Στοχαστικό, μεταφυσικό, υπαρξιακό, βαθύτατα ποιητικό και ενδοσκοπικό, το κορυφαίο φιλμ του μεγάλου Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είναι μια από αυτές τις ταινίες που δεν μπορείς να ξεχάσεις. Ούτε να τη μπερδέψεις με κάποια άλλη.
Είναι μια από δαύτες τις ολόπλευρες κινηματογραφικές εμπειρίες που όταν όλα γίνονται στην εντέλεια, τείνουμε να αποκαλούμε «αριστουργήματα». Και η ιστορική ετυμηγορία για την «Έβδομη Σφραγίδα» (1957) έχει τελεσιδικήσει εδώ και χρόνια, καθώς δεν υπάρχει κινηματογραφικός θεσμός, ένωση και φορέας που να την περιλαμβάνει στα 10 καλύτερα φιλμ όλων των κινηματογραφικών εποχών.
Και η αλήθεια είναι πως η εικόνα του καταδικασμένου μεσαιωνικού ιππότη να παίζει σκάκι με τον Χάρο είναι από αυτές που σε σημαδεύουν κινηματογραφικά, κάνοντας κάθε φορά το δέρμα σου να διαμαρτύρεται. Η βαθύτατα ποιητική και εξόχως υπαρξιακή αγωνία του ιππότη έχει προκαλέσει ποικίλα σχόλια από πιστούς και άθεους για περισσότερο από μισό αιώνα, προκαλώντας μια βαθιά τομή στο κινηματογραφικό φαινόμενο.
Το μεσαιωνικό δράμα του Μπέργκμαν είναι συνάμα δύσκολο να παρακολουθήσεις αλλά και να ξεχάσεις. Είναι σαν μια αργόσυρτη τελετή μύησης, φαίνεται να μας λέει ο σουηδός σκηνοθέτης, ώστε να σου αποκαλυφθούν μυστικά που θα σε συνοδεύουν για μια ζωή. Ο ιππότης του (ο μεγάλος Μαξ φον Σίντοφ) επιστρέφει από τις Σταυροφορίες για να δει τη χώρα του βουτηγμένη στον Μαύρο Θάνατο που πλήττει την Ευρώπη. Βρίσκει στον δρόμο του μια εκκλησιά και λέει στον εξομολόγο: «Θέλω ο Θεός να μου δώσει το χέρι του, να μου δείξει το πρόσωπό του, να μου μιλήσει. Τον καλώ στο σκοτάδι, αλλά δεν είναι κανείς εκεί».
Ο εξομολόγος αποκαλύπτεται πως είναι ο ίδιος ο Χάρος, ο οποίος ακολουθεί τον ιππότη Αντόνιους Μπλοκ σε όλο το μακρύ ταξίδι της επιστροφής του. Είναι σαφές πως ο χρόνος του έχει σωθεί. Ο ιππότης του προτείνει μια παρτίδα σκάκι ως τελευταία προθεσμία για να βρει απάντηση στις μεταφυσικές του ανησυχίες και προπάντων στο θέμα της ύπαρξης του Θεού.
Ποια είναι όμως η ιδανική στιγμή να παίξεις μια παρτίδα σκάκι με τον Θάνατο; Και παίζει όντως ή μήπως είναι άλλη μια αλληγορία, άλλη μια παραβολή; Έτσι είναι η «Έβδομη Σφραγίδα», σαν ένα όνειρο που μπορεί και να μην είναι, σαν μια αλήθεια που μπορεί και να μην υπάρχει.
Εικόνες σαν αυτές δεν έχουν πια θέση στο σύγχρονο σινεμά, που στοχεύει στο βεβιασμένο και εύκολο συναίσθημα και την ψευδαίσθηση της αληθοφάνειας. Υπό αυτή την έννοια, η «Έβδομη Σφραγίδα» είναι κοντύτερα στο βωβό σινεμά παρά στη σημερινή κινηματογραφία που καταφεύγει σε εύπεπτες λύσεις. Ο Μπέργκμαν φιλοσοφεί κόντρα στην καθιερωμένη μανιέρα της έβδομης τέχνης ότι ο κινηματογράφος λέει ιστορίες και όχι δοκίμια, φτιάχνει μύθους και όχι ποιήματα.
Μόνο που τα υπαρξιακά διλήμματα που θέτει ο Σουηδός είναι καταδικασμένα να παραμένουν επίκαιρα, όσο ο άνθρωπος παλεύει με την πίστη του και ψάχνει απαντήσεις στα μεγάλα μεταφυσικά προβλήματα. Και όσο η μάχη του καλού με το κακό συνεχίζει να μας απασχολεί ως ανθρωπότητα βεβαίως. Ο Μπέργκμαν είναι εδώ ολότελα ευθύς και κυριολεκτικός: αυτή η παρτίδα σκάκι συμπυκνώνει όλη την ταινία εντός της, μιας και η προσέγγιση οφείλει να είναι καθάρια. Στο τέλος ο Χάρος καλεί την ομήγυρή του σε έναν μακάβριο χορό και είναι ένα τέλος χωρίς κορώνες και κλιμακώσεις, παρά μια εικόνα. Μια εικόνα που δύσκολα θα ξεχάσεις όταν τη δεις, αλίμονο!
Είναι αυτές οι μεγαλύτερες από την ανθρώπινη ζωή ερωτήσεις που κάνουν την «Έβδομη Σφραγίδα» διαχρονική, υπερβαίνοντας τα όρια της απλής μεταφοράς. Είναι μια φιλοσοφική αλληγορία, ένα φιλμ για το ανθρώπινο τέλος που γιορτάζει τη ζωή, ένα ατέρμονο ταξίδι σε μια χώρα που ξερνά θάνατο και ο ιππότης μας προσπαθεί να κάνει μια τελευταία καλή πράξη στον κόσμο, σαν παρακαταθήκη της ίδιας του της ύπαρξής. Της ίδιας σου της ύπαρξης.
Την ίδια ώρα, η «Έβδομη Σφραγίδα» με τις ανεξίτηλες εικόνες και την απαράμιλλη αισθητική της αρτιότητα είναι ένα πραγματικό έργο τέχνης, ένα κομψοτέχνημα του κινηματογράφου που δικαιώνει το όνομά του ως κινούμενες εικόνες. Καρέ που διαδέχονται το ένα το άλλο δηλαδή και παράγουν νόημα και μήνυμα, συνεπαίρνοντάς σε με όσα γίνονται παρά με όσα λέγονται. Ακόμα και το εξπρεσιονιστικό παιχνίδι του φωτός με τη σκιά που δονεί το φιλμ λειτουργεί κι αυτό σαν επίρρωση της μάχης της ζωής με τον θάνατο, λες και η φόρμα συνυφαίνεται με το περιεχόμενο σε ένα αδιάρρηκτο όλον. Το ασπρόμαυρο κιαροσκούρο είναι εδώ άλλη μια οπτική μεταφορά του αγώνα του φωτός με το σκότος.
Την ίδια ώρα, έστω και αν δεν το συνειδητοποιείς μέσα στη μουνταμάρα και τα όσα κολοσσιαία γεννιούνται μέσα σου (παρά εξελίσσονται μπροστά σου), η «Έβδομη Σφραγίδα» έχει γενναίες δόσεις χιούμορ και ειρωνείας, καθώς ο Μπέργκμαν αποζητούσε πάντα την κωμική εκτόνωση. Και το κωμικό είναι παρόν ήδη από τις εναρκτήριες σκηνές, όταν ο Χάρος διαλέγει, ας πούμε, τα μαύρα πιόνια και παρατηρεί σαρδόνια: «Κατάλληλο, δεν νομίζεις;».
Το αριστουργηματικό φιλμ με τον τίτλο που παραπέμπει ευθέως στην «Αποκάλυψη» του Ιωάννη έκανε όμως και κάτι ακόμα, κάτι σπουδαίο για τον ίδιο τον κινηματογράφο και την εξέλιξη της γλώσσας του: απέδειξε περίτρανα πως το σινεμά μπορεί αν θέλει να φιλοσοφεί, φτάνει να το κάνει με το κινηματογραφικό ιδιάζον. Έχει δηλαδή τη δυνατότητα από τα γεννοφάσκια του να στοχάζεται και να περιπλανιέται στα μονοπάτια του πνεύματος, εγκαταλείποντας τη φόρμα της ψυχαγωγίας για εκείνη της καθαρής τέχνης. Της έβδομης τέχνης.
Η περιπλάνηση λοιπόν ως αναλογία του ταξιδιού της ζωής, η πνευματική αγωνία και η ριζική αμφιβολία είναι τα αφηγηματικά υλικά από τα οποία είναι πλασμένο το διαμάντι αυτό του σινεμά που συνεχίζει να λάμπει παρά τα 60 χρόνια που έχει στις πλάτες του. Επιλέγοντας τη σιωπή κόντρα στη συνήθη φλυαρία του σινεμά, τους συμβολισμούς απέναντι στη μονότονη ευθύτητα των ψυχαγωγικών ταινιών, την απλότητα κόντρα στο πομπώδες και το βαθύ, το οντολογικό απέναντι στο επιφανειακό.
Γιατί να τη δεις: Γιατί είναι ίσως το πιο ιδιοσυγκρασιακό κράμα ρεαλισμού και υπερρεαλισμού, ένα ιδιοφυές παραμύθι, ένα πραγματικό κινηματογραφικό ποίημα που δονείται από εσωτερικές εντάσεις και υπαρξιακές συγκρούσεις. Καλώντας σε να συλλογιστείς γι’ αυτές τις ακλόνητες αλήθειες που πάνω τους έχεις χτίσει βολικά τη ζωή σου, εισάγοντας τον σκεπτικισμό από τις χαραμάδες των γνωσιακών μας βεβαιοτήτων.
Και, κυρίως, γιατί είναι μια δύσκολη και στριφνή ταινία που βλέπεται πολύ εύκολα, μιας και η πραγματική της λειτουργία αρχίζει μετά τους τίτλους τέλους της. Κι αν σε κουράσει με τον αργόσυρτο ρυθμό και την ασπρόμαυρη αισθητική της, θα σου αφήσει αναμφίβολα την εντύπωση ότι είδες κάτι σπουδαίο. Κάτι μεγάλο στο οποίο θα επιστρέψεις αρκετές φορές στη ζωή σου, μιας και η προβληματική της «Έβδομης Σφραγίδας» είναι η προβληματική της ίδιας της ζωής…
Έβδομη Σφραγίδα
Παραγωγή: Σουηδία
Σκηνοθεσία: Ίνγκμαρ Μπέργκμαν
Πρωταγωνιστούν: Μαξ φον Σίντοφ, Gunnar Bjornstrand, Bengt Ekerot, Ake Fridell, Gunnel Lindblom, Anders Ek, Bibi Andersson
