Οφθαλμαπάτες που τρελαίνουν το μυαλό

Η τέχνη αγκάλιασε από νωρίς τις ψευδαισθήσεις, παίζοντας με τις προσλαμβάνουσες και τις προσδοκίες μας αναφορικά με την παράσταση που σχηματίζεται μπροστά στα μάτια μας. Έργα τέχνης δηλαδή που παίζουν με το μυαλό μας και μας προκαλούν άπειρα ερωτηματικά γι’ αυτό που βλέπουμε.

Τα όρια συχνά είναι δυσδιάκριτα και οι ερμηνείες πολλαπλές, ανάλογα με την οπτική του καθενός. Οι δημιουργοί τους, μετρ της οπτικής πλάνης, ξεχωρίζουν στο πέρασμα του χρόνου και τα πονήματά τους μένουν αλησμόνητα. Δίνουν μάλιστα έμπνευση στη σύγχρονη εποχή και βήμα στους εκπροσώπους της, τους street artists, οι οποίοι βάζοντας όλο το μεράκι τους μετατρέπουν τους μουντούς δρόμους σε όλο το κόσμο σε έργα τέχνης.

Ας δούμε μερικά από αυτά…

Αναστρέψιμη κεφαλή με καλάθι φρούτων (1590), Τζουζέπε Αρτσιμπόλντο

Με την πρώτη ματιά βλέπεις ένα καλάθι που ξεχειλίζει από ζουμερά φρούτα. Μήλα, αχλάδια, σταφύλια και σύκα γεμίζουν με μυρωδιές και χρώματα το διάσημο πίνακα του Τζουζέπε Αρτσιμπόλντο, του ιταλού αριστοκράτη που έζησε και έδρασε την περίοδο της Αναγέννησης και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους σουρεαλιστές ζωγράφους του 20ου αιώνα. Με μία περιστροφή όμως ο πίνακας αλλάζει ολοκληρωτικά θέμα και μπροστά μας εμφανίζεται μια ανθρώπινη φιγούρα. Ο ζωγράφος συνήθιζε να συνθέτει με ιδιαίτερη επιτυχία προσωπογραφίες με συνδυασμό φρούτων και λαχανικών, με σύγχρονη και σουρεαλιστική έμπνευση.

Η οροφή (1465-74), Αντρέα Μαντένια

Το έργο αυτό θα βρει κανείς στην Αίθουσα Συζύγων του Δουκικού ανακτόρου στην Πάδοβα. «Η οροφή» συγκαταλέγεται σε μια σειρά από θαυμάσιες τοιχογραφίες που κοσμούν το ανάκτορο και αποδεικνύουν ότι ο ιταλός Αντρέα Μαντένια ήταν ένας από τους μετρ της οπτικής πλάνης. Φτιαγμένο με την τεχνοτροπία «di sotto in sù» (από κάτω προς τα πάνω) το έργο δίνει την αίσθηση του βάθους και του ανοίγματος στον ουρανό.

Όλα είναι ματαιοδοξία (1892), Τσαρλς Άλαν Γκίλμπερτ

Ο αμερικανός εικαστικός Τσαρλς Άλαν Γκίλμπερτ είναι πολύ γνωστός για το έργο του «Όλα είναι ματαιοδοξία», έναν πίνακα στον οποίο αποδίδεται ένα διπλό πρόσωπο. Με την πρώτη ματιά βλέπουμε μια γυναίκα να καλλωπίζεται μπροστά στον καθρέφτη. Κάνοντας ένα βήμα πίσω εμφανίζεται μπροστά μας μια νεκροκεφαλή. Ακόμα και ο τίτλος του έργου -All is vanity- αποτελεί ένα λογοπαίγνιο καθώς vanity εκτός από ματαιοδοξία είναι και η γυναικεία τουαλέτα, το έπιπλο που έχουν οι γυναίκες στην κρεβατοκάμαρά τους. Ο τίτλος προέρχεται από τη γνωστή φράση της Παλαιάς Διαθήκης και πιο συγκεκριμένα από το χωρίο του Εκκλησιαστή 1,2 «Ματαιότης ματαιοτήτων τα πάντα ματαιότης».

Χέρια που σχεδιάζουν (1948), Μαουρίτς Κορνέλις Έσερ

Κύριο στοιχείου του ολλανδού εικαστικού Μαουρίτς Κορνέλις Έσερ είναι η απεικόνιση γραφικών παραστάσεων, που δημιουργούν την αίσθηση του άπειρου. Έτσι και στο έργο «Χέρια που σχεδιάζουν» τα χέρια ξεπετιούνται μέσα από το χαρτί και μοιάζουν να σχεδιάζει το ένα το άλλο. Ο Έσερ επηρεάστηκε στις δημιουργίες του από τα μαθηματικά και ιδιαίτερα από τις αρχές της προβολικής γεωμετρίας, όπως και από τα πορίσματα της Ευκλείδειας γεωμετρίας.

Η Γαλάτεια από Σφαίρες (1952), Σαλβαντόρ Νταλί

Το συγκεκριμένο έργο είναι μία από τις προσωπογραφίες που σφράγισαν την πορεία του Σαλβαντόρ Νταλί στο χώρο της τέχνης. Η ρευστότητα του χρόνου και της ύλης, που απεικονίζεται με υπόλευκες, γαλαζωπές, διαφανείς σφαίρες, οι οποίες άλλοτε μετατρέπονται σε μαλάκια και άλλοτε σε κοχύλια, μπλέκεται με το πρόσωπο μιας γυναίκας. Η γυναίκα αυτή δεν είναι άλλη από την ρωσικής καταγωγής Έλενα Ντιακόνοβα, γνωστή με το παρωνύμιο Gala, που συνδέθηκε με τη μυθική Νηρηίδα και το αστεροειδές Γαλάτεια.

Decalcomania (1966), Ρενέ Μαγκρίτ

Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του σουρεαλισμού, ο Ρενέ Μαγκρίτ, θεωρείται ο μαέστρος της απορικής σκέψης, εκείνης που θέτει εξ ορισμού αναπάντητα ερωτήματα. Τα έργα του παιχνιδιάρικα με την πρώτη ματιά, γίνονται πιο δύσκολα στη δεύτερη ανάγνωση, καλώντας αυτόν που τα κοιτάει να λύσει πιθανούς γρίφους. Συχνά παραθέτει συνηθισμένα αντικείμενα ή κάποιο ασυνήθιστο πλαίσιο, δίνοντας νέες ερμηνείες σε γνωστά αντικείμενα. Στην Decalcomania με την πρώτη ματιά βλέπεις δύο φιγούρες. Κοιτώντας το ξανά διαπιστώνεις ότι η δεύτερη φιγούρα γίνεται διάφανη, μετατρέπεται σε μια κουρτίνα που ανοίγει και στο βάθος ξεπροβάλλει η θάλασσα.

Περιστρεφόμενοι δίσκοι (1923-35), Μαρσέλ Ντισάν

Η κεντρικότερη φυσιογνωμία των υπερρεαλιστών, ο Μαρσέλ Ντισάν, επηρέασε με το έργο του τις μεταγενέστερες γενιές καλλιτεχνών και ιδιαίτερα τους νέους του τέλους της δεκαετίας του ’50. Το 1929 άφησε πίσω του τη ζωγραφική και στράφηκε περισσότερο στην απεικόνιση δισδιάστατων ή τρισδιάστατων συμβόλων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο Rotorelief το οποίο ο Ντυσάν έφτιαξε από χάρτινους κύκλους πάνω στους οποίους ζωγράφισε ψυχεδελικές σπείρες. Όταν τους τοποθετούσε πάνω σε ένα γραμμόφωνο οι δίσκοι περιστρέφονταν, δίνοντας τρισδιάσταση αίσθηση.

Διπλός Βαν Γκονγκ, Σαλβαντόρ Νταλί: Όλεγκ Σούπλιακ

Ο ουκρανός ζωγράφος Όλεγκ Σούπλιακ φημίζεται για τα σουρεαλιστικά έργα του. Μέσα από τοπία και παραστάσεις ξεπηδά δια μαγείας μιας δεύτερη εικόνα. Αν κανείς παρατηρήσει με προσοχή τα έργα του θα δει να εμφανίζονται γνωστές και σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Βαν Γκονγκ, ο Δαρβίνος, ο Σαίξπηρ, ο Σαλβαντόρ Νταλί, ο Τζον Λένον που τραβούν το μάτι από το αρχικό τοπίο.

Δον Κιχώτης (1989), Οκτάβιο Οκάμπο

Ο μεξικανός Οκτάβιο Οκάμπο είναι ένας σουρεαλιστής ζωγράφος, γεννημένος και μεγαλωμένος σε μία καλλιτεχνική οικογένεια. Στα έργα του οι μορφές μπερδεύονται μεταξύ τους, τρελαίνοντας το μάτι, σε αυτό που ο ίδιος αποκαλεί μεταμορφωτικό στυλ. Πρόσωπα φτιαγμένα με λεπτομέρειες ενώνονται περίπλοκα μεταξύ τους, αναδύοντας νέες μορφές.

Εκτός από την ψευδαίσθηση στους πίνακες μπορεί κανείς να βρει παρόμοιες δημιουργίες και στους δρόμους, από τους γνωστούς street artists που τα 3D δημιουργήματά τους κόβουν συχνά την ανάσα και η αληθοφάνειά των έργων σοκάρει. Ας δούμε μερικά από αυτά: