Στον 20ό αιώνα ο ορισμός του τι συνιστά «τέχνη» έχει αλλάξει δραστικά.
Κι ενώ πριν από 300 χρόνια τέχνη ήταν η νατουραλιστική ζωγραφική τοπίων και πριν από 100 η αποτύπωση… τετραγώνων, σήμερα ο ορισμός φαίνεται να έχει τραβηχτεί από τα μαλλιά για να χωρέσει μια σειρά από σύγχρονες εκφραστικές υπερβολές.
Η έλευση της ποπ αρτ και του μεταμοντέρνου μετασχημάτισε εξάλλου την καλλιτεχνική παραγωγή μετατρέποντάς τη σε άσκηση για το κοινό. Μια άσκηση που όμοιά της δεν είχε δει βέβαια ποτέ ο κόσμος.
Πώς αλλιώς να εξηγήσεις τα διαταραγμένα κοινωνικά πειράματα που βαφτίστηκαν τέχνη;
Αυτοκτονικό άγαλμα
Ο περίφημος περφόρμερ Chris Burden έχει την υπερβολή στο αίμα του και το έχει αποδείξει αναρίθμητες φορές. Το 1971 ζήτησε από έναν φίλο του να τον πυροβολήσει στο χέρι με ένα τουφέκι (ως σχόλιο για τον Πόλεμο του Βιετνάμ), ενώ σε ένα ακόμα αξιοσημείωτο περιστατικό καρφώθηκε πάνω στο αυτοκίνητό του το 1974, σε μια περφόρμανς τόσο συνταρακτική που έκανε τον David Bowie να γράψει τραγούδι γι’ αυτή, το «Joe the Lion»…
Η πλέον ακραία περφόρμανς του σημειώθηκε ωστόσο το 1975: στην προσπάθειά του να δει πότε θα αντιδράσει το κοινό στο δρώμενό του, μπήκε κάτω από μια γυάλινη επιφάνεια και παρέμεινε εντελώς ακίνητος. Ο σκοπός ήταν να μην κινηθεί μέχρι να ευαισθητοποιηθεί κάποιος φιλότεχνος για την κατάστασή του και να παρέμβει για να τον βοηθήσει. Η κατάληξη; Δεν συνέβη ποτέ! Αφού πέρασαν τελικά δύο μέρες, με τον Burden να είναι ακίνητος, χωρίς φαΐ, χωρίς νερό και με το παντελόνι του λερωμένο από τη φυσική ανάγκη, με το κοινό να παρατηρεί ατάραχο την κατάστασή του, επενέβη ένας από τους φύλακες της γκαλερί και του άφησε ένα ποτήρι νερό δίπλα στη γυάλινη εγκατάσταση. Κι έτσι ο Burden βγήκε από το καβούκι του και γλίτωσε τη ζωή του…
Οπτικό LSD
Ό,τι κι αν ξέρετε από video art ώρα να το ξεχάσετε. Κι αυτό γιατί η δουλειά του Tony Conrad είναι κομματάκι διαφορετική: ο καλλιτέχνης θέλησε να δώσει στο κοινό του εμπειρίες ψευδαισθήσεων χωρίς χρήση παραισθησιογόνων ουσιών! Ναι, καλά διαβάζετε, ο σκοπός της ταινίας του 1966 «The Flicker» ήταν να στείλει κατευθείαν το κοινό σε μια «κατάσταση προχωρημένης σχιζοφρένειας», όπως δήλωνε εμφατικά ο Conrad (αν πάσχετε από επιληψία, μην αναζητήσετε για κανέναν λόγο το σχετικό βίντεο στο YouTube). Τρεμάμενο λευκό φως μέσα σε κατασκότεινη αίθουσα έδωσε τελικά στον κόσμο όσα του υποσχέθηκε ο περφόρμερ: εμπειρίες αντίστοιχες με χρήση LSD! Ήταν βέβαια η ταραγμένη δεκαετία του ’60 και το φιλμ έγινε ανάρπαστο…
Δημόσιος μαζοχισμός
Η περίφημη περφόρμερ Μαρίνα Αμπράμοβιτς απέδειξε το 1974 ότι ο άνθρωπος είναι ψυχικά καταδικασμένος! Το διαβόητο έργο της «Rhythm 0» περιλάμβανε την ίδια καθηλωμένη σε μια καρέκλα, δίπλα σε μια πινακίδα που πληροφορούσε το φιλοθεάμον κοινό ότι μπορούσαν να κάνουν οτιδήποτε θελήσουν με το σώμα της. Και για να γίνει σαφές αυτό το «οτιδήποτε», ένα τραπέζι με όργανα βασανισμού, ακόμα και γεμάτο πιστόλι(!), περίμενε τον τολμηρό επισκέπτη της γκαλερί για να συμμετέχει στο δρώμενο.
Και τώρα έρχεται το σοκαριστικότερο κομμάτι της περφόρμανς: το κοινό το λάτρεψε! Για τις επόμενες 6 ώρες, της έσκισαν τα ρούχα, της τρυπούσαν με αγκάθια τριαντάφυλλου το στομάχι, της χάραζαν το δέρμα, μέχρι και το πιστόλι έφτασαν να της βάλουν στο κεφάλι, σε αυτό που θεωρήθηκε μια λιτανεία στον σαδισμό! Πώς έληξε το δρώμενο; Κάποια στιγμή η Αμπράμοβιτς σηκώθηκε από την καρέκλα της φρίκης και οι βασανιστές της τράπηκαν σε φυγή…
Παίζοντας με το Ίντερνετ #1
Ήταν το 1995 όταν ο περφόρμερ Stelarc έθεσε τον εαυτό του στη διάθεση του κυβερνοκοινού: έβαλε ηλεκτρόδια στους μύες του και συνδέθηκε κατόπιν σε μια δικτυακή πλατφόρμα που επέτρεπε σε απομακρυσμένους χρήστες να χειρίζονται τα μέλη του σώματός του: άνθρωποι από το Άμστερνταμ, το Παρίσι και το Ελσίνκι μπορούσαν να τηλεκατευθύνουν ένα πραγματικό ανθρώπινο σώμα!
Πατώντας ένα κουμπί μπορούσαν να προκαλέσουν σπασμούς στα άκρα του ή ακόμα και να τα κατευθύνουν χωρίς τη θέληση του καλλιτέχνη. Ο σκοπός ήταν να παρατηρήσει τις αντιδράσεις του κόσμου. Κι ενώ θα ήταν δελεαστικό για τον κόσμο να τον κάνει να κοπανιέται μόνος του για 12 ώρες, το ηλεκτρονικό κοινό σεβάστηκε την περφόρμανς και παρέμεινε σχετικά συγκρατημένο…
Παίζοντας με το Ίντερνετ #2
Βεβαίως, το Ίντερνετ του 1995 ήταν ένα τελείως διαφορετικό μέρος από το σημερινό τερατούργημα, όπως κατάλαβε με άσχημο τρόπο ο καλλιτέχνης Wafaa Bilal το 2007. Το δρώμενό του, «Σκότωσε έναν Ιρακινό», ήταν απλό: κλείστηκε σε μια άδεια αίθουσα γκαλερί για έναν μήνα, τρώγοντας και πίνοντας μόνο ότι του δώριζαν οι ηλεκτρονικοί επισκέπτες. Έκανε ωστόσο και κάτι ακόμα: εγκατέστησε στον χώρο ένα όπλο paintball, το οποίο μπορούσε να χειριστεί ο χρήστης μέσω Ίντερνετ.
Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε τι ακολούθησε: 60.000 άνθρωποι συνωστίζονταν στην ιστοσελίδα για το ποιος θα πρωτοπυροβολήσει τον έρμο τον περφόρμερ! Τις τελευταίες 10 μέρες, ο Bilal ήταν συνεχώς κάτω από καταιγισμό κίτρινων πυρών, με το πράγμα να ξεπερνά κάθε όριο όταν κάποιος χάκαρε το πρόγραμμα και το όπλο πυροβολούσε πλέον απανωτά. Στο τέλος, περίπου 40.000 ριπές είχαν βρει στόχο, κάτι που σήμαινε ένα κίτρινο βλήμα ανά λεπτό στο σώμα του Bilal για 30 ολόκληρες μέρες!
Ο ιπτάμενος άντρας
Ήταν στη δεκαετία του 1960 όταν ο περίφημος εννοιολογικός καλλιτέχνης Yves Klein βάλθηκε να αποδείξει το παιδικό όνειρό ότι ο άνθρωπος μπορεί να πετάξει. Ανέβηκε λοιπόν στον δεύτερο όροφο της γκαλερί και πήδηξε έξω με το κεφάλι, για να αποδείξει ότι το ταξίδι στη σελήνη χωρίς μηχανικά μέσα ήταν δυνατό (αντί να συντριβεί στο πεζοδρόμιο δηλαδή θα αψηφούσε τη βαρύτητα και θα κατευθυνόταν στο διάστημα)! Και να ασκήσει βέβαια κριτική στη NASA για τις προσπάθειές της να κατακτήσει το φεγγάρι. Από κάτω τον περίμεναν φυσικά άνθρωποι με σωστικό σεντόνι, το οποίο αφαιρέθηκε «χειρουργικά» με φωτομοντάζ από την εικόνα που σόκαρε το παγκόσμιο κοινό…
Ωραία Κοιμωμένη
To 2012, ο ουκρανός περφόρμερ Taras Polataiko έκανε ένα ιδιαίτερο κοινωνικό πείραμα κάτω από τον μανδύα της περφόρμανς. Σε μια αίθουσα του Εθνικού Μουσείου Τέχνης της Κιέβου, 5 κοπέλες έπαιζαν με τη σειρά την Ωραία Κοιμωμένη, την ώρα που οι επισκέπτες συνωστίζονταν στην ουρά για να τις φιλήσουν. Κι αν αυτό ακούγεται ήδη περίεργο, περιμένετε, έχει κι άλλο: αν κάποια από τις κοιμωμένες άνοιγε τα μάτια της την ώρα που τη φιλούσαν, ήταν με συμβόλαιο υποχρεωμένη να παντρευτεί το παλικάρι που την ξύπνησε! Εννοείται ότι η περφόρμανς λειτουργούσε ως σχόλιο στον γάμο και τα σχετικά, φανταστείτε ωστόσο τι έγινε όταν μία από δαύτες άνοιξε τα μάτια της για να δει ότι την είχε μόλις φιλήσει μια γυναίκα…
Κυβερνώντας μια πόλη
Όλες οι περφόρμανς που είδαμε μπλέκουν την τέχνη με τη ζωή μέχρι τα όρια να γίνουν δυσδιάκριτα. Καμιά τους όμως δεν το κάνει στον βαθμό που το πέτυχε η ζωή του Κολομβιανού Antanas Mockus. Κι αυτό γιατί ο Mockus είναι πρωτίστως πολιτικός! Ασχολείται βέβαια και με την τέχνη, κι εδώ αρχίζουν τα ωραία. Όλα ξεκίνησαν το 1993 σε μια διάλεξη που θέλησε να δώσει, όταν για να κάνει τους φασαριόζους σπουδαστές να ησυχάσουν κατέβασε τα παντελόνια του για να κερδίσει την προσοχή τους.
Δικαιολογήθηκε βέβαια για τη γύμνια του ισχυριζόμενος ότι αυτό ήταν ένα από τα τρικ που διαθέτει ο περφόρμερ στη φαρέτρα του. Τίποτα όμως απ’ όσα έκανε δεν μπορούσε να συγκριθεί με ό,τι ακολούθησε όταν εκλέχτηκε δήμαρχος της Μπογκοτά (δύο φορές!), με την 6χρονη θητεία του στο τιμόνι της πρωτεύουσας να παραμένει μνημειώδης. Γιατί μιλάμε για τον δήμαρχο που αφιέρωσε τη θητεία του στις «καλλιτεχνικές φάρσες». Στην πρώτη του καμπάνια, κυκλοφορούσε στην πόλη ντυμένος σαν υπερήρωας για να «παλέψει με το έγκλημα». Κατόπιν προσέλαβε 420 μίμους για να διευθετούν την κίνηση στους δρόμους, ενώ εμφανίστηκε στην τηλεόραση για να περιγράψει την πολιτική του την ώρα που ήταν γυμνός και έπαιρνε το ντους του!
Ίδρυσε δημοτική υπηρεσία ταξί που ονόμασε «Ιππότες της Ζέβρας», ενώ 350.000 πολίτες εφοδιάστηκαν με καρτελάκια «επιδοκιμασίας» και «αποδοκιμασίας» για να τον πληροφορούν για τον βαθμό επιτυχίας των παρεμβάσεών του. Όσο μάλιστα προχωρούσε η θητεία του, τόσο τα «μέτρα» γίνονταν ολοένα και πιο εξωφρενικά. Το αποτέλεσμα; Ο κόσμος της Μπογκοτά τον λάτρεψε! Πίσω από κάθε υπερβολή του κρυβόταν ένα μήνυμα, ένας τρόπος να βελτιωθεί δηλαδή η καθημερινότητα των πολιτών. Και βέβαια ο κόσμος τον «αντάμειψε»: ο δείκτης εγκληματικότητας στην πόλη μειώθηκε καθοριστικά, οι θάνατοι από τροχαία έπεσαν στο μισό και η απόδοση της δημοτικής φορολογίας εκτοξεύτηκε στα ύψη. Ο «τρελός καλλιτέχνης» έκανε με τον αντισυμβατικό δημαρχιακό του τρόπο τη ζωή καλύτερη για χιλιάδες συμπολίτες του…
