Δύο χιλιόμετρα μακριά από την παραλία της Βάρκιζας, σε μια πολυτελή βίλα, θα εκτυλιχθεί το βράδυ της 12ης Φεβρουαρίου 1945 το σκηνικό της Συμφωνίας ανάμεσα στις βρετανικές και κυβερνητικές δυνάμεις από τη μια πλευρά και τις δυνάμεις του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου που έλεγχε το ΚΚΕ από την άλλη, μετά την ανακωχή των Δεκεμβριανών. Ένας συμβιβασμός που εξακολουθεί να προκαλεί αντιδράσεις. Ήταν όντως επώδυνος όπως πιστεύει η Αριστερά μέχρι και σήμερα ή τίμιος όπως υποστήριζαν οι κυβερνητικές δυνάμεις τότε;
Λυσσαλέες συγκρούσεις με 17.000 νεκρούς στην Αθήνα
Πάμε να τα πάρουμε με τη σειρά. Αρχές Δεκεμβρίου του 1944 ξεσπούν στην Αθήνα πολυήμερες σφοδρές μάχες μεταξύ των αριστερών αντάρτικων δυνάμεων του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΛΑΣ) που αποτελεί το στρατιωτικό σκέλος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) και των πολυπληθών κυβερνητικών δυνάμεων που ανήκουν σε ένα ευρύ πολιτικό φάσμα (από την σοσιαλδημοκρατία έως την φιλομοναρχική δεξιά και τους δωσίλογους) οι οποίες βρίσκονται σε αγαστή συνεργασία με τα σταλθέντα στην Ελλάδα βρετανικά σώματα στρατού. Αντικείμενο της διαμάχης είναι ο τρόπος με τον οποίο θα πρέπει να διοικηθεί η χώρα μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς, μόλις τον περασμένο Οκτώβριο.
Οι συγκρούσεις είναι λυσσαλέες με τους νεκρούς να ξεπερνούν τον αριθμό των 17.000 πολλοί εκ των οποίων ήταν άμαχοι. Ο εμπειροπόλεμος ΕΛΑΣ άντεξε μέχρι τη στιγμή που έφθασαν στην ελληνική πρωτεύουσα βρετανικές ενισχύσεις. Η ανακωχή ήταν θέμα χρόνου και επήλθε στις 5 Ιανουαρίου 1945. Οι νικητές έχουν πλέον τη διαπραγματευτική ισχύ να επιβάλλουν τους όρους.
Ποιοι κάθονται στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων
Έτσι φθάνουμε στην 2α Φεβρουαρίου 1945 όπου ξεκινούν στην πολυτελή βίλα της Βάρκιζας, που ανήκει στον Πέτρο Κανελλόπουλο, γιος του ιδρυτή της τσιμεντοβιομηχανίας «Τιτάν», οι σχετικές συζητήσεις για τη σύνταξη συμφωνίας ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και την νεοπαγή κυβέρνηση του στρατηγού Νικολάου Πλαστήρα που έχει διαδεχθεί εδώ και περίπου ένα μήνα τον κεντρώο Γεώργιο Παπανδρέου.
Στο μεγάλο τραπέζι, ως κύριοι εκπρόσωποι της Αριστεράς κάθονται ο γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ Γιώργης Σιάντος, ο γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ Δημήτρης Παρτσαλίδης και ο γενικός γραμματέας του σοσιαλιστικών τάσεων κόμματος της Ενώσεως Λαϊκής Δημοκρατίας, Ηλίας Τσιριμώκος, του οποίου ο ρόλος κρίνεται ακολούθως ύποπτος όπως θα δούμε παρακάτω.
Την κυβερνητική σύνθεση απαρτίζουν οι υπουργοί Εξωτερικών Ιωάννης Σοφιανόπουλος, Εσωτερικών Περικλής Ράλλης και Γεωργίας Ιωάννης Μακρόπουλος.
Από τις διαφωνίες στη συμφωνία
Μετά τις αρχικές τυπικές προσφωνήσεις και τα ευχολόγια, προέκυψε διαφωνία μεταξύ των δυο μερών για το κρίσιμο ζήτημα της αμνηστίας όσων μετείχαν στα Δεκεμβριανά και η σύσκεψη διακόπτεται προσωρινά. Οι συζητήσεις όμως ξαναρχίζουν στις 6 Φεβρουαρίου.
Το ΕΑΜ αποσύρει την αρχική του αξίωση να συμμετάσχει στην κυβέρνηση, ενώ συζητήθηκαν μεταξύ άλλων οι τρόποι αντιμετώπισης των δωσίλογων η συγκρότηση ενιαίου εθνικού στρατού και σωμάτων ασφαλείας, το τί θα γίνει με τους ομήρους, η διενέργεια εκλογών και δημοψηφίσματος για την επάνοδο ή μη του βασιλέα Γεώργιου Β’ στην Ελλάδα (ο οποίος είχε φύγει από τη χώρα μαζί με την ελληνική κυβέρνηση όταν καταλήφθηκε από τους Γερμανούς κατακτητές τον Απρίλιο του 1941) και ο πολυσυζητημένος αφοπλισμός του ΕΛΑΣ.
Ο ύποπτος ρόλος του Ηλία Τσιριμώκου
Στις 8 Φεβρουαρίου ανακοινώθηκε ότι ένα σχέδιο αφοπλισμού του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε ήδη καταρτισθεί από τους εμπειρογνώμονες της κυβερνητικής πλευράς. Οι εκπρόσωποι του ΕΛΑΣ ζητούν να αρθεί άμεσα ο στρατιωτικός νόμος (που είχε κηρυχθεί πριν από περίπου δύο μήνες) αμέσως μετά την υπογραφή της Συμφωνίας, αλλά η κυβέρνηση αρνείται. «Αυτό θα γίνει μετά τον πλήρη αφοπλισμό των αριστερών ανταρτών» απαντά.
Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, ο γενικός γραμματέας του κόμματος της Ενώσεως Λαϊκής Δημοκρατίας, Ηλίας Τσιριμώκος φαίνεται πως ενημέρωνε κρυφά τον τότε αντιβασιλέα Δαμασκηνό και τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες για τους όρους που θα έθετε κάθε φορά η ΕΑΜική αντιπροσωπεία.
Σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας «Ριζοσπάστης» πριν από περίπου δέκα χρόνια, φέρεται να είχε δεσμευτεί πως θα τασσόταν εναντίον των επιδιώξεων του Κομμουνιστικού Κόμματος εάν αυτό κρινόταν αναγκαίο.
«Συγκρουστήκαμε από μια παρεξήγηση»
Το σχετικό πρωτόκολλο που έμελλε να στοιχειώσει την Αριστερά, υπογράφηκε από τα μέλη των αντιπροσωπειών το απόγευμα της 12ης Φεβρουαρίου 1945 στη μεγάλη αίθουσα του υπουργείου Εξωτερικών, με τον 55χρονο γραμματέα του ΚΚΕ Γιώργη Σιάντο να δηλώνει ότι «η σύγκρουση μεταξύ ΕΛΑΣ και Βρετανών πιστεύουμε ήταν αποτέλεσμα μιας παρεξήγησης»!
Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος, σε μια προσπάθεια να υπερασπιστεί την απόφασή του να βάλει την υπογραφή στη Συνθήκη, προέβαλε ως κύριο επιχείρημα ότι η Βάρκιζα ήταν ένας συμβιβασμός που έδινε στον λαό τη δυνατότητα να παλέψει για τα συμφέροντά του με νόμιμο τρόπο πλέον. Από κυβερνητικής πλευράς, η βαρύτητα που προσδόθηκε στη Συμφωνία, καταδεικνύεται από το γεγονός ότι το κείμενο δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, γεγονός που την καθιστά εφάμιλλη οποιουδήποτε άλλου νόμου.
Η παράδοση του οπλισμού
Ο ΕΛΑΣ διαλύθηκε επισήμως τέσσερις ημέρες αργότερα και ο αντάρτικος στρατός άρχισε να παραδίδει άμεσα στο συντεταγμένο κράτος τον οπλισμό του. Μην ξεχνάμε ότι ο αφοπλισμός των αντάρτικων ομάδων του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου ήταν μια από τις κύριες αφορμές για να ξεσπάσει η Δεκεμβριανή σύγκρουση στην Αθήνα και τις γύρω περιοχές. Συνολικά περιήλθαν στο κράτος 100 πυροβόλα διαφόρων τύπων, 81 ομαδικοί όλμοι και 138 ατομικοί, 419 πολυβόλα, 1.412 οπλοπολυβόλα, 713 αυτόματα, 48.953 τυφέκια και πιστόλια, 57 αντιαρματικά και 45 συσκευές ασυρμάτου.
Η αλήθεια πάντως είναι ότι δεν παραδόθηκε όλος ο οπλισμός, αρά τα όσα είχαν συνομολογηθεί. Ένα σημαντικό τμήμα, ιδίως τα πιο σύγχρονα όπλα που ήταν ικανά να καλύψουν τις ανάγκες σχεδόν 30.000 ανδρών, καταχωνιάστηκαν σε ειδικές κρύπτες. Ήθελαν να τα φανερώσουν μονάχα εάν και όποτε το απαιτούσαν οι εξελίξεις. Αυτό δυστυχώς, δεν άργησε να συμβεί. Ο εμφύλιος πόλεμος βρισκόταν προ των πυλών.
Τα επίμαχα άρθρα της Συμφωνίας
Η Συμφωνία αποτελούνταν από συνολικά 9 άρθρα.
- Με το 1ο Άρθρο η κυβέρνηση υποχρεώνεται να εξασφαλίσει την απρόσκοπτη εκδήλωση των πολιτικών φρονημάτων. Θα υπάρχει ελευθερία στην άσκηση των δικαιωμάτων του συνέρχεσθαι, του συνεταιρίζεσθαι και του συνδικαλίζεσθαι, αλλά και πλήρης έκφραση των πάσης φύσεως απόψεων μέσω του Τύπου..
- Με το 2ο Άρθρο αίρεται άμεσα ο Στρατιωτικός Νόμος και ελευθερώνονται όσοι οπαδοί του Ε.Α.Μ. είχαν συλληφθεί και κρατούνταν από άλλες οργανώσεις.
- Με το 3ο Άρθρο προβλεπόταν η αμνήστευση όλων των πολιτικών αδικημάτων που τελέσθηκαν από την 3η Δεκεμβρίου 1944 και μέχρι την υπογραφή της Συμφωνίας. Εξαιρέθηκαν από την αμνηστία τα αδικήματα του κοινού Ποινικού Κώδικα κατά της ζωής και της περιουσίας, τα οποία τελέσθηκαν χωρίς να είναι αναγκαία για την επίτευξη του πολιτικού αδικήματος. Ο Νόμος που θα όριζε τις σχετικές λεπτομέρειες προβλέφθηκε να δημοσιευθεί μετά την υπογραφή της Συμφωνίας. Από την αμνηστία θα εξαιρούνταν όσοι, ενώ ήταν υποχρεωμένοι (καθώς ανήκαν στον Ε.Λ.Α.Σ., την Εθνική Πολιτοφυλακή και τον Ε.Λ.Α.Ν.), δεν παρέδιδαν τον οπλισμό τους μέχρι τη 15η Μαρτίου 1945.
- Με το 4ο Άρθρο προβλεπόταν πως οι κρατούμενοι και οι συλληφθέντες από τις δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ., της Εθνικής Πολιτοφυλακής και τον Ε.Λ.Α.Ν., ανεξάρτητα της ημέρας σύλληψης, θα αφήνονταν αμέσως ελεύθεροι. Όσοι κρατούνταν με την κατηγορία του δοσιλογισμού ή ως ένοχοι αδικημάτων θα παραδίδονταν στις επίσημες Δικαστικές Αρχές προκειμένου δικαστούν από τη Δικαιοσύνη σύμφωνα με τον Νόμο.
- Με το 5ο Άρθρο οριζόταν ότι ο Εθνικός Στρατός της χώρας θα αποτελείται από οπλίτες της εκάστοτε κλάσης. Ο Ιερός Λόχος θα παραμείνει ως έχει εφόσον βρίσκεται υπό τις άμεσες διαταγές του Συμμαχικού Στρατηγείου (σ.σ. εκείνη την περίοδο συνέχιζε τη δράση του κατά των Γερμανών στα νησιά του Αιγαίου), και αργότερα θα συγχωνευόταν και αυτός στον Εθνικό Στρατό. Επιβάλλεται επίσης τακτική στρατολόγηση σε όλη την επικράτεια, ενώ στις υπάρχουσες μονάδες θα προσέλθουν και όλοι οι αποστρατευθέντες του Ε.Λ.Α.Σ. που ανήκαν στις κλάσεις κατάταξης. Το άρθρο κατέληγε με την πρόβλεψη ότι «τα πολιτικά και κοινωνικά φρονήματα των στρατευομένων πολιτών θα είναι σεβαστά».
- Με το 6ο άρθρο αποφασιζόταν ότι μετά τη δημοσίευση της Συμφωνίας θα ξεκινούσε η αποστράτευση όλων των ενόπλων δυνάμεων της Αντίστασης και ειδικότερα του τακτικού και εφεδρικού Ε.Λ.Α.Σ., του Ε.Λ.Α.Ν. και της Εθνικής Πολιτοφυλακής. Η διαδικασία της αποστράτευσης και οι τεχνικοί όροι της εκτέλεσής της ορίστηκε πως θα εκτελούνταν με βάση ειδικό πρωτόκολλο, το οποίο θα συνέτασσε η Τεχνική Επιτροπή της Διάσκεψης και το οποίο θα προσαρτούνταν στη Συμφωνία. Ορίστηκε πως το υλικό που θα παρέδιδε ο Ε.Λ.Α.Σ. θα επιτασσόταν υπέρ του Κράτους και με την ολοκλήρωση της παράδοσής του θα αποδιδόταν από τις αρμόδιες αρχές πρωτόκολλο παραλαβής.
- Με το 7ο Άρθρο συμφωνήθηκε η δημιουργία ειδικού Συμβουλίου από την κυβέρνηση, για την πραγματοποίηση της εκκαθάρισης των υπαλλήλων που εργάζονται στο Δημόσιο, στα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου, στους δήμους, στις κοινότητες και στις επιχειρήσεις και υπηρεσίες που εξαρτώνται από το κράτος. Ως κριτήρια εκκαθάρισης ορίζονται η επαγγελματική επάρκεια, ο χαρακτήρας το ήθος του υπαλλήλου αλλά και το εάν είχαν ή όχι συνεργαστεί με τον εχθρό ή εάν χρησιμοποιήθηκε ως όργανο της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά (1936-1941). Όσοι υπάλληλοι κατά τη διάρκεια της Κατοχής είχαν προσχωρήσει σε αντιστασιακές οργανώσεις, θα επανέρχονται στις θέσεις τους και θα κρίνονταν όπως και οι υπόλοιποι υπάλληλοι. Κανείς δεν πρόκειται να διωχθεί μόνο για τα πολιτικά του φρονήματα.
- Με το 8ο Άρθρο εκκαθαρίζονται τάχιστα τα Σώματα Ασφαλείας, η Χωροφυλακή και η Αστυνομία Πόλεων από ειδικά Εκκαθαριστικά Συμβούλια. Τα κριτήρια εκκαθάρισης αποφασίστηκε πως θα ήταν αντίστοιχα με αυτά που είχαν οριστεί για τους Δημοσίους Υπαλλήλους. Προβλέφθηκε πως όσοι αξιωματικοί και οπλίτες των Σωμάτων Ασφαλείας ενέπιπταν στις διατάξεις περί αμνηστίας της Συμφωνίας και κατά τη διάρκεια της Κατοχής είχαν προσχωρήσει στον Ε.Λ.Α.Σ., τον Ε.Λ.Α.Ν. και την Εθνική Πολιτοφυλακή θα επανέρχονταν αμέσως στις θέσεις τους και θα κρίνονταν με τον ίδιο τρόπο, όπως οι συνάδελφοί τους. Επιπλέον, ορίστηκε πως όσοι αξιωματικοί και οπλίτες των Σωμάτων Ασφαλείας είχαν εγκαταλείψει της θέσεις τους από την 3η Δεκεμβρίου μέχρι και την υπογραφή της Συμφωνίας, ετίθεντο σε καθεστώς διαθεσιμότητας, μέχρι να αποφασίσει για αυτούς η Κυβέρνηση που θα προέκυπτε από τις εθνικές εκλογές.
- Το 9ο Άρθρο της Συμφωνία προβλεπόταν ότι τι ταχύτερο δυνατό, και σίγουρα εντός του έτους 1945, θα διεξαχθεί με πλήρη ελευθερία δημοψήφισμα που θα ρυθμίσει το πολιτειακό ζήτημα. Αμέσως μετά θα διεξαχθούν εθνικές εκλογές για τη συγκρότηση Συντακτικής Βουλής που θα καταρτίσει το νέο Σύνταγμα. Αμφότερες οι πλευρές που συνυπογράφουν τη Συμφωνία αυτή, δηλώνουν την επιθυμία να κληθούν παρατηρητές από τις μεγάλες συμμαχικές χώρες που θα ελέγξουν τη γνησιότητα έκφρασης της λαϊκής θέλησης στις κάλπες.
Ο Γεώργιος Σαρρής είναι δημοσιογράφος – μέλος της ΕΣΗΕΑ, τιμηθείς από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με το Βραβείο Αθ. Μπότση για την αντικειμενική και με πληρότητα παρουσίαση ιστορικών πολιτικών θεμάτων.
