Η επιχείρηση εκταφής της σορού του ποιητή Πάμπλο Νερούδα, ο οποίος είχε πεθάνει τον Σεπτέμβριο του 1973, μερικές ημέρες μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του Αουγκούστο Πινοτσέτ, άρχισαν χθες στην Ίσλα Νέγρα, στις ακτές της κεντρικής Χιλής στον Ειρηνικό, σε μια προσπάθεια να λυθεί το αίνιγμα σχετικά με την αιτία του θανάτου του, η οποία κατά την επίσημη εκδοχή ήταν η επιδείνωση του καρκίνου από τον οποίο έπασχε.

Οι ειδικοί της ιατροδικαστικής υπηρεσίας και άνδρες της αστυνομίας, που έφθασαν στο σημείο περί τις 17:00 τοπική ώρα (23:00 ώρα Ελλάδας), εγκατέστησαν αρχικά μια σκηνή κοντά στην κρύπτη όπου είναι θαμμένος ο Νερούδα στο πλευρό της τρίτης και τελευταίας συζύγου του, της Ματίλντα Ουρούτια, στον κήπο του σπιτιού του στην Ίσλα Νέγρα.

Μετά τις πρώτες εργασίες της εκταφής, μια ομάδα Χιλιανών και ξένων ιατροδικαστικών επρόκειτο να προχωρήσει εντός της ημέρας στη λήψη δειγμάτων από το λείψανο του ποιητή και διπλωμάτη καριέρας, υπό την επίβλεψη του δικαστή Μάριο Καρόσα, ο οποίος χειρίζεται την υπόθεση.

Σύμφωνα με τον Πατρίτσιο Μπούστος, διευθυντή της ιατροδικαστικής υπηρεσίας, η εκταφή επρόκειτο να αρχίσει περί τις 08:00 τοπική ώρα (14:00 ώρα Ελλάδας).

Ο Νερούδα, κατά την επίσημη εκδοχή, πέθανε από την επιδείνωση του καρκίνου του προστάτη από τον οποίο έπασχε την 23η Σεπτεμβρίου 1973, 12 ημέρες μετά την επιβολή της στρατιωτικής χούντας του Πινοτσέτ που ανέτρεψε τον σοσιαλιστή πρόεδρο Σαλβαδόρ Αλιέντε, επιστήθιο φίλο του κομμουνιστή ποιητή.

Ωστόσο πρόσφατες μαρτυρίες θέτουν εν αμφιβόλω αυτή την εκδοχή, κάνοντας λόγο περί δολοφονίας που διαπράχθηκε από τη δικτατορία προκειμένου να αποφευχθεί το να καταστεί ο Νερούδα από το εξωτερικό, όπου σκόπευε να αυτοεξοριστεί, ένας αντιφρονών με μεγάλο κύρος.

Η εκτίμηση ότι επρόκειτο για δολοφονία είχε υποστηριχτεί εξαρχής από οικείους και συνεργάτες του παγκοσμίως γνωστού λογοτέχνη και αφού ανέκυψαν και άλλες μαρτυρίες και ιατρικές εκθέσεις, εντέλει η δικαιοσύνη της Χιλής διέταξε την εκταφή των οστών του Νερούδα.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Χιλής, το οποίο δηλώνει πεισμένο ότι ο ποιητής είχε δολοφονηθεί από τη στρατιωτική χούντα, είχε προσφύγει στην δικαιοσύνη τον Δεκέμβριο ζητώντας να γίνει εκταφή και έρευνα.

«Ο Νερούδα δολοφονήθηκε», είπε στο Γαλλικό Πρακτορείο ο Μανουέλ Αράγια, 65 ετών, ένα νεαρό τότε μέλος του ΚΚ Χιλής που είχε οριστεί από τον κομματικό μηχανισμό οδηγός και προσωπικός βοηθός του συγγραφέα.

Σύμφωνα με τον ίδιο, ο Πάμπλο Νερούδα πέθανε μερικές ώρες αφού του έγινε μια μυστηριώδης ένεση στην κλινική Σάντα Μαρία στο Σαντιάγο, όπου νοσηλευόταν.

Ο Νερούδα, ο οποίος είχε τιμηθεί με βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας δύο χρόνια νωρίτερα, αισθανόταν ότι η ζωή του αντιμετώπιζε άμεση απειλή μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα και ήθελε να φύγει από τη χώρα.

Ο τότε πρεσβευτής του Μεξικού στο Σαντιάγο, ο Γκονσάλο Μαρτίνες, του είχε υποσχεθεί να του βρει μια θέση σε ένα αεροπλάνο που επρόκειτο να αναχωρήσει για το Μεξικό την 24η Σεπτεμβρίου και ασφαλή διέλευση.

Σύμφωνα με το πιστοποιητικό θανάτου του ποιητή που εξέτασε το Γαλλικό Πρακτορείο, αιτία του θανάτου του αναφέρεται ότι ήταν μια «καρκινική καχεξία», μια κατάσταση ακραίου πρωτεϊνο-θερμιδικού υποσιτισμού και μεγάλης αδυναμίας.

Σύμφωνα με δημοσιεύματα στις εφημερίδες της εποχής, το νοσοκομείο είχε εκδώσει μια ανακοίνωση στην οποία ανέφερε πως ο ποιητής πέθανε από έμφραγμα. Ωστόσο δεν υπάρχει κανένα ίχνος αυτής της ανακοίνωσης στο νοσοκομείο,

Ωστόσο άνθρωποι που είχαν δει τον Νερούδα τις ημέρες πριν από τον θάνατό του ανέφεραν ότι τους είπε πως δεν διέτρεχε άμεσο κίνδυνο.

«Ήξερα ότι ήταν ήδη ένας άρρωστος, αλλά δεν ήταν σκελετωμένος, ούτε κατατονικός. Αλλιώς δεν θα επεδίωκα να του εξασφαλίσω μια θέση σε ένα αεροπλάνο εννιά ώρες αργότερα», είχε θυμηθεί ο πρώην Μεξικανός πρεσβευτής Μαρτίνες σε μια συνέντευξη που είχε δώσει στο Γαλλικό Πρακτορείο τον Ιούνιο του 2011.

Ο βοηθός του λογοτέχνη Αράγια θυμάται ότι «το πρωί της 23ης Σεπτεμβρίου η Ματίλντα κι εγώ είχαμε πάει στην Ίσλα Νέγρα για να πάρουμε κάποια από τα πράγματά του. Ενώ ήμασταν εκεί δεχθήκαμε ένα τηλεφώνημα από τον Νερούδα, στην κλινική. Είπε “γυρίστε το γρηγορότερο! Την ώρα που κοιμόμουν ήρθε ένας γιατρός και μου έκανε μια ένεση στο στομάχι”». Ο Αράγια και η σύζυγος του Νερούδα επέστρεψαν εσπευσμένα στο Σαντιάγο. «Ο Νερούδα πέθανε στις 22:30 εκείνο το βράδυ», προσθέτει ο ίδιος.

Η Ουρούτια, που πέθανε το 1985, πάντοτε αρνιόταν ότι ο άνδρας της πέθανε από καρκίνο, αλλά δεν είχε δηλώσει ποτέ δημόσια πως δολοφονήθηκε.

Το Ίδρυμα Πάμπλο Νερούδα επιμένει ότι ο θάνατός του οφειλόταν στον καρκίνο αλλά έχει ανακοινώσει ότι θα συνεργαστεί στην έρευνα.

Η εκταφή ίσως δώσει στοιχεία-κλειδιά για τον θάνατο του ποιητή.

«Μπορεί με τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών και παρά το χρόνο που έχει περάσει και την εγγύτητα στη θάλασσα (. . .) να βρεθούν ίχνη βλαβερών ουσιών, τοξίνες, βακτήρια», που θα τεκμηριώνουν ότι ο θάνατός του οφείλεται σε εγκληματική ενέργεια, είπε ο Εδουάρδο Κοντρέρας, ένας δικηγόρος που εκπροσωπεί το Κομμουνιστικό Κόμμα Χιλής.

«Δεν βρισκόταν σε κατάσταση καχεξίας», είπε ο Κοντρέρας. «Έχουμε την πεποίθηση, την πιο απόλυτη βεβαιότητα ότι ο θάνατος του Νερούδα δεν οφειλόταν σε φυσικά αίτια», πρόσθεσε ο δικηγόρος αυτός.

Η δικαιοσύνη της Χιλής άρχισε το τελευταίο διάστημα να επανεξετάζει τις συνθήκες του θανάτου προσωπικοτήτων επί των ημερών της στρατιωτικής δικτατορίας: τον Μάιο του 2012, είχε προχωρήσει στην εκταφή της σορού του Αλιέντε για να καθοριστεί εάν είχε πράγματι αυτοκτονήσει ή εάν είχε εκτελεστεί από τους στρατιωτικούς την ημέρα του πραξικοπήματος, την 11η Σεπτεμβρίου 1973, στο προεδρικό μέγαρο. Τελικά οι ειδικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είχε αυτοκτονήσει.

Μια άλλη έρευνα πρόκειται να εξετάσει τα αίτια του θανάτου ενός άλλου αντιφρονούντα, του πρώην προέδρου (1964-70) Εδουάρδο Φράι Μοντάλβα, ο οποίος πέθανε το 1982 έπειτα από μια επέμβαση ρουτίνας στην ίδια κλινική όπου πέθανε ο Πάμπλο Νερούδα, όπου τον είχε αναλάβει ο ίδιος γιατρός.