Καλά κρυμμένα μυστικά σε αριστουργήματα της τέχνης

H μεγάλη τέχνη ενέχει αναγκαστικά μέσα της κάτι από την προσωπικότητα και τη ζωή του καλλιτέχνη, κάτι που τη διαχωρίζει από τη σωρεία των καλλιτεχνημάτων που παράγονται αφειδώς σε μια εποχή. Κι έτσι είτε το ξέρει είτε όχι, ο ζωγράφος αποτυπώνει στους καμβάδες στοιχεία που ρίχνουν φως στην προσωπική του ζωή, τους πόθους του, τις δυσκολίες, ακόμα και την τεχνική του. Άλλοτε καλά κρυμμένα κάτω από το χρώμα και άλλοτε κρυμμένα σε δημόσια θέα, τα μικρά παραλειπόμενα της υψηλής τέχνης είναι εδώ για να κάνουν λίγο πιο γήινα και ανθρώπινα τα κολοσσιαία έργα τέχνης που μοιάζουν θείες δημιουργίες…

Η μουσική στον «Μυστικό Δείπνο» του ντα Βίντσι

Η αναγεννησιακή ιδιοφυΐα από το Βίντσι της Φλωρεντίας είναι γνωστός τόσο για την τέχνη όσο και την επιστήμη του, αν και στα αμίμητα καλλιτεχνικά του ταλέντα δύσκολα θα περιλαμβάναμε και τη μουσική. Κι όμως, στο μεγάλο του αριστούργημα υπάρχει κάτι που αποκαλύπτει πως ο φλωρεντινός δάσκαλος ήταν ακόμα μεγαλύτερος απ’ όσο είχαμε υπολογίσει. Τι υπάρχει; Μια ολοκληρωμένη μουσική σύνθεση! Έχοντας ως πεντάγραμμο το τραπέζι, τόσο τα ψωμιά όσο και τα χέρια του Ιησού και των αποστόλων αντιπροσωπεύουν νότες, νότες που δημιουργούν ένα μουσικό έργο. Διαβάζοντας τις νότες από δεξιά προς τα αριστερά, όπως έκανε ο Λεονάρντο με την καθρεπτική γραφή του, ένα μουσικό θέμα αναδύεται, με την αρμονία να αποκαλύπτει τα μελλούμενα πάθη του Χριστού, σαν ρέκβιεμ. Το μουσικό θέμα έχει διάρκεια 40 δευτερολέπτων και οι ειδικοί του Μουσείου Ντα Βίντσι της Τοσκάνης θεωρούν πως δεν είναι εκεί συμπτωματικά, καθώς η μελωδία έχει μουσικό νόημα και δεν είναι απλώς τυχαίες νότες στη σειρά. Όποιος ψάχνει για πραγματικούς Κώδικες ντα Βίντσι, ορίστε ένας και μάλιστα αληθινός!

Ο ίκτερος στον «Άρρωστο Βάκχο» του Καραβάτζιο

Ήταν το 1592 όταν ο μεγάλος μαέστρος της φωτοσκίασης κατέφτασε στη Ρώμη, όπου και αρρώστησε βαριά και αναγκάστηκε να περάσει έξι μήνες στην κλινική της εκκλησίας Santa Maria della Consolazione. Εκεί άρχισε να ζωγραφίζει ένα από τα εμβληματικά αριστουργήματα της τέχνης του, την αυτοπροσωπογραφία «Άρρωστος Βάκχος», κάνοντας ωστόσο το δέρμα του κιτρινωπό! Ο μεγάλος κολορίστας δύσκολα θα έκανε τέτοιο λάθος και όπως υποδεικνύει εξάλλου και ο τίτλος, το χρώμα δεν ήταν παρά σύμπτωμα του ίκτερου από τον οποίο ταλανιζόταν ο μεγάλος ζωγράφος. Βλέποντας τα συμπτώματα του χρόνιου αλκοολισμού του (μεταξύ αυτών και ο ίκτερος), ο Καραβάτζιο θεώρησε πως το καλύτερο μοντέλο για τον θεό του κρασιού, του Διονύσου των Ελλήνων που έγινε Βάκχος για τους Ρωμαίους, ήταν αυτός ακριβώς. Ο ζωγράφος χρησιμοποίησε τα δικά του δεινά για να δείξει τις επιδράσεις του αλκοόλ στον θεό του κρασιού, αποδεικνύοντας την ευλάβεια με την οποία περιέβαλλε την τέχνη του, που δεν ήταν παρά προέκταση της ζωής του…

Ο κρυμμένος άντρας στο «Μπλε Δωμάτιο» του Πικάσο

Ο ογκόλιθος του μοντερνισμού Πάμπλο Πικάσο ζωγράφισε το αριστούργημα της Μπλε Περιόδου του το 1901, σε μια εποχή δηλαδή που ήταν εξαιρετικά φτωχός και μελαγχολικός. Με τα μουντά μπλε χρώματα να αποκαλύπτουν τη θλίψη και την απαισιοδοξία του, ο πίνακας μάγεψε κοινό και ιστορικούς τέχνης, αν και οι εμπειρογνώμονες και οι συντηρητές μιλούσαν ήδη από το 1954 για την περίεργη τεχνική στις πινελιές του που δεν ταίριαζαν με τη σύνθεση. Όταν εξετάστηκε ο πίνακας με τη βοήθεια της υπέρυθρης τεχνολογίας το 2008, αποκαλύφθηκε ένας άντρας με παπιγιόν κάτω από την μπλε μπογιά. Κανείς δεν ξέρει ποιος ήταν και γιατί τον ζωγράφισε ο μεγάλος κυβιστής κατά τη διάρκεια της διάσημης Μπλε παρισινής Περιόδου του (1900-1904), όταν και επικεντρώθηκε στα μονοχρωματικά έργα ζωγραφικής, σε αποχρώσεις του μπλε και του πράσινου. Ο μυστηριώδης άντρας που φορά σακάκι και παπιγιόν και ξεκουράζει το γενειοφόρο πρόσωπό του στο χέρι αποτελεί σήμερα ένα από τα κορυφαία αινίγματα της ιστορίας της τέχνης. Μπορεί να ήταν ο παρισινός έμπορος τέχνης Ambroise Vollard, που έκανε την πρώτη προσωπική έκθεση του Πικάσο στην Πόλη του Φωτός; Το μόνο που ξέρουμε με βεβαιότητα είναι ότι ο ζωγράφος δεν μπορούσε να διαθέσει καμβάδες αυτή την εποχή, καθώς τον έπληττε η φτώχεια και η πείνα, κι έτσι εργαζόταν πάνω σε χαρτόνια που ήταν φτηνότερα. Δεν είναι μάλιστα η πρώτη φορά που μια κρυφή εικόνα αποκαλύπτεται κάτω από ολοκληρωμένο έργο του Πικάσο, ο οποίος ζωγράφιζε πάνω από ημιτελή έργα του όλο αυτόν τον καιρό, θέλοντας να κάνει οικονομία…

Η τυρβώδης ροή της «Έναστρης Νύχτας» του βαν Γκογκ

Τυρβώδης ροή ή στροβιλώδης ροή ονομάζεται στη μηχανική ρευστών ένα είδος ακανόνιστης ροής που χαρακτηρίζεται από χαώδεις ή τυχαίες μεταβολές του πεδίου ροής τους. Στην τυρβώδη ροή τα ρευστά σωματίδια έχουν ακανόνιστη, σχεδόν τυχαία, και κυμαινόμενη κίνηση, αντίθετα δηλαδή από τη στρωτή ροή. Είναι σαν αυτή να διασπάται πλήρως και να παρατηρείται μια έντονη μακροσκοπική ανάμειξη μεταξύ δυο γειτονικών στρώσεων. Η τυρβώδης ροή λαμβάνει χώρα και στο φυσικό περιβάλλον, μιας και όλες σχεδόν οι ροές είναι λίγο-πολύ τυρβώδεις: η ροή του καπνού του τσιγάρου είναι ασταθής και τυρβώδης, όπως και τα αέρια απόβλητα στην ατμόσφαιρα από την καµινάδα ενός εργοστασίου. Τι σχέση έχουν τώρα όλα αυτά με το αριστούργημα του ολλανδού μετα-ιμπρεσιονιστή Βίνσεντ βαν Γκογκ; Μεγάλη! Ο βαν Γκογκ ζωγράφισε τη στροβιλίζουσα «Έναστρη Νύχτα» το 1889, κατά την επίσκεψή του σε άλλο ένα άσυλο φρενοβλαβών. Ήταν στη διάρκεια ενός ακόμα ψυχωσικού επεισοδίου που έφτιαξε τον πίνακα που περιείχε ένα επιστημονικό δεδομένο που δεν θα ανακαλυπτόταν παρά στη δεκαετία του 1940, πολύ μετά τον θάνατό του δηλαδή! Λένε ότι η τυρβώδης ροή είναι δυσκολότερο να περιγραφεί ακόμα και από την κβαντική μηχανική, κι όμως ο ολλανδός μετρ της ζωγραφικής κατάφερε να την απεικονίσει τέλεια στο έργο του. Αναλύσεις στο είδος της ροής μάς λένε πως πρόκειται για ακριβή αναπαράσταση της τυρβώδους ροής, αφήνοντας τους επιστήμονες με το στόμα ανοιχτό. Μπορούσε πράγματι να δει στις περιόδους της ψυχικής του αστάθειας την τυρβώδη ροή στη φύση και να την απεικονίσει στην εντέλεια, όπως καταλήγουν οι ειδικοί;

Ο καταρράκτης στην «Ιαπωνική Γέφυρα» του Μονέ

Ο σπουδαίος ιμπρεσιονιστής ζωγράφος και μέγας κολορίστας που συγκλόνισε την αναπαραστατική ζωγραφική συθέμελα και ανέκοψε με εγκάρσια τομή την ιστορία της τέχνης λίγες συστάσεις χρειάζεται. Ο ζωγράφος που ενδιαφέρθηκε για τη φευγαλέα εντύπωση (impression) που δημιουργούν τα χρώματα στον καμβά παρά για την ακρίβεια στην απόδοση των μορφών και γέννησε έτσι ένα νέο κίνημα τέχνης που ερχόταν ολοταχώς να ανατρέψει τα καθιερωμένα γέμισε τον κόσμο με θολά τοπία απαστράπτοντος φωτός. Ο μετρ του φωτός που χρησιμοποιούσε ζωντανά χρώματα και ζωηρές, πηχτές πινελιές για να αποδώσει το παιχνίδισμα του φωτός στον φυσικό κόσμο έγινε όμως πιο «μουντός» όσο περνούσαν τα χρόνια και μαστιζόταν από την κατάθλιψη, την οικονομική δυσπραγία και τις άλλες αντιξοότητες της ζωής του. Τα χρώματά του έχασαν τη λάμψη τους και οι πίνακές του έγιναν παγεροί, αν και υπήρχε εξήγηση και δεν ήταν άλλη από τον καταρράκτη που εμφάνισε ο ογκόλιθος του πρώτου κινήματος της σύγχρονης τέχνης. Ο Μονέ έπασχε από τη νόσο από τα τέλη της δεκαετίας του 1880 και κατέληξε σχεδόν τυφλός το 1923, όταν και συμφώνησε απρόθυμα να υποβληθεί σε εγχείριση στο δεξί του μάτι. Η τελευταία του μουσειακή παραγγελία για μια σειρά πινάκων με νούφαρα αποδείχτηκε ιδιαιτέρως απαιτητική για τον ηλικιωμένο Μονέ. Το πασίγνωστο έργο του «Ιαπωνική Γέφυρα» του 1922, στο ζενίθ της πάθησής του, αποκαλύπτει μάλιστα τον βαθμό της κακής του όρασης, μιας και τα ασυνήθιστα εντυπωσιακά χρώματα του έργου δεν ήταν παρά προσπάθεια να κρύψει ότι δεν έβλεπε. Ο Μονέ ζωγράφισε τα νούφαρα σχεδόν από μνήμης, δίνοντας ιδιαίτερα μεγάλη έμφαση στα χτυπητά χρώματα και τις σκιές, μπας και κανείς δεν καταλάβει τη διαφορά. Μετά την επέμβαση μάλιστα, όταν βρήκε το φως του, κατέστρεψε πλήθος πινάκων του όταν συνειδητοποίησε τον αντίκτυπο του καταρράκτη στην όρασή του!