Μυηθείτε στα μυστικά του καρναβαλιού της Νάουσας

Πρόκειται για ένα από τα πιο ιδιαίτερα έθιμα σε ολόκληρη την Ελλάδα που λαμβάνουν χώρα κάθε χρόνο στην ηρωική πόλη της Νάουσας κατά τις Απόκριες. Με τη φήμη του να κάνει το γύρο της χώρας, και όχι μόνο, προσελκύοντας επισκέπτες από όλα τα μήκη και πλάτη της Ελλάδας, που καταφτάνουν στη Νάουσα για να παρακολουθήσουν από κοντά τους περήφανους Ναουσαίους να ντύνονται «Μπούλες» και να αναβιώνουν ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του πολλές γενιές πίσω, αποτελεί πραγματική εμπειρία ζωής που αξίζει πραγματικά να ζήσετε έστω και μία φορά. Από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα της πόλης, λοιπόν, οι «Μπούλες» χάνονται στο πέρασμα των αιώνων, ενώ μέχρι σήμερα το έθιμο εφαρμόζεται αναλλοίωτο στο διάβα των χρόνων, δημιουργώντας μια συγκινησιακή ατμόσφαιρα που καθορίζει και τον «χαρακτήρα» της Αποκριάς στη Νάουσα. Πολύ λίγοι είναι εκείνοι που γνωρίζουν όλα τα «μυστικά» του παραδοσιακού αυτού εθίμου και ρίχνουν φως στις ρίζες του, την ονομασία, τον συμβολισμό αλλά και τα βασικά χαρακτηριστικά του. Γι’ αυτόν τον λόγο κι εμείς απευθυνθήκαμε στον κ.Εμμανουήλ Βαλσαμίδη -Εκπαιδευτικό, Λυκειάρχη, Ιστορικό ερευνητή, Συγγραφέα και Ιδρυτή του πολιτιστικού συλλόγου «ΠΥΡΣΟΣ ΝΑΟΥΣΑΣ»- για να μας εξηγήσει τα πάντα αναφορικά με το παραδοσιακό έθιμο «Μπούλες» και να μας μυήσει σε αυτή την συγκλονιστική εμπειρία ζωής. Συνέντευξη στην Ελπίδα Πιτάκη Ποια η ορθή ονομασία και από πότε χρονολογείται το έθιμο που λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια των Απόκρεων στη Νάουσα; Στην παράδοση τα έθιμα περνάνε από γενιά σε γενιά. Το έθιμο της Νάουσας «Μπούλες» έχει τις ρίζες του πολλές γενιές πίσω. Τα διονυσιακά στοιχεία του εθίμου είναι εμφανή και το πάνε πίσω τουλάχιστον 100 γενιές. Η λογοτέχνιδα της Νάουσας Θάλεια Σαμαρά περιγράφει το έθιμο με λεπτομέρειες, αναφερόμενη στο πώς αυτό λειτουργούσε το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα, ονομάζοντας τους μεταμφιεσμένους νέους άνδρες που συμμετέχουν στο έθιμο με το παραδοσιακό τους όνομα «Μπούλες» Το Μπούλες και Μπούλα είναι όροι που παράγονται από την ουσιαστικοποίηση της μετοχής μπουλωμένος,-η,-ο. Να σημειωθεί ότι η μετοχή έχει γένη, αλλά το ουσιαστικό δεν κάνει διάκριση γενών. Ο μπουλωμένος = καλυμμένος είναι Μπούλα, επειδή έχει καλυμμένο το πρόσωπό του. Στην προκειμένη περίπτωση με προσωπείο ή προσωπίδα ή πρόσωπο. Η άποψη ότι το έθιμο δημιουργήθηκε στους χρόνους της Τουρκοκρατίας, και μάλιστα της ύστερης Τουρκοκρατίας, δεν ευσταθεί, διότι προσωπιδοφόρα δρώμενα μαρτυρούνται σε όλες τις περιόδους του ελληνικού πολιτισμού, την αρχαιότητα, στα ρωμαϊκά χρόνια και τα βυζαντινά. Στην Τουρκοκρατία δεν σταμάτησαν να λειτουργούν. Π.χ. στα προνόμια που δόθηκαν από τους Τούρκους στα Γιάννενα υπάρχει αναφορά με χρονολογία 1420 σε δικαίωμα των «Καστριτών» (Γιαννιώτες) να οπλοφορούν και να τελούν ανεμπόδιστα μασκοφόρα αποκριάτικα δρώμενα. Τα ίδια προνόμια είχε και η Νάουσα, η οποία όπως και τα Γιάννενα ήταν απαλλαγμένη από το «μασγίδι» (παιδομάζωμα). Υπάρχει κάποιος συμβολισμός; Ο χαρακτήρας του δρωμένου είναι ευετηριακός (ευ-έτος καλή χρονιά) και έχει σχέση με την άνοιξη και τη συντελούμενη αναγέννηση της φύσης. Ταυτόχρονα υπάρχουν και άλλοι συμβολισμοί. π.χ. ο χαρακτήρας του εθίμου ασφαλώς είναι και αποτροπαϊκός. Το περιτριγύρισμα της πόλης και τα στάσιμα στα τριόδια μας θυμίζουν ανάλογες τελετές περιάρωσης (όργωμα), περισχοίνησης, που έχουν σκοπό την αποτροπή των κακών (αρρώστιες, εχθρικές ενέργειες) που συνήθως απειλούν την κοινότητα την περίοδο της άνοιξης. Σαφώς, όμως, συμβολίζεται η εμπιστοσύνη στο γένος και η μύηση των νέων, που συμμετέχουν στην τελεσιουργία του δρωμένου, στις αξίες που το γένος δημιούργησε. Για τους νέους αυτούς είναι ένα πέρασμα από την εφηβεία στην ηλικία του ανδρός, μια καταξίωση και δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά, στο μέλλον του τόπου και τη δική τους εξέλιξη. Να σημειωθεί ότι οι νέοι που συμμετέχουν στο έθιμο είναι άγαμοι. Επιμέρους συμβολισμοί υπάρχουν σε όλα τα στοιχεία που συμβάλλουν στην τέλεση του εθίμου, όπως το νεκρικό προσωπείο, ο ασημοστολισμός, το δέσιμο της κεφαλής, η πάλα κλπ. Γιατί πιστεύετε ότι κατάφερε να παραμείνει αναλλοίωτο στο πέρασμα του χρόνου;  Η παράδοση έχει μεγάλη δύναμη. Το έθιμο νικάει τον νόμο. Παρά ταύτα πολλές φορές οι καταστάσεις φέρουν καίρια πλήγματα κατά των εθίμων. Είναι θαυμαστό ότι αυτό το έθιμο διατηρήθηκε επί αιώνες από απλούς λαϊκούς ανθρώπους. Κινδύνευσε να χαθεί, πάντοτε όμως κάποιοι το αναβίωναν. Είναι δεμένο με τη ζωή του τόπου και για τις μέρες των Απόκρεω κυριάρχησε πάνω στις επιμέρους εκδηλώσεις/συνήθειες των ημερών, που παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον και συνδέονται με το περιεχόμενο και το νόημα της περιόδου των απόκρεω. Περιγράψτε μας τη διαδικασία του εθίμου Θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τα εξής στάδια, παρακολουθώντας το έθιμο: Το στάδιο της προπαρασκευής, που παλιά ξεκινούσε από τις γιορτές του δωδεκαημέρου με τη συγκέντρωση του ενδυματολογικού υλικού και τελείωνε με το ντύσιμο και την αναχώρηση του νέου από το σπίτι του την πρώτη Κυριακή των απόκρεω. Τα εξαρτήματα (σταυροί, χαϊμαλιά, αλυσίδες με παλιά νομίσματα και αλυσίδες με ψιλά, κιουστέκι, γιορντάνι, πάλα) τα δανείζονταν από συγγενείς ή τα νοίκιαζαν, κυρίως τα ασήμια, από τα αφιερώματα των ναών. Κατά μαρτυρίες των παλιών για τον σκοπό αυτό έφταναν μέχρι τον Άγιο Αντώνη της Βέροιας. Αλλά και η φορεσιά δεν είχε μικρότερη φροντίδα. Ξεκινώντας από την κορφή ως τα νύχια έχουμε τον πρόσωπο, το τρίφυλλο ζωνάρι για το κεφαλοδέσιμο, το πουκάμισο, το κεντημένο με τα ριχτά μανίκια πίσω πισλί, τη φουστανέλα με τα περί τα 400 λαγκιόλια (τριγωνικά κομμένα κομμάτια υφάσματος ραμμένα μεταξύ τους), τις μάλλινες άσπρες κάλτσες, τις βουδέτες με τις φούντες και τα τσαρούχια. Το ντύσιμο ήταν ολόκληρη τελετουργία. Επί ώρες έντυναν και έραβαν τη Μπούλα με επιβλέποντα πάντοτε μια παλιά Μπούλα, τον «αντυτή». Κάποτε τα ασήμια ράβονταν ένα-ένα πάνω στη φορεσιά του νέου, που υπομονετικά κάθονταν σε καρέκλα. Τώρα επινοήθηκαν οι έτοιμοι θώρακες. Μετά μπαίνει το γιορντάνι στον λαιμό, το ζωνάρι, το σελάχι στη μέση και πάνω του το μαντήλι και προς τα κάτω οι αλυσίδες με τα ψιλά, τα οποία είναι μεταλλικά φύλλα κισσού. Τέλος θα μπει η καρφίτσα, μεταλλικό ομοίωμα με πέτρες του κόρυμβου, άνθους του κισσού. Το δεύτερο στάδιο απαρτίζεται από τα μέρη: Μάζεμα του μπουλουκιού, τελετή στο δημαρχείο, πομπικό περιτριγύρισμα της πόλης με στάσεις και χορούς και τη λήξη στα αλώνια με την αφαίρεση του προσωπείου. Οι χοροί που χορεύονται, πολλοί και εντυπωσιακοί είναι: «ζαλιστός», «ρόιδο», «παπαδιά», «Μακρυνίτσα», «Νιζάμικος» και κομμάτια μουσικά, πομπικά όπως ο Θούριος του Ρήγα, ως πότε παλικάρια, το δεν θέλω μάνα μου τον Τούρκο για άνδρα, που ενέχουν έντονο το πατριωτικό στοιχείο. Μετά την καταστροφή της Νάουσας για πρώτη φορά η πόλη κατοικήθηκε από Τούρκους, οι οποίοι δημιούργησαν μαχαλά (συνοικία) γύρω από το κέντρο της πόλης και στη θέση της Μητρόπ