Η ιδέα της ουτοπίας, του απόλυτου παράδεισου ισότητας και αρμονίας επί γης δηλαδή, έχει απασχολήσει τον άνθρωπο ήδη από τα πρώτα βήματά του στην υφήλιο.

Από την πλατωνική Πολιτεία μέχρι και πολλούς ακόμα φιλοσόφους και στοχαστές, δεν ήταν λίγοι αυτοί που οραματίστηκαν έναν διαφορετικό τρόπο συνύπαρξης των ανθρώπων που θα μπορούσε να εγγυηθεί την ευημερία όλων και την προσωπική ευτυχία του καθενός.

Η ιδεατή αυτή κοινωνία έμοιαζε ωστόσο να κυνηγάει χίμαιρες στα χαρτιά, γι’ αυτό και δοκιμάστηκαν πολλές φορές ιστορικά τέτοιες απόπειρες κοινοβιακής διαβίωσης που στηρίζονταν σε υψηλά ιδανικά όπως η ισότητα και η αναγκαιότητα του καθενός.

Αν και ποιες κατάφεραν τους ιδεαλιστικούς τους στόχους, αυτό παραμένει αντικείμενο προς συζήτηση, σημασία έχει όμως εδώ ότι προσπάθησαν να ζήσουν διαφορετικά και εν πολλοίς τα κατάφεραν.

Κι αν οι πειραματικές κοινότητες είναι πραγματικά αμέτρητες, οι παρακάτω κατέχουν μια ξεχωριστή θέση στην ιστορία της ουτοπίας…

Arcosanti



Μέσα στην έρημο, κάπου 70 μίλια βόρεια του Φοίνιξ της Αριζόνα, βρίσκεται η πειραματική πόλη που χτίστηκε το 1970 ως ιδανική μείξη αρχιτεκτονικής και οικολογίας. Πνευματικό παιδί του αρχιτέκτονα Paolo Soleri, τα κτίρια είναι σχεδιασμένα με τέτοιον τρόπο που να επιτρέπουν στους κατοίκους να ζουν και να δουλεύουν σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον. Όλα τα οικοδομήματα είναι πολυχρηστικά, την ίδια στιγμή που κάνουν αθρόα χρήση της ηλιακής ενέργειας για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών. Η λειτουργία του Arcosanti βασίζεται μάλιστα στην εκπαίδευση: στην πόλη ζούνε μόνιμα οι 50 οικογένειες των καθηγητών και δασκάλων, οι οποίοι αναλαμβάνουν την εκπαίδευση των σπουδαστών σε θέματα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και οικολογικών δράσεων. Και είναι μάλιστα αυτοί οι φοιτητές που έχουν κατασκευάσει την πλειονότητα των κτιρίων. Κι αυτό γιατί η φιλοσοφία του Arcosanti στηρίζεται στην παιδεία και τη διά βίου μάθηση: οι μορφωμένοι άνθρωποι ζουν καλύτερα, μας λένε οι πολίτες του Arcosanti, και έχουν βαλθεί να το αποδείξουν με τη ζωή τους…

Auroville

Ένα από τα ορόσημα των ουτοπικών κοινοτήτων έχει χτιστεί πάνω στις αρχές της αγάπης και της ειρήνης, έτσι όπως φιλτραρίστηκαν από τη φιλοσοφία της νέας εποχής. Καλωσορίσατε λοιπόν στην Auroville, την πολυσυλλεκτική κοινότητα της νότιας Ινδίας που παλεύει να κάνει πράξη το όνειρο της ανθρώπινης ενότητας και της «μεταμόρφωσης της συνείδησης». Η αποικία ιδρύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’60 από τους Sri Aurobindo και Mirra Richard δίνοντας έμφαση στην πολυσυλλεκτικότητα των κατοίκων της, αφού μόνο όταν μάθουν να συνυπάρχουν άνθρωποι διαφορετικών εθνών, φυλών και θρησκειών μπορεί να επιτευχθεί η πολυπόθητη αρμονία. Κι έτσι οι 2.000 και πλέον πολίτες της προέρχονται από 40 διαφορετικά κράτη και πολιτισμικά πλαίσια, προσπαθώντας να επιτύχουν στην πράξη μια νέα ισορροπία, λειτουργώντας έτσι ως μινιατούρα μιας παγκόσμιας ειρηνικής κοινότητας. Οι κάτοικοι χτίζουν μόνοι τους τα σπίτια τους, αν και οι βασικές δομές (παιδεία, υγεία και τα λοιπά) παρέχονται πια από την κοινότητα, η οποία χρηματοδοτείται σε ένα ποσοστό από την κυβέρνηση της Ινδίας. Χρήματα δεν υπάρχουν, παρά μόνο ένα απλό λογιστικό σύστημα που συνδέεται με μια κεντρική τράπεζα. Η πόλη είναι χτισμένη σε ομόκεντρους κύκλους, με κάθε περιοχή να περιλαμβάνει κήπους, φάρμες, εκπαιδευτικές και πολιτιστικές εγκαταστάσεις, την ίδια στιγμή που στο κέντρο υπάρχει ο «χώρος της ειρήνης», στον οποίο επικρατεί πάντα νεκρική σιγή…

Findhorn Ecovillage

Η πειραματική κοινότητα της Σκοτίας παραμένει ένα από τα πλέον αξιοσημείωτα παραδείγματα πολιτείας που στηρίζεται στις αρχές της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η αποικία ιδρύθηκε στη δεκαετία του 1960 αν και δεν θα έπαιρνε την οριστική της μορφή πριν από το 1982, όταν οι κάτοικοι βάλθηκαν να αποδείξουν ότι μια κοινότητα που δεν ξεζουμίζει το περιβάλλον μπορεί να ανθίσει τόσο κοινωνικά όσο και οικονομικά. Το χωριό έχει ακόμα και σήμερα το μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα από κάθε άλλη πόλη του σύγχρονου κόσμου, κι αυτό γιατί εφαρμόζει στην πράξη τις αρχές της οικολογίας: τα φιλικά στο περιβάλλον σπίτια χτίζονται από ανακυκλώσιμα ή πεταμένα υλικά (όπως παλιά βαρέλια ουίσκι), την ίδια στιγμή που η αιολική ενέργεια καλύπτει τις ενεργειακές ανάγκες της πολίχνης. Όσο για το νερό, υπάρχει η περίφημη συσκευή επεξεργασίας ύδατος «Ζωντανή Μηχανή», η οποία ζητά τη συνδρομή σαλιγκαριών και φυκιών για τον καθαρισμό του νερού και τη μετατροπή του σε πόσιμο. Οι 350 κάτοικοι του Findhorn έχουν πετύχει την πολυπόθητη αυτονομία τους, καθώς εδώ συναντάς όλες τις ανέσεις των σύγχρονων πόλεων, ενώ το ιδιαίτερο νόμισμα της κοινότητας, το Eko, περνά σε όλες τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται εδώ. Βασισμένη στις αρχές της ολιστικής θεραπείας και του πνευματισμού, παραμένει ένα από τα πλέον επιτυχημένα παραδείγματα ουτοπικής κοινότητας…

Pullman

Την ώρα που όλες οι πειραματικές κοινότητες ξεκινούν με τις καλύτερες των προθέσεων, κάποιες φορές οι γραμμές μεταξύ ουτοπίας και δυστοπίας δεν είναι ξεκάθαρες. Μνημειώδης στέκει εδώ η κοινότητα Pullman στο Ιλινόις των ΗΠΑ, μια βιομηχανική πόλη που ιδρύθηκε υποτίθεται ως εργασιακός παράδεισος για να φθίνει σταδιακά σε δυστοπική δικτατορία! Η πόλη φτιάχτηκε το 1880 στα περίχωρα του Σικάγου από τον Τζορτζ Πούλμαν, τον πανίσχυρο μεγαλοβιομήχανο που κατασκεύαζε πολυτελείς κλινάμαξες για επιβατικούς συρμούς, όταν αγόρασε μερικές χιλιάδες στρέμματα για να χτίσει ένα νέο εργοστάσιο. Σκέφτηκε τότε να δώσει στους εργάτες του το κάτι παραπάνω, φτιάχνοντας μια πόλη μινιατούρα γύρω από τη βιομηχανική μονάδα. Έτσι έγινε και σύντομα μια πολίχνη με υπέροχα κτίρια βικτοριανής αισθητικής φιλοξενούσε σχολείο, εμπορικά κέντρα, θέατρο, βιβλιοθήκη, εκκλησία, ακόμα και τεχνητή λιμνούλα. Στα πρώτα χρόνια, η πρότυπη κοινότητα σημείωνε αξιοσημείωτη επιτυχία, φιγουράροντας ως η πολίχνη με το καλύτερο βιοτικό επίπεδο σε όλες τις ΗΠΑ και παρουσιαζόμενη σε διεθνείς εκθέσεις και εκπαιδευτικές δράσεις. Κάτω όμως από το φανταχτερό περιτύλιγμα, η Pullman έκρυβε ένα ένοχο μυστικό: τον ίδιο τον Τζορτζ Πούλμαν, ο οποίος διοικούσε την κοινότητα σαν τύραννος. Έβαζε την υπηρεσία καθαριότητας να τσεκάρει τα σπίτια των εργατών καθημερινά για ζημιές και πλημμελή καθαριότητα, απαγόρευσε την ίδρυση εφημερίδας, έκλεισε κάθε μπαρ και κέντρο διασκέδασης σε μια ακτίνα πολλών χιλιομέτρων, με τους εργάτες να μην έχουν τη δυνατότητα να διαμαρτυρηθούν, καθώς τα πάντα (και τα 1.400 κτίρια δηλαδή της κοινότητας) ανήκαν στην ιδιοκτησία της βιομηχανίας. Όταν μάλιστα ο Πούλμαν περιέκοψε τους μισθούς το 1894, αυτή ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι και σύντομα ξέσπασαν βίαιες ταραχές και καθολική απεργία, κάτι που ανάγκασε σε παρέμβαση τον στρατό! Η κυβέρνηση, αναγκασμένη πια να ασχοληθεί σοβαρά με τη βίαιη πια Pullman, την έκρινε «αντι-αμερικανική» και έπαψε τη λειτουργία της, με το κομμάτι αυτό της χτισμένης γης να προσαρτάται αργότερα από τον δήμο του Σικάγου…

Harmony Society

Οι θρησκευτικές ουτοπίες είχαν την τιμητική τους τον 19ο αιώνα και οι κοινότητες που ιδρύθηκαν από τη Harmony Society λειτουργούν εδώ ως λαμπρά παραδείγματα. Η κοινότητα πρωτοξεκίνησε στη Γερμανία στα τέλη του 18ου αιώνα, αν και η μυστικιστική χριστιανική αίρεση που λατρευόταν στην πολίχνη σύντομα μπήκε στο στόχαστρο της προτεσταντικής αρχής. Μια ομάδα αποσχίστηκε τότε (με επικεφαλής κάποιον Johann Georg Rapp) και μετακόμισε στην Πενσιλβάνια των ΗΠΑ το 1803, όπου και ιδρύθηκε το πρώτο από τα τρία ανεξάρτητα παρακλάδια της Harmony Society. Ο οικισμός της Πενσιλβάνια, που ονομάστηκε Harmony, αποδείχτηκε ακαταμάχητος: σύντομα 800 πιστοί γέμιζαν τα εδάφη του και ευημερούσαν, πουλώντας μάλιστα τη γη έπειτα από 10 χρόνια, καθώς η αξία της είχε γίνει επίσης ακαταμάχητη. Κι έτσι, με μπόλικο παραδάκι στην τσέπη, ίδρυσαν νέα κοινότητα στην Ιντιάνα, την οποία πούλησαν επίσης και επέστρεψαν στην Πενσιλβάνια το 1824, όπου και ξεκίνησαν την τρίτη και τελευταία τους ουτοπική απόπειρα, που τώρα λεγόταν Economy. Η θεοσοφιστική φύση της Harmony Society και ο ακραίος θρησκευτικός της κώδικας επέβαλαν μια αυστηρή ζωή στους κατοίκους, με τους όρκους αγαμίας και αποχής από τις επίγειες απολαύσεις να είναι η βάση για όλα τα κελεύσματα. Τα μέλη της κοινότητας αρνούνταν τα κοσμικά αγαθά και απέφευγαν τις σεξουαλικές σχέσεις (ακόμα και τον γάμο οι πιο σκληροπυρηνικοί), την ίδια ώρα που διά στόματος Rapp, ο οποίος λειτουργούσε πια ως προφήτης της γειτονιάς σου, ο Ιησούς ήταν έτοιμος να επιστρέψει στη Γη. Όταν οι προφητείες δεν επιβεβαιώθηκαν, πολλοί ήταν αυτοί που εγκατέλειψαν τη χριστιανική ουτοπία, η οποία επιβίωσε ωστόσο ως το 1847. Η Economy αυτοδιαλύθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, τόσο εξαιτίας του χρέους που είχε συσσωρευτεί όσο και του γεγονότος ότι οι όρκοι αγαμίας είχαν πράγματι δουλέψει: δεν υπήρχε πια νέα γενιά να αναλάβει την κοινότητα!

The Federation of Damanhur

Δημοφιλέστατη ήδη από την εποχή που άνοιξε τις πύλες της, η Ομοσπονδία είναι μια ουτοπία εγκατεστημένη στα βόρεια του ιταλικού Τορίνο, η οποία ιδρύθηκε στη δεκαετία του 1970 από τον Oberto Airaudi και την ομάδα των πιστών του. Σήμερα αριθμεί περισσότερους από 800 κατοίκους και διαθέτει πλέον συνεργαζόμενα πειραματικά παραρτήματα σε ΗΠΑ και Ιαπωνία! Η κοινότητα αυτοαποκαλείται «συλλογικό όνειρο» και έχει βαλθεί να παντρέψει πνευματισμό, αποκρυφισμό, κοινωνική έρευνα και καλλιτεχνική δημιουργία, ενθαρρύνοντας τους πολίτες της να μπουν σε μονοπάτια αυτογνωσίας και προσωπικής βελτίωσης. Κι αν η φιλοσοφία τους ακούγεται πια κοινή, η ενσάρκωσή της μόνο έτσι δεν είναι: η πολίχνη αποκάλυψε το 1992 ένα δίκτυο από εντυπωσιακούς υπόγειους ναούς, ένα μνημείο στην ειρήνη και τη δύναμη της ανθρώπινης αλληλεγγύης, που κατασκευάζονταν από τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Παρά το γεγονός ότι δεν είναι ανεξάρτητο κρατίδιο, η Damanhur λειτουργεί σαν να είναι, με δικό της νόμισμα (Credito) και δομές, ενώ ενδιαφέρον είναι και το σύστημα γάμου, που λειτουργεί ως συμβόλαιο που το ανανεώνουν συχνά-πυκνά οι δύο συμβαλλόμενοι.

The Farm

Είναι αλήθεια ότι το κίνημα των χίπις ανανέωσε τις κοινοβιακές μορφές ζωής, καθώς κοπάδια κυριολεκτικά από νέους ανθρώπους απαρνήθηκαν τις κοινωνικές συμβάσεις και βάλθηκαν να φτιάξουν τις δικές τους ανεξάρτητες ουτοπίες. Η πιο σπουδαία (αλλά και η μεγαλύτερη) από δαύτες ήταν η πόλη στο Summertown στο Τενεσί που θα έμενε γνωστή ως «Φάρμα». Πνευματικό παιδί του καθηγητή δημιουργικής γραφής Stephen Gaskin, ο τύπος οδήγησε σαν άλλος Μωυσής ένα μηχανοκίνητο καραβάνι από το Σαν Φρανσίσκο στο Τενεσί, όπου και αγόρασαν μια έκταση 1.000 στρεμμάτων για να ζήσουν όπως είχαν ονειρευτεί. Η πολίχνη έγινε σύντομα θρύλος της περιθωριακής κουλτούρας με εκατοντάδες χιπιά να συρρέουν εκεί από κάθε γωνιά της γης: μέχρι το 1980, η Farm αριθμούσε περισσότερους από 1.000 μόνιμους κατοίκους και άλλους τόσους επισκέπτες. Έχοντας πάρει όρκο φτώχειας, οι πολίτες ορκίστηκαν να μη βάλουν στο στόμα τους αλκοόλ, καπνό και ζωικά προϊόντα, την ίδια ώρα που δεν υπήρχε ιδιοκτησία ούτε καν στη σχέση: οι περισσότεροι γάμοι ήταν μαζικοί! Οι περιορισμοί αυτοί έχουν πλέον εκλείψει, αν και η πόλη διατηρεί ακέραιο τον οικολογικό της χαρακτήρα, καθώς σήμερα λειτουργεί στα ίδια περιβαλλοντικά πρότυπα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και της φυτοφαγίας. Ταυτοχρόνως, η σχολή μαιευτικής της κοινότητας είναι πια διάσημη στην Αμερική, ενώ εδώ λειτουργούν ακόμη σχολεία και εκδοτικοί οίκοι. Ο φιλανθρωπικός χαρακτήρας της ουτοπίας είναι επίσης γνωστότατος, καθώς οι κάτοικοι συμβάλλουν με πολλούς τρόπους σε διάφορα προγράμματα αγαθοεργίας στον κόσμο. Ο πληθυσμός έχει πλέον συρρικνωθεί στους 175 ανθρώπους, αν και όσοι απέμειναν ευημερούν…

Ισραηλινά κιμπούτς

Εδώ μιλάμε για ένα διαφορετικό πείραμα διαβίωσης που λογίζεται από τα πιο πετυχημένα στον κόσμο. Οι πειραματικές κοινότητες που στήθηκαν στα (σοβιετικά) πρότυπα ισότητας έγιναν δημοφιλέστατες στο Ισραήλ στα τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα, ως συνεργατικές δομές εργασίας και διαβίωσης. Ήταν οι ρώσοι εμιγκρέδες στη Μέση Ανατολή που έφεραν στις βαλίτσες τους τα κολχόζ, τους αγροτικούς παραγωγικούς σχηματισμούς της ΕΣΣΔ δηλαδή, τα οποία γνώρισαν στο Ισραήλ μια νέα ζωή. Τα περισσότερα κιμπούτς φιλοξενούσαν γύρω στα 200 μέλη και μέχρι το 1950 περισσότεροι από 60.000 άνθρωποι ζούσαν με τον τρόπο αυτό στη χώρα! Κι ενώ στην αρχή ξεκίνησαν ως αγροτικοί συνεταιρισμοί, μέχρι τη δεκαετία του 1930 πολλά από τα κιμπούτς είχαν ενστερνιστεί την αριστερή ιδεολογία, επιδιώκοντας πια πολλά περισσότερα από αποδοτικότερες σοδειές. Η κεντρική φιλοσοφία των κιμπούτς ήταν η έμφαση στην ισότητα: όλες οι αποφάσεις παίρνονταν συλλογικά με αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, οι γυναίκες είχαν τα ίδια ακριβώς προνόμια και υποχρεώσεις με τους άντρες, δεν υπήρχε η έννοια της ιδιοκτησίας ούτε καν στα ρούχα, ενώ και τα παιδιά θεωρούνταν ότι ανήκαν πρωτίστως στην κοινότητα. Αργότερα πολλά κιμπούτς άλλαξαν τις δραστηριότητές τους και από αγροτικές κοινότητες έγιναν βιομηχανικές και εμπορικές, αν και πλέον όσα έχουν επιβιώσει λειτουργούν κυρίως ως ιδιωτικές πολυπρόσωπες επιχειρήσεις, παρά το γεγονός ότι στο εσωτερικό τους επικρατούν τα ίδια πρότυπα ισότητας. Αν και ο θεσμός είναι πλέον σε παρακμή, ακόμα και σήμερα κάπου 125.000 Ισραηλινοί ζουν σε κοινότητες οργανωμένες στα πρότυπα των κιμπούτς…

Oneida

Η νεοϋορκέζικη αποικία ιδρύθηκε το 1848 από τον John Humphrey Noyes, ιδρυτή μιας χριστιανικής αίρεσης που την έλεγε Perfectionism και ισχυριζόταν ότι ο Ιησούς είχε ήδη επιστρέψει ανάμεσά μας και ήταν πια στα χέρια των ανθρώπων αν θα έφτιαχναν τον παράδεισο επί γης! Η θρησκευτική σέχτα των 80 νοματαίων έφτασε τους 350 μέχρι το 1880, με όλους να ζουν σε κοινοβιακή κατάσταση μέσα στην τεράστια έπαυλη που έχτισαν οι πιστοί στο μικρό κτήμα τους. Όλα τα αγαθά ήταν κοινά, μονογαμία δεν υπήρχε, καθώς όλοι ήταν σύζυγοι όλων, ενώ οι γυναίκες απολάμβαναν περισσότερες ελευθερίες από τις παραδοσιακές κοινωνίες της εποχής. Κάτω όμως από τον ψευδεπίγραφο σοσιαλισμό, ο Noyes είχε υιοθετήσει ένα τουλάχιστον περίεργο πρόγραμμα βελτίωσης χαρακτήρα, όπως το έλεγε, με κάθε μέλος να εξομολογείται τα αμαρτήματά του στην ομάδα και να τιμωρείται κατόπιν με ποινές που προέκυπταν συλλογικά από την κοινότητα. Ήταν όμως οι πρακτικές του ομαδικού σεξ, στο οποίο μυούνταν σταδιακά και τα παιδιά της αποικίας, που θα έμπαιναν στο στόχαστρο των αρχών, κάνοντας τον ιδρυτή να εγκαταλείψει τη χώρα το 1879. Χωρίς τον ηγέτη στο τιμόνι, η κοινότητα διαλύθηκε λίγο αργότερα…