Πώς ξυπνούσε ο κόσμος πριν από την έλευση των ξυπνητηριών

Ακόμα κι αν είναι ο απολύτως ενοχλητικότερος ήχος που έχει φτιαχτεί ποτέ από ανθρώπινο χέρι, το ξυπνητήρι παραμένει ο πολύτιμος σύντροφός μας στη λιγότερο ευχάριστη στιγμή της ημέρας. Βλέπετε η πρωινή αφύπνιση ήταν πάντα ένα μεγάλο πρόβλημα της ανθρωπότητας και παρά το γεγονός ότι ο κόσμος δεν ήταν ποτέ ενωμένος, μια οικουμενική αλήθεια αποδείχτηκε ιδιαιτέρως ανθεκτική στο διάβα του χρόνου: το πρωινό ξύπνημα είναι ό,τι χειρότερο υπάρχει! Σήμερα έχουμε τα smartphones να μας ξυπνούν με τη μελωδία της καρδιάς μας ή ακόμα και εφαρμογές που δεν λένε να βγάλουν τον σκασμό αν δεν λύσουμε τον γρίφο που μας βάζουν πρωινιάτικα. Πάμπολλα μαραφέτια κυκλοφορούν πλέον ως σύντροφοι καρδιακοί στην πρωινή οδύσσεια, τι έκαναν όμως οι άνθρωποι πριν εφευρεθεί το πρώτο λειτουργικό ξυπνητήρι το 1787; Είχαμε πάντα τους κόκορες, θα πει κάποιος, αν και η περιπέτεια με τα πτηνά μόνο αξιόπιστη δεν ήταν, όπως ξέρει εξάλλου καλά όποιος έχει βρεθεί για λίγο δίπλα σε πετεινάρια. Γιατί παρά τη διαδεδομένη πεποίθηση, οι κόκορες μόνο καλά ξυπνητήρια δεν είναι, καθώς τα κικιρίκου τους δονούν τον αέρα ανά πάσα στιγμή. Και όπως λέει εξάλλου και ο λαός μας, όπου λαλούν πολλά κοκόρια αργεί να ξημερώσει! Γι’ αυτό και πριν τα φορτώσει στον κόκορα, η ανθρωπότητα αναζήτησε πιο αξιόπιστους τρόπους για να είναι εντάξει στις πρωινές της υποχρεώσεις…

Το ξυπνητήρι του Πλάτωνα

Πιθανότατα η πρώτη συσκευή αφύπνισης του κόσμου έρχεται στη ζωή από τον ογκόλιθο της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας. Όπως βλέπουμε στην ανασυγκρότηση της λειτουργίας του από το υπέροχο Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας «Κώστας Κοτσανάς», το ξυπνητήρι του Πλάτωνα ήταν απλό, πλην δαιμόνιο, στη σύλληψή του. Το ανώτερο κεραμικό δοχείο τροφοδοτούσε μέσω -κατάλληλα υπολογισμένου για κάθε περίπτωση- ακροφύσιου το επόμενο δοχείο. Όταν αυτό γεμίσει την προγραμματισμένη χρονική στιγμή (π.χ. έπειτα από 7 ώρες), αδειάζει με ταχύτητα -μέσω του εσωτερικά τοποθετημένου αξονικού σιφωνίου- στο επόμενο κλειστό δοχείο, αναγκάζοντας έτσι τον εμπεριεχόμενο αέρα να εξέλθει με πίεση σφυρίζοντας από μια σύριγγα στην κορυφή του. Μετά τη λειτουργία του, το δοχείο αδειάζει σιγά-σιγά -μέσω μιας μικρής οπής που βρίσκεται στον πυθμένα του- προς το κατώτερο αποθηκευτικό δοχείο, ώστε να είναι έτοιμο να επαναχρησιμοποιηθεί. Ο Πλάτωνας το χρησιμοποιούσε όπως ξέρουμε για να ξυπνά εγκαίρως για τις παροιμιώδεις διαλέξεις που έδινε κατά την αυγή της ημέρας στην ακαδημία του!

Η ανθρώπινη φύση ως μηχανισμός αφύπνισης

Οι γηγενείς αμερικάνοι μαχητές χρησιμοποιούσαν την ουροδόχο κύστη τους ως ξυπνητήρι! Σύμφωνα με τον ειδικό στην ιστορία των Ινδιάνων, Stanley Vestal, και το σύγγραμμά του «Warpath: The True Story of the Fighting Sioux Told in a Biography of Chief White Bull» (1984): «Οι ινδιάνοι πολεμιστές μπορούσαν να προκαθορίσουν την ώρα του ξυπνήματος ρυθμίζοντας τις ποσότητες του νερού που έπιναν πριν πάνε για ύπνο». Μια τεχνική που μπορούν κάλλιστα να αναβιώσουν και σήμερα όσοι τα βρίσκουν σκούρα με το ξυπνητήρι τους…

Το περίπλοκο ρολόι του Yi Zang

Ως ένας φωτισμένος άνδρας για όλες τις δουλειές, ο βουδιστής μοναχός, μαθηματικός, μηχανικός και αστρονόμος ανέλαβε κάποια στιγμή το έργο να βελτιώσει το ημερολόγιο της Κίνας. Αυτός πήγε βέβαια το πράγμα μερικά επίπεδα παρακάτω και, πατώντας πάνω σε αιώνες γνώσης και καινοτομίας, χάρισε στην αυτοκρατορία του το αστρονομικό ρολόι με τον πιασάρικο τίτλο «υδροκινούμενος σφαιρικός πανοραμικός χάρτης του ουρανού». Το ρολόι του ήταν ελαφρώς πιο περίπλοκο στη λειτουργία του από τα σημερινά ρολόγια, καθώς πέρα από την ώρα μετρούσε ακόμα τις αποστάσεις των πλανητών και των αστέρων. Ένας υδροκινούμενος τροχός μετακινούσε μερικά γρανάζια στον μηχανισμό θέτοντας σε λειτουργία από κουκλοθέατρο μέχρι και μια σειρά από γκονγκ, τα οποία εμφανίζονταν και χτυπούσαν σε προκαθορισμένες ώρες. Είμαστε στα 725 μ.Χ. όταν το δαιμόνιο ξυπνητήρι του κινέζου αστρονόμου ήχησε για πρώτη φορά ως ένας από τους παλιότερους μηχανισμούς αφύπνισης που είδε ποτέ η ανθρωπότητα. Αποδεικνύοντας, ταυτόχρονα με το ξυπνητήρι του Πλάτωνα και τη μουσική κλεψύδρα του Κτησίβιου (ύδραυλις), πως ο ανθρώπινος πολιτισμός έψαχνε ήδη από τις πρώτες στιγμές του τρόπους για να ξυπνά το πρωί…

Πρώτες -σχετικά πετυχημένες- απόπειρες

Στις αρχές του 18ου αιώνα, οι άνθρωποι που χρειάζονταν όχι μόνο ηχητικά, αλλά και οπτικά ερεθίσματα, για να σηκώνονται από το κρεβάτι βασίζονταν πια στα ξυπνητήρια με τσακμακόπετρα. Όταν ο δείκτης έφτανε στην προκαθορισμένη ώρα στην αυστριακή αυτή εφεύρεση, ένα καμπανάκι ηχούσε χαρμόσυνα, πυροδοτώντας ταυτοχρόνως την τσακμακόπετρα του εσωτερικού. Ο σπινθήρας άναβε ένα κεράκι, το οποίο με τη βοήθεια μερικών ελατηρίων υψωνόταν σε κατακόρυφη θέση. Αν δεν καιγόταν το σπίτι, ήταν ένας ωραίος και αρκούντως ρομαντικός τρόπος να αρχίζεις τη μέρα σου. Φτάνει να δούλευε! Η ανθρωπότητα έπρεπε να περιμένει μέχρι το 1787 και τον αμερικανό εφευρέτη Levi Hutchins ώστε να βάλει στο κομοδίνο της το πρώτο ίσως προσωπικό ξυπνητήρι. Το μόνο πρόβλημα; Ότι βάραγε αποκλειστικά στις 4:00 τα ξημερώματα! Τον εφευρέτη δεν τον ένοιαξε βέβαια ποτέ ο εμπορικός αντίκτυπος της δημιουργίας του, κι έτσι ούτε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας πήρε ούτε στον κόπο μπήκε να κάνει την ώρα αφύπνισης ρυθμιζόμενη. Όσο ξυπνούσε πριν ξημερώσει ο Θεός τη μέρα, ήταν ολότελα ικανοποιημένος. Ο Hutchins δεν ήταν καν αναγκασμένος να ξυπνά πριν τα χαράματα, είχε απλώς ένα προσωπικό πιστεύω να πετάγεται από το κρεβάτι πριν βγει ο ήλιος. Τις βασικές αρχές του μηχανισμού του τις δανείστηκαν αβέρτα οι ευρωπαίοι εφευρέτες του καιρού και μπόρεσαν έτσι να γεμίσουν τις πλατείες πόλεων και χωριών με ρολόγια που έβγαζαν πια ήχους. Το επόμενο βήμα ήταν να γίνουν μικρότερα, ώστε να μπορούν να χωρούν στα σπίτια του κοσμάκη. Η ιστορία της τεχνολογίας έχει εντοπίσει προσωπικού τύπου ξυπνητήρια στη Γερμανία του 15ου αιώνα, αν και ούτε η χρήση τους ήταν διαδεδομένη ούτε και οι εφευρέτες τους γνωστοί. Ο λαός δεν τα είχε εξάλλου στα σπίτια του και έπρεπε να βασίζει το πρωινό του ξύπνημα στον ήλιο, τους υπηρέτες του ή τα καμπαναριά της συνοικίας. Όσο όμως το ωράριο εργασίας γινόταν ολοένα και λιγότερο ευέλικτο μέσα στις ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές που έφεραν τα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης, τόσο πιο επιτακτική έγινε η ανάγκη για έγκαιρη αφύπνιση. Οι φάμπρικες της Αγγλίας, για παράδειγμα, φυσούσαν πια σφυρίχτρες ώστε να ξυπνούν τους εργάτες τους που έμεναν κοντά. Μισό αιώνα μετά το επίμονο ξυπνητήρι του Hutchins, ο Γάλλος Antoine Redier γινόταν ο πρώτος άνθρωπος που κατοχύρωνε εμπορικά (1847) μια πατέντα για ρυθμιζόμενο ξυπνητήρι. Η δημιουργία του Redier δεν πέρασε όμως στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, κι έτσι ο Αμερικανός Seth Thomas πήρε το 1876 το πρώτο σχετικό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας στις ΗΠΑ. Ήταν η δική του φίρμα που παρήγε μαζικά τα πρώτα εμπορικά πετυχημένα ξυπνητήρια και τα έβαλε στα σπίτια του κόσμου. Ακόμα κι έτσι όμως, οι περισσότεροι δεν είχαν καμία εμπιστοσύνη στις μηχανές και προτιμούσαν όσο να πεις τον ανθρώπινο παράγοντα. Και τότε κάτι τρελό θα γεννιόταν στην Ευρώπη: τα ζωντανά ξυπνητήρια!

Μηχανισμοί αφύπνισης που αναπνέουν

«Σε έναν διεσταλμένο αστικό και βιομηχανικό κόσμο, οι άνθρωποι ήταν υποχρεωμένοι πια να γνωρίζουν την ώρα και να είναι στην ώρα τους», μας λέει ο ιστορικός Martin Levinson στη σχετική μελέτη του για τη μέτρηση του χρόνου, κι έτσι «μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, πολλοί καταναλωτές αναζητούσαν μανιωδώς τα ξυπνητήρια». Όχι όμως απαραίτητα τις μηχανικές λύσεις αφύπνισης! Τουλάχιστον αν μιλάμε για τη Βρετανία και την Ιρλανδία, όπου οι εργάτες βασίζονταν στα ανθρώπινα ξυπνητήρια για να είναι εντάξει στην ώρα προσέλευσης στις φάμπρικες. Τους έλεγαν «knocker-uppers » και τους προσλάμβανες για να σου χτυπούν πόρτες και παράθυρα ξυπνώντας σε εγκαίρως. Χρησιμοποιώντας από καδρόνια μέχρι και φυσοκάλαμα, οι knocker-uppers έκαναν τη δουλειά του ξυπνητηριού, παρά το γεγονός ότι αυτό κυκλοφορούσε στην Ευρώπη (από το 1847) και την Αμερική (1876). Δεν είχε πιάσει όμως ως μαραφέτι, καθώς όταν είχες τον γείτονα να σε ξυπνά με μια μικρή αμοιβή, τι να το κάνεις το μηχανικό ρολόι με τα κουδουνίσματα; Οι επαγγελματίες αυτοί ξυπνητηράδες Αγγλίας και Ιρλανδίας έδρασαν μάλιστα ακόμα και ως τα τέλη της δεκαετίας του 1970, καθώς αυτοί δεν σταματούσαν το θεάρεστο έργο τους μέχρι να βεβαιωθούν ότι ο πελάτης είχε βγει από τα σκεπάσματα. Ταυτοχρόνως, ήταν σαφώς φτηνότεροι από την αγορά των αλμυρών ξυπνητηριών, κι έτσι κανένα μαραφέτι δεν απείλησε την πρωτοκαθεδρία τους στην πρωινή αφύπνιση. Τώρα ήταν εξοπλισμένοι με μαλακά σφυριά και μακριά κοντάρια. Αν μάλιστα το παράθυρο της κρεβατοκάμαρας ήταν πολύ ψηλά, εκτόξευαν μπιζέλια μέσα από καλάμια για να ειδοποιήσουν τον πελάτη. Ποιος ξυπνούσε όμως τους ξυπνητηράδες; Αυτό παραμένει μυστήριο! Ξυπνητηράδες γίνονταν μάλιστα πολλοί, από ηλικιωμένους ανθρώπους που ξυπνούσαν όσο να πεις από τα αξημέρωτα μέχρι και χωροφύλακες που έκαναν τις μεταμεσονύκτιες περιπολίες και τους έβρισκε η μέρα στους δρόμους. Στα βιομηχανικά δε κέντρα οι knocker-uppers ήταν ιδιαιτέρως απαραίτητοι και δουλίτσα υπήρχε για όλους. Από τις αρχές του 20ού αιώνα, οι εταιρίες κατασκευής ξυπνητηριών το πήραν σοβαρά το θέμα και έβρισκες πια στην αγορά φορητά ξυπνητήρια, ξυπνητήρια-ραδιόφωνα και πολλές ακόμα εκδοχές του κλασικού ενοχλητικού φίλου. Το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έμελλε ωστόσο να ανακόψει την ορμή του ξυπνητηριού, καθώς όλα σχεδόν τα εργοστάσια Αγγλίας και ΗΠΑ αναγκάστηκαν να αφοσιωθούν στην πολεμική προετοιμασία. Και ήταν μάλιστα για το ξύπνημα των εργατών των στρατιωτικών πια βιομηχανιών που επέτρεψαν οι κυβερνήσεις σε λιγοστές εταιρίες να συνεχίζουν να παράγουν το εμπόρευμά τους. Η αμερικανική κυβέρνηση κάλεσε μάλιστα τον λαό, εξαιτίας της έλλειψης πρώτων υλών: «Κανείς να μην αγοράσει ένα πολεμικό ξυπνητήρι αν δεν καλύπτει μια πραγματική ανάγκη και όχι απλά τη θέληση, την επιθυμία ή το καπρίτσιο του». Τα ξυπνητήρια ήταν πια απαραίτητα στον κόσμο και κανείς δεν μπορούσε να σταματήσει το ρεύμα τους. Οι βιομηχανίες που τα έφτιαχναν επανεμφανίστηκαν μαγικά από το 1944 και μεταπολεμικά το ξυπνητήρι έγινε ένα από τα αγαπημένα αντικείμενα των σχεδιαστών για πειραματισμό σε στιλ και τεχνοτροπίες. Μόνο πρόσφατα, με τη γενίκευση των smartphones και των εφαρμογών αφύπνισης, απειλείται η πρωτοκαθεδρία τους ως ο καλύτερος φίλος του ανθρώπου στις δύσκολες πρωινές ώρες. Αν θα περάσουν οριστικά στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας, θα φανεί σύντομα…