο του και οι πολιτικοί του αντίπαλοι θα καταλάμβαναν πλέον την ηγεσία. Για πρώτη φορά εδώ και 25 χρόνια, ο Μάο δεν ήταν πλέον κεντρικό πρόσωπο στις εξελίξεις της χώρας. Την ώρα που περίμενε βέβαια την αλλαγή του κλίματος για να επιστρέψει στην εξουσία, ο αμετανόητος υποστηρικτής του Λιν Μπιάο θα συγκεντρώσει κάποια από τα γραπτά του Αναμορφωτή σε ένα εγχειρίδιο, που θα μείνει γνωστό ως «Μικρό Κόκκινο Βιβλίο», με τα αντίτυπά του να φτάνουν σε κάθε κινεζικό νοικοκυριό.
Ο Τιμονιέρης επιστρέφει στην εξουσία: η «Πολιτιστική Επανάσταση»
Το 1966, ο Μάο επιστρέφει στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος και εγκαινιάζει το δεύτερο κολοσσιαίο πρόγραμμά του, που θα έμενε γνωστό ως «Πολιτιστική Επανάσταση». Εμφανιζόμενος σε μάζωξη στον ποταμό Γιανγκτσέ τον Μάιο, ο 73χρονος ηγέτης κολύμπησε για λίγα λεπτά στα νερά του ποταμού, φαντάζοντας πιο ενεργητικός από ποτέ. Το μήνυμά του στους αντιπάλους του ήταν ένα: «Κοιτάξτε, επέστρεψα!».
Αυτός και ο στενός του κύκλος θα ενορχηστρώσουν μια σειρά από δημόσιες εμφανίσεις του συνοδευόμενες από χιλιάδες νεαρούς υποστηρικτές. Είχε υπολογίσει σωστά: τα νιάτα της χώρας δεν θα θυμόνταν την αποτυχία του «Άλματος» και τον συνεπαγόμενο λιμό, με τον ίδιο να κατασκευάζει μια κρίση που μόνο αυτός θα μπορούσε να επιλύσει.
Ο Μάο άφηνε να εννοηθεί ότι οι οπαδοί της μπουρζουαζίας σκόπευαν να φέρουν τον καπιταλισμό στη χώρα, διακηρύσσοντας ταυτόχρονα ότι τα εξτρεμιστικά αυτά στοιχεία έπρεπε να απομακρυνθούν από την κοινωνία. Οργάνωσε ένοπλα κλιμάκια από νεαρούς φρουρούς και εξαπέλυσε ολομέτωπη επίθεση και μαζικές εκκαθαρίσεις στους «ανεπιθύμητους». Ο Μάο είχε επιστρέψει δριμύτερος, και για να αποφύγει άλλο ένα φιάσκο γενικευμένης διαφωνίας, σαν αυτό των «Εκατό Λουλουδιών», έκλεισε τα σχολεία της χώρας και εκτόπισε τους διανοούμενους από τα αστικά κέντρα στην ύπαιθρο, για να «αναμορφωθούν» μέσω σκληρής χειρωνακτικής εργασίας.
Η κινεζική πολιτιστική κληρονομιά αιώνων έγινε κομμάτια, την ώρα που το οικονομικό και κοινωνικό χάος βασίλευε στη χώρα. Η «Πολιτιστική Επανάσταση» θα διαρκούσε ως τον θάνατο του Μάο το 1976, με τη δεκαετή της δράση να αφανίζει την παραγωγή πνεύματος και να ενσταλάζει τον τρόμο στην κοινωνία.
Επαναστατική κληρονομιά
Το 1972, στην προσπάθειά του να παγιώσει τη θέση του στη σύγχρονη κινεζική ιστορία, ο Μάο θα συναντηθεί με τον αμερικανό πρόεδρο Ρίτσαρντ Νίξον, κίνηση που έμελλε να εκτονώσει μερικώς την ένταση στις σχέσεις των δύο χωρών και να θέσει τα θεμέλια για τις προοπτικές της Κίνας στο μέλλον.
Η υγεία του Μάο ήταν πλέον σε κακή κατάσταση, με τον θάνατο να τον βρίσκει στις 18 Σεπτεμβρίου 1976, σε ηλικία 82 ετών από επιπλοκές της νόσου Πάρκινσον που τον ταλαιπωρούσε. Η αμφιλεγόμενη παρακαταθήκη του εγείρει ακόμα δριμείες αντιπαραθέσεις, με τους πολέμιους να τον θεωρούν «μεγαλομανή και αποτυχημένο» και τους υπερασπιστές του να του αναγνωρίζουν το στάτους της «πολιτικής διάνοιας».
Στην Κίνα θεωρείται επισήμως ως κορυφαίος πολιτικός αναμορφωτής και στρατιωτική μεγαλοφυΐα, ο σωτήρας ενός έθνους κοινώς. Οι πολιτικοί του χειρισμοί ωστόσο θα απορριφθούν από τους επιγόνους του, με την πολιτική της Κίνας να έχει αλλάξει καθοριστικά μετά τον θάνατό του.
Ο Μάο ήταν αναμφίβολα μια από τις κορυφαίες μορφές του 20ού αιώνα, με τους πολιτικούς του χειρισμούς να έχουν αφήσει το στίγμα τους ανεξίτηλο στην πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου. Όσο για την πολιτική του σκέψη, τον μαοϊσμό, η επίδρασή του έχει επεκταθεί σε ολόκληρη τη Δύση, επηρεάζοντας απελευθερωτικά και προοδευτικά κινήματα και δράσεις στις 4 γωνιές του κόσμου…
Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr
