Το σκηνικό γνώριμο: εξαγριωμένοι επενδυτές, ανύπαρκτα κέρδη, απουσία ελεγκτικών μηχανισμών και εκκλήσεις για αυστηρότερο ρυθμιστικό έλεγχο. Όχι, δεν αναφερόμαστε σε κάποια σύγχρονη χρηματιστηριακή αρπαχτή, δεν μιλάμε καν για τον μαέστρο της εξαπάτησης Τσαρλς Πόνζι, καθώς είμαστε στο 1932, όταν ένας και μόνο ένας άντρας θα έριχνε βαριά τη σκιά του στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα: το επιχειρηματικό δαιμόνιο και ο απόλυτος καλλιτέχνης της απάτης Ιβάρ Κρόιγκερ! Ο ριψοκίνδυνος επιχειρηματίας είχε τη μοναδική ιδέα να μετατρέψει την πατρική βιομηχανία παραγωγής σπίρτων, χωμένη κάπου στην επαρχία της Σουηδίας, στον μεγαλύτερο δανειακό πάροχο παγκοσμίως, προσφέροντας τεράστια ποσά στις κλονισμένες και μπαρουτοκαπνισμένες οικονομίες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν στη δεκαετία του 1920 όταν απέσπασε μεγάλα ποσά μέσω επενδυτικών κεφαλαίων των ΗΠΑ, τα οποία δάνειζε κατόπιν σε κυβερνήσεις ανά τον κόσμο με αντάλλαγμα το απόλυτο μονοπώλιο στην αγορά των σπίρτων. Υποσχόταν παράλληλα απίστευτες επενδυτικές αποδόσεις, που έφταναν ακόμα και στο 25%, αν και τα δάνεια που έδινε απέφεραν κέρδη μόνο στον ίδιο. Η επενδυτική σαγήνη του Κρόιγκερ έφτασε μέχρι και τη χώρα μας και μάλιστα δύο φορές: το πιστωτικό του ίδρυμα δάνεισε στην Ελλάδα 1 εκατ. λίρες το 1926 και άλλο ένα το 1931. Η κομπίνα του είναι σήμερα για τα καλά γνωστή: το χρήμα χανόταν και ανακατευόταν μέσω δεκάδων θυγατρικών εταιριών για να δίνει την ψευδαίσθηση του κέρδους, την ίδια ώρα που ο Κρόιγκερ αφέθηκε ελεύθερος να επεκτείνει το μονοπώλιό του παντού και να κάνει χοντρό χρηματιστηριακό παιχνίδι με τα χρήματα των άλλων. Το άδοξο τέλος του θα ερχόταν με το Μεγάλο Κραχ του 1929, όταν το χτύπημα που δέχτηκε ήταν σαρωτικό, αν και ο επίλογος δεν θα έπεφτε παρά τρία χρόνια αργότερα, όταν θα έδινε τέλος στη ζωή του: ο αυτοπυροβολισμός του στην καρδιά στις 12 Μαρτίου 1932 στο διαμέρισμά του στο Παρίσι θεωρήθηκε από τις αγορές και τα επενδυτικά κεφάλαια ως μια χαραμάδα φωτός στη βαριά σκιά που άπλωσε ο Κρόιγκερ στην ευρωπαϊκή οικονομία του Μεσοπολέμου αλλά και στη χτυπημένη από την κρίση Αμερική. Ο άνθρωπος που είναι υπεύθυνος για το μεγαλύτερο οικονομικό σκάνδαλο του 20ού αιώνα κατάφερε να αιχμαλωτίσει τις αγορές, αφήνοντάς τες βορά στις αδηφάγες ορέξεις του. Δεν ήταν άλλος ένας διαβόητος απατεώνας της μιας βραδιάς, τύπου Τσαρλς Πόνζι, αλλά ο στιβαρός επιχειρηματίας που σφράγισε την εποχή του και μάγεψε τους πάντες, από τις αγορές και τους χρηματιστές μέχρι και τους αστέρες του κινηματογράφου και τα μεγάλα κεφάλια της πολιτικής. Το προϊόν με το οποίο έχτισε την περιουσία του, τα σουηδικά σπίρτα ασφαλείας, κράτησαν τα τσιγάρα της Δύσης αναμμένα για δεκαετίες, απ’ όπου άντλησε εξάλλου και το πρώτο παρατσούκλι του ως «βασιλιάς των σπίρτων». Αυτό όμως ήταν για τους αρχάριους, καθώς ο Κρόιγκερ είχε βάλει σκοπό να κατακτήσει οικονομικά Ευρώπη και ΗΠΑ, υποδουλώνοντας λες τα πληγωμένα από τον Α’ Παγκόσμιο έθνη. Χρησιμοποιώντας το περίφημο οικονομικό πνεύμα της εποχής, το «laissez-faire», έπεισε τις δοκιμαζόμενες ευρωπαϊκές οικονομίες να του εκχωρήσουν τα μονοπωλιακά δικαιώματα της αγοράς σπίρτων με αντάλλαγμα χαμηλότοκα δάνεια που προέρχονταν από αμερικανούς επενδυτές. Διάνοια στο να παίζει τις αγορές στα δάχτυλα και εντελώς απρόθυμος να σεβαστεί οποιαδήποτε έννοια νομιμότητας και υγιούς ανταγωνισμού, ο Κρόιγκερ μετατράπηκε στον προστάτη άγιο κάθε κατοπινού απατεώνα. Με τα 154 εκατ. δολάρια που απέσπασε από αμερικανικά χαρτοφυλάκια, κατάφερε να υποσκελίσει επενδυτικές τράπεζες παγκοσμίου κύρους και να μετατραπεί στην κύρια πηγή ροής χρήματος σε διεθνές επίπεδο, σπέρνοντας τρόμο και ανησυχία στο πέρασμά του. Όταν μάλιστα έδωσε δάνειο 75 εκατ. δολαρίων στη γαλλική κυβέρνηση, ο διεθνής Τύπος τον παρομοίαζε με τον Οίκο των Μεδίκων, τον άλλο ιστορικό και ιδιωτικό επενδυτικό θεσμό που δάνειζε στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Παντοδύναμος και υπεράνω νόμου και ελεγκτικών μηχανισμών, όταν αυτοκτόνησε το 1932 η σκοτεινή αυτοκρατορία του κατέρρευσε μαζί του, αφήνοντας έτσι να διαφανούν τα πρώτα σημάδια οικονομικής αισιοδοξίας εδώ και χρόνια. Στη σκιά του σκανδάλου του Κρόιγκερ που συγκλόνισε τη Γουόλ Στριτ, η αμερικανική κυβέρνηση έσπευσε να περάσει νόμο το 1933 που ενδυνάμωνε τους ρυθμιστικούς μηχανισμούς του χρηματιστηρίου, την ίδια στιγμή που θα έπαιρνε 5 χρόνια στις δικαστικές αρχές να διαλευκάνουν τους λογαριασμούς και τα πεπραγμένα των 400 εταιριών του. Η ετυμηγορία; Σε μια καριέρα 15 ετών, ο Κρόιγκερ κατάφερε να χάσει περισσότερα από 400 εκατ. δολάρια, αφήνοντας τους επενδυτές του στην ψάθα…
Πρώτα χρόνια
Ο Ιβάρ Κρόιγκερ γεννιέται στις 2 Μαρτίου 1880 στο Κάλμαρ της Σουηδίας ως το μεγαλύτερο από τα έξι παιδιά του βιομήχανου της πόλης. Ο Αύγουστος Κρόιγκερ είχε ιδρύσει εδώ και χρόνια μια μονάδα παραγωγής σπίρτων και είχε ανέλθει πια στη μεγαλοαστική τάξη. Μεγαλωμένος μέσα στα πλούτη και τα ιδιωτικά μαθήματα στο σπίτι, λαμβάνει ανώτερη μόρφωση και σε ηλικία 16 ετών θα βρεθεί να σπουδάζει στο Βασιλικό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Στοκχόλμης, απ’ όπου θα αποφοιτήσει μόλις στα 20 του με πτυχίο και μεταπτυχιακό τίτλο. Ήταν πια ένας σπουδαγμένος πολιτικός μηχανικός και βάλθηκε έτσι να γνωρίσει τον κόσμο δουλεύοντας όπου μπορούσε. Για τα επόμενα εφτά χρόνια θα περιπλανηθεί σε Νότια Αφρική, Μεξικό και ΗΠΑ, μεταξύ άλλων, βρίσκοντας αμέσως δουλειά ως πολιτικός μηχανικός. Δεν είχε καμία όρεξη να ασχοληθεί με την ανθούσα πατρική βιομηχανία, γι’ αυτό και αναζήτησε την τύχη του στη Νέα Υόρκη. Δούλεψε μάλιστα στην κατασκευαστική που έφτιαξε μια σειρά από ορόσημα της πόλης. Γεμάτος αυτοπεποίθηση και εμπειρία, επιστρέφει στη Σουηδία το 1908, στα 28 του, για να ιδρύσει τη δική του κατασκευαστική φίρμα στη Στοκχόλμη. Η Kreuger & Toll σύντομα μετατράπηκε στον μεγαλύτερο κατασκευαστή της Σουηδίας, φτιάχνοντας τον πρώτο ουρανοξύστη που έβλεπε ποτέ η χώρα, και το 1914 μπήκε στο χρηματιστήριο. Μέχρι να συμβεί βέβαια αυτό, ο ίδιος είχε σκαρώσει ένα νέο επενδυτικό πλάνο, καθώς πάντα πίστευε ότι ήταν φτιαγμένος για μεγάλα πράγματα. Με την υποστήριξη τριάδας σουηδών τραπεζιτών, αναλαμβάνει την πατρική βιομηχανία με τα σπίρτα και πετά έξω τον μέθυσο θείο του, υφαρπάζοντάς του το μερίδιο στη βρετανική αγορά σπίρτων. Η βιομηχανία ήταν ανθηρή και ο επιχειρηματίας ενοποίησε τις δραστηριότητές του, με την κατασκευαστική να απορροφά τη μονάδα παραγωγής σπίρτων, κάνοντας έτσι τον όμιλο παντοδύναμο στη Σουηδία. Με την κήρυξη του Α’ Παγκοσμίου, η προμήθεια των χημικών προϊόντων που ήταν απαραίτητα στα σπίρτα περιορίστηκε δραστικά και ο Κρόιγκερ βρήκε την ευκαιρία να επιτεθεί στον δοκιμαζόμενο ανταγωνισμό, εξαγοράζοντας επιθετικά τους μεγαλύτερους παίκτες της σουηδικής αγοράς. Μέχρι το 1917, η κατασκευαστική ήταν πια παρελθόν. Ο Κρόιγκερ ίδρυσε τη Swedish Match Company και αναδείχθηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους ολιγάρχες του πλανήτη, αποκτώντας ακόμα και τις βιομηχανίες των απαραίτητων πρώτων υλών για τα σπίρτα του. Μέσα σε λίγα χρόνια, η κάθετη πια παραγωγή σπίρτων και οι οικονομίες κλίμακας τον ενθρόνισαν στην κορυφή της σουηδικής βιομηχανίας, καθώς τα δικά του σπίρτα ήταν καλύτερα από του ανταγωνισμού και σημαντικά φτηνότερα. Χρησιμοποιώντας τις αρχές του αθέμιτου ανταγωνισμού, εξαφάνισε τους άλλους παίκτες, οι οποίοι είχαν δύο επιλογές, ή να πτωχεύσουν ή να εξαγοραστούν από τον Κρόιγκερ. Μέχρι το 1928, ο σουηδός επιχειρηματίας είχε έναν παγκόσμιο κολοσσό στα χέρια του, καθώς μετά τον Α’ Παγκόσμιο τα σπίρτα εξαπλώθηκαν στην οικουμένη, πλάι στα τσιγάρα και τους φούρνους υγραερίου…
Ο «βασιλιάς των σπίρτων» σε νέες περιπέτειες
Πλέον ήταν τρομακτικά πλούσιος και ισχυρός και πανέτοιμος φυσικά να επιδοθεί στη νέα του επιχειρηματική δραστηριότητα: να βοηθήσει τις μαστιζόμενες από τον πόλεμο ευρωπαϊκές οικονομίες να ανακάμψουν. Ή καλύτερα να αισχροκερδήσει με τις μπαρουτοκαπνισμένες χώρες της Γηραιάς Ηπείρου! Αφού απέκτησε μυστικά εργοστάσια σε όλη την Ευρώπη στις αρχές της δεκαετίας του 1920, από το 1925 και μετά άρχισε να προσφέρει χαμηλότοκα δάνεια στα άδεια ταμεία των κρατών, με την ευκαιρία να είναι τέτοια που δεν μπορούσαν να πουν «όχι» οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Το δάνειο είχε ωστόσο έναν σαφή, αν και κρυφό από τη δημόσια σφαίρα, όρο: την εξασφάλιση του μονοπωλίου για τα σπίρτα του. Αχτύπητος μαρκετίστας και πωλητής, διέδιδε τη φήμη που σύντομα θα γινόταν ευρωπαϊκός αστικός μύθος: τώρα ήταν κατάρα και κακή τύχη να ανάψεις τρία τσιγάρα με το ίδιο σπίρτο! Οι κυβερνήσεις αύξησαν τη φορολογία στα σπίρτα, ώστε να βρουν τους πόρους για να αποπληρώνουν τα δάνεια του πιστωτικού ιδρύματος του Κρόιγκερ. Το σχέδιό του ήταν πια απόλυτα ασφαλές: τα δάνεια που έδινε ήταν εξασφαλισμένα, την ίδια ώρα που το μονοπώλιο του απέφερε πρωτόγνωρα ποσά. Ο Τύπος της εποχής δεν μπορούσε να κατανοήσει με ποιον τρόπο τα σπίρτα είχαν μετατραπεί σε βαριά βιομηχανία αποφέροντας τέτοια κέρδη στον επιχειρηματία! Τα αρχικά κεφάλαια για το σχέδιό του, που θύμιζε πολύ τις κατοπινές «πυραμίδες», αντλούνταν από αμερικανικά επενδυτικά χαρτοφυλάκια, καθώς όλοι ήθελαν να επενδύσουν στην ανθηρότατη βιομηχανία του. Το 1923 έστησε την International Match Company στη Νέα Υόρκη και μέσα σε λιγότερο από 10 χρόνια είχε μαζέψει περισσότερα από 150 εκατ. δολάρια από αμερικανούς επενδυτές. Όλα τους κατευθύνθηκαν στη χρηματοδότηση των ευρωπαϊκών οικονομιών. Όταν οι κυβερνήσεις της Γηραιάς Ηπείρου δεν πείθονταν να ενδώσουν στα χαμηλότοκα δάνειά του, εξαγόραζε συνειδήσεις και λάδωνε κυβερνητικούς αξιωματούχους, εγκαινιάζοντας έτσι άλλη μια μακρά παράδοση στις κρατικές προμήθειες. Και βέβαια όσο περισσότερα μονοπώλια εξασφάλιζε στις εθνικές αγορές, τόσο πιο δελεαστικός γινόταν ο όμιλός του στους επενδυτές, σε έναν φαύλο κύκλο που τέλος δεν είχε. Ο ίδιος ζούσε πλέον σαν πραγματικός βασιλιάς, αγοράζοντας επαύλεις, τέχνη και ό,τι πιο εξωφρενικά ακριβό μπορούσε να βρει στον καιρό του. Όσο για τις ερωμένες του, τους έκανε δώρο μετοχές της φίρμας του! Το 1930, η Swedish Match είχε δώσει δάνεια σε εννιά ευρωπαϊκές χώρες και τρεις λατινοαμερικανικές, με το συνολικό ποσό να ανέρχεται στα 253 εκατ. δολάρια, τεράστιο για την εποχή. Η Γερμανία έλαβε 125 εκατ. δολάρια και η Γαλλία, που δεν του παραχώρησε ποτέ τα αποκλειστικά δικαιώματα, «τιμωρήθηκε» με μόλις 75 εκατ. δολάρια. Το 1930 κατάφερε να πείσει ακόμα και την εθνικιστική κινεζική κυβέρνηση να του εκχωρήσει το απόλυτο μονοπώλιο στα σπίρτα, αν και αργότερα αποσύρθηκε από την εκεί αγορά…
Η αρχή της πτώσης
Παρά το φαινομενικά αψεγάδιαστο επιχειρηματικό μοντέλο του όμως, φάνηκε κάποια στιγμή ότι το μονοπώλιο των σπίρτων δεν ήταν και τόσο επικερδές. Για να καλύπτει μάλιστα τα τεράστια κέρδη που υποσχόταν στους επενδυτές του, ο Κρόιγκερ ήταν αναγκασμένος να πληρώνει με μερίσματα του κεφαλαίου του, καθώς τα κέρδη δεν επαρκούσαν. Δεν διηύθυνε στην ουσία έναν κολοσσό, αλλά μια τεράστια επιχειρηματική «πυραμίδα», η μακροημέρευση της οποίας βασιζόταν στην καλή του φήμη και την αξιοπιστία του. Και στη σταθερή ροή του χρήματος φυσικά. Αρκεί να αναφερθεί ότι κατείχε πια μια αυτοκρατορία που άξιζε 600 εκατ. δολάρια και ο ίδιος είχε στα χέρια του μόλις το 1% των μετοχών! Από αυτά, μόνο τα 200 εκατ. συνδέονταν με την αγορά σπίρτων και τα υπόλοιπα χαρακτηρίζονταν απλά ως «τρίτες επενδύσεις»! Στον προσωπικό τραπεζικό του λογαριασμό οι αρχές βρήκαν το 1930 κάπου 30 εκατ. δολάρια. Η χρηματιστηριακή αξία της International Match Company εκτοξεύτηκε μεταξύ 1923 και 1930 στο 1.100%, ελέγχοντας πια περισσότερα από 250 εργοστάσια σε 43 χώρες του πλανήτη, με πολλές από αυτές να είναι μονοπωλιακές! Ο ίδιος κατείχε πολλές κρατικές ομολογίες, από τη Γερμανία και την Τουρκία μέχρι και την Πολωνία, την ίδια ώρα που έλεγχε το 75% της παγκόσμιας αγοράς σπίρτων! Για να προλάβει τις εξελίξεις, άρχισε να «μαγειρεύει» τα λογιστικά βιβλία για να κρατά τους επενδυτές του στο σκοτάδι, καθώς τα χρέη του γιγαντώνονταν. Τα σπίρτα δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ζημίες και πλέον άρχισε να μεταφέρει κεφάλαια μεταξύ των εκατοντάδων εταιριών του, δίνοντας έτσι την ψευδαίσθηση της επιχειρηματικής ρώμης. Καθώς όμως το σχέδιό του βασιζόταν στην εύθραυστη εμπιστοσύνη των αμερικανών επενδυτών, ήταν αναγκασμένος να αποπληρώνει τις εγγυημένες αποδόσεις στην ώρα τους, κάτι που άρχισε να γονατίζει τον κολοσσό του. Τώρα κατέτρωγε τα σπλάχνα της ανθηρής του βιομηχανίας και όταν είδε ότι ούτε αυτό ήταν αρκετό, πέρασε πια στο παραδοσιακό οικονομικό έγκλημα: πλαστογραφούσε κρατικές ομολογίες που περνούσε κατόπιν στα κεφάλαια της φίρμας του, όπως έκανε με τα ομόλογα της φασιστικής κυβέρνησης της Ιταλίας. Παρά ταύτα, ο Κρόιγκερ φαινόταν να αντέχει και να επιβιώνει της κρίσης του 1929, που δεν τον επηρέασε όσο υπολόγιζαν οι εκτιμήσεις. Και ήταν ακριβώς η πιστωτική κρίση που άφησε πίσω του το χρηματιστηριακό κραχ και η απόσυρση των αμερικανικών κονδυλίων που θα τον άφηναν έκθετο στην αγορά, προσυπογράφοντας την ηχηρή του πτώση. Αμερικανικές τράπεζες και επενδυτικά χαρτοφυλάκια άρχισαν να αποσύρονται μαζικά από τον όμιλό του, παρά τη φαινομενική παντοδυναμία του, καθώς πλέον ο φόβος και η δυσπιστία είχαν εγκαθιδρυθείς στην αμερικανική αγορά. Στεγνός από κεφάλαια και ανήμπορος να αποπληρώσει τους δανειστές του, στα τέλη του 1931 ήταν για πρώτη φορά εδώ και χρόνια έκθετος. Πλέον δεν φάνταζε ως η καλύτερη επενδυτική κίνηση, κάτι που σφράγισε τη μοίρα της επιχείρησής του. Οι λογιστικές αρχές άρχισαν να ξεψαχνίζουν τις επιχειρήσεις του, καθώς σκέφτηκε να συγχωνεύσει πολλές από αυτές σε μια απέλπιδα τελευταία προσπάθεια να σωθεί, και βρήκαν σωρεία παραβάσεων και κακών επιχειρηματικών πρακτικών…
Το άδοξο τέλος
Έχοντας εξαντλήσει την προσωπική του περιουσία στη μεγάλη ζωή, το κρασί, την τέχνη και τον ποδόγυρο, την ίδια ώρα που ο κολοσσός του ήταν μια στιγμή πριν από την οριστική πτώση του, ο Κρόιγκερ αποφάσισε να φύγει από τον κόσμο πριν το χάρτινο οικοδόμημά του πιάσει φωτιά. Πριν φορέσει το χειροποίητο κοστούμι του και αυτοπυροβοληθεί με σταθερό το χέρι στο στέρνο στο πολυτελές διαμέρισμά του στο Παρίσι στις 12 Μαρτίου 1932, είχε απολαύσει για τελευταία φορά τη συντροφιά της νεαρής φιλανδής ερωμένης του. Το χρέος που άφησε στην αμερικανική χρηματιστηριακή αγορά ήταν πάνω από 250 εκατ. δολάρια, περισσότερα από 3 δισ. δηλαδή σε σημερινές τιμές. Η Σουηδία έσπευσε να διασώσει τον όμιλό του, καθώς όλη η οικονομία της κινδύνευε από τη «φούσκα» του Κρόιγκερ. Στο θησαυροφυλάκιό του στη Στοκχόλμη βρέθηκαν τα παραχαραγμένα ιταλικά ομόλογά του, κάτι που προσυπέγραψε την αμαύρωση του ονόματός του… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr
