Τα 6 βασικά συναισθήματα και η επίδρασή τους στην ανθρώπινη συμπεριφορά

Τα συναισθήματα παίζουν καθοριστικό ρόλο στην καθημερινή μας ζωή και τις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Από τις αποφάσεις που παίρνουμε μέχρι τις ενέργειες που αναλαμβάνουμε και τις αντιλήψεις μας, τα συναισθήματα επηρεάζουν σημαντικά την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Ο ψυχολόγος Paul Eckman, κατά τη δεκαετία του 1970, προσδιόρισε έξι βασικά συναισθήματα: την ευτυχία, τη θλίψη, την αηδία, τον φόβο, την έκπληξη και τον θυμό. Αν φανταστούμε τη συναισθηματική παλέτα ως μια παλέτα χρωμάτων, κατά τον Paul Eckman αυτά είναι τα έξι βασικά χρώματα.

Πρόκειται για τα συναισθήματα με τα οποία γεννιόμαστε και αποτελούν βίωμα σε κάθε ανθρώπινο πολιτισμό παγκοσμίως.

Τα έξι βασικά συναισθήματα

Ακολουθούν τα έξι βασικά συναισθήματα, όπως ορίστηκαν από τον Paul Eckman, σύμφωνα με το «Very Well Mind»:

1. Ευτυχία

Η ευτυχία είναι το συναίσθημα που οι περισσότεροι άνθρωποι επιδιώκουν. Πρόκειται για τη συναισθηματική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από τα επιμέρους αισθήματα της ικανοποίησης, της χαράς και της ευεξίας. Εκφράζεται συχνά μέσω:

• γέλιων
• χαλαρής στάσης σώματος
• ευχάριστου τόνου φωνής

Η ευτυχία συνδέεται με βελτιωμένη φυσική και ψυχική υγεία, μακροβιότητα και μεγαλύτερη ικανοποίηση στις σχέσεις.

2. Θλίψη

Η θλίψη είναι ένα συναίσθημα που χαρακτηρίζεται από απογοήτευση, πένθος και απελπισία. Εκφράζεται με:

• κλάμα
• δυσάρεστη διάθεση
• λήθαργο
• απομόνωση

Η ένταση και η διάρκεια της θλίψης ποικίλλουν και μπορεί να οδηγήσει σε κατάθλιψη αν παρατείνεται. Γενικά η θλίψη μπορεί συχνά να ενεργοποιεί διάφορους μηχανισμούς, όπως η αποφυγή άλλων ανθρώπων και ο μηρυκασμός αρνητικών σκέψεων. Τέτοιες συμπεριφορές μπορούν πραγματικά να επιδεινώσουν και να παρατείνουν τη διάρκεια του συναισθήματος.

3. Αηδία

Η αηδία προκαλείται από ανθυγιεινές ή δυνητικά επικίνδυνες καταστάσεις και εκφράζεται μέσω:

• αποστροφής
• φυσικών αντιδράσεων όπως ο εμετός
• χαρακτηριστικές εκφράσεις αηδίας στο πρόσωπο

Η αηδία μπορεί να προκληθεί από κακή υγιεινή, μόλυνση, σήψη, βοηθώντας έτσι τον οργανισμό να αποφύγει ασθένειες ή την κατανάλωση μιας ακατάλληλης ή θανατηφόρας τροφής. Εξελικτικά οι άνθρωποι μπορεί επίσης να βιώσουν ηθική αποστροφή, όταν παρατηρούν άλλους να επιδίδονται σε συμπεριφορές που βρίσκουν αποκρουστικές, ανήθικες ή κακές. Με αυτόν τον τρόπο ορίζεται και το ηθικό πλαίσιο του ατόμου και του κοινωνικού συνόλου.

4. Φόβος

Ο φόβος είναι ένα ισχυρό συναίσθημα που παίζει καθοριστικό ρόλο στην επιβίωσή μας. Η αντίδραση «μάχης ή φυγής» που ενεργοποιείται με τον φόβο προετοιμάζει το σώμα να αντιμετωπίσει την απειλή και εκφράζεται μέσω:

• διεύρυνσης των ματιών
• γρήγορης αναπνοής και καρδιακού παλμού
• απόπειρας απόκρυψης ή φυγής

Ο φόβος μπορεί να εκδηλωθεί και ως άγχος, καθώς παρόμοια αντίδραση μπορεί να αναπτυχθεί σε αναμενόμενες απειλές ή ακόμα και στις σκέψεις μας για πιθανούς κινδύνους, και αυτό είναι που γενικά θεωρούμε άγχος.

Ιδιαίτερα στον σύγχρονο τρόπο ζωής ο αρχέγονος μηχανισμός «μάχης ή φυγής» ενεργοποιείται σε καταστάσεις που δεν αποτελούν πραγματικά κίνδυνο επιβίωσης (όπως στο παρελθόν η αντιμετώπιση ένα μεγάλου άγριου ζώου) με αποτέλεσμα το άτομο να βιώνει κρίσεις άγχους και πανικού, όταν για παράδειγμα καλείται να μιλήσει σε κοινό ή να κάνει μια παρουσίαση.

Η επαναλαμβανόμενη έκθεση στον ίδιο φόβο μπορεί να μειώσει την ένταση του συναισθήματος και αυτή είναι και η βάση της θεραπείας της έκθεσης, κατά την οποία οι άνθρωποι εκτίθενται σταδιακά σε πράγματα που τους τρομάζουν με ελεγχόμενο και ασφαλή τρόπο.

5. Θυμός

Ο θυμός είναι ένα ισχυρό συναίσθημα που χαρακτηρίζεται από επιθετικότητα και εκνευρισμό. Εντάσσεται και αυτό στον μηχανισμό «μάχης ή φυγής», προετοιμάζοντας το άτομο για σύγκρουση. Εκφράζεται μέσω:

• επιθετικών εκφράσεων στο πρόσωπο και επιθετικής στάσης σώματος
• υψηλού και επιθετικού τόνου φωνής
• σωματικών αντιδράσεων, όπως εφίδρωση ή κοκκίνισμα

Ο θυμός μπορεί να είναι χρήσιμος, όταν αντιμετωπίζουμε μια επικίνδυνη κατάσταση επιβίωσης, αλλά ο ανεξέλεγκτος θυμός μπορεί να οδηγήσει σε βία και προβλήματα υγείας.

6. Έκπληξη

Η έκπληξη είναι ένα βραχύβιο συναίσθημα που προκαλείται από κάτι απροσδόκητο. Μπορεί να είναι θετική, αρνητική (τρόμαγμα) ή ουδέτερη και εκφράζεται μέσω:

• ανύψωσης των φρυδιών, διεύρυνσης των ματιών και άνοιγμα του στόματος
• φυσικών σωματικών αντιδράσεων, όπως άλμα ή βήμα προς τα πίσω
• φωνητικών αντιδράσεων, όπως κραυγή

Η έρευνα έχει δείξει ότι οι άνθρωποι τείνουν να παρατηρούν δυσανάλογα γεγονότα που τους εκπλήσσουν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα ασυνήθιστα γεγονότα τείνουν να καταγράφονται στη μνήμη περισσότερο από άλλα. Η έρευνα έχει επίσης βρει ότι οι άνθρωποι επηρεάζονται περισσότερο από απροσδόκητα επιχειρήματα και μαθαίνουν περισσότερα από πληροφορίες που τους προκαλούν έκπληξη.

Ο «τροχός των συναισθημάτων»

Ο Robert Plutchik πρότεινε έναν «τροχό των συναισθημάτων», που λειτουργεί παρόμοια με τον τροχό των χρωμάτων. Τα βασικά συναισθήματα μπορούν να συνδυαστούν, για να σχηματίσουν πιο σύνθετα συναισθήματα, όπως τα βασικά χρώματα μπορούν να αναμειχθούν για να δημιουργήσουν πολλές άλλες αποχρώσεις. Για παράδειγμα, ο συνδυασμός της ευτυχίας και της εμπιστοσύνης μπορεί να δημιουργήσει την αγάπη.

Επίσης εκτός από τη θεωρία του Eckman, υπάρχουν και άλλες θεωρίες για την κατάταξη των συναισθημάτων. Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι υπάρχουν μόνο δύο ή τρία βασικά συναισθήματα, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι τα συναισθήματα υπάρχουν σε μια ιεραρχία. Πρωτογενή συναισθήματα όπως η αγάπη, η χαρά και η λύπη μπορούν να διασπαστούν σε δευτερογενή συναισθήματα, τα οποία με τη σειρά τους διασπώνται περαιτέρω σε τριτογενή συναισθήματα.

Μια μελέτη του 2017, που δημοσιεύθηκε στο «Proceedings of the National Academy of Sciences», προτείνει ότι υπάρχουν περισσότερα από τα έξι βασικά συναισθήματα. Οι ερευνητές εντόπισαν 27 διαφορετικές κατηγορίες συναισθημάτων, τα οποία, όπως ανέφεραν, δεν είναι απολύτως ξεχωριστά, αλλά βιώνονται από τους ανθρώπους κατά μήκος ενός διαβαθμισμένου φάσματος.

Η καλύτερη κατανόηση της φύσης των συναισθημάτων αλλά και του πώς αυτά συνδυάζονται και αλληλεπιδρούν μπορεί να βοηθήσει τους επιστήμονες, τους ψυχολόγους και τους γιατρούς να κατανοήσουν σε μεγαλύτερο βάθος τον τρόπο με τον οποίο τα συναισθήματα επηρεάζουν τη δραστηριότητα του εγκεφάλου, τη συμπεριφορά και τη διάθεση, και να αναπτύξουν καλύτερες θεραπείες για ψυχιατρικές καταστάσεις.