Ο θεολόγος, ακαδημαϊκός και διανοητής Έρασμος ήρθε στις αρχές του 16ου αιώνα για να αφήσει γερή παρακαταθήκη τη νεωτεριστική του συλλογιστική και το σκεπτικιστικό του πνεύμα.
Διακεκριμένος θεολόγος και κληρικός, θα έβαζε σύντομα στο στόχαστρο τα τελετουργικά της Καθολικής Εκκλησίας, γινόμενος «κόκκινο πανί» για την παπική εξουσία.
Και βέβαια θα επιμελούταν και την πρώτη ταυτόχρονη έκδοση της Καινής Διαθήκης στα λατινικά και τα ελληνικά, απομακρυνόμενος από την καθολική παράδοση, γεγονός που θα συγκέντρωνε και πάλι τη μήνη της εκκλησίας!
Ασίγαστο πνεύμα και πραγματικά πανεπιστήμων, ο ίδιος θα ασχοληθεί θεωρητικά με την εκπαίδευση, αλλά και την πολιτική και ηθική φιλοσοφία, με τον πρόδηλο ανθρωπισμό του να στρώνει το έδαφος για τις ιδέες που θα δονούσαν αργότερα της Ευρώπη και θα έμεναν γνωστές στην Ιστορία ως Διαφωτισμός.
Ο Έρασμος ήταν ένα από τα πρώτα πνεύματα που ευαγγελίστηκαν έναν δικαιότερο κόσμο, που δεν θα αργούσε να ανατείλει…
Πρώτα χρόνια
Ο Ντεσιντέριους Έρασμους Ροτεροντάμους γεννιέται στις 27 Οκτωβρίου 1466 στο Ρότερνταμ της Ολλανδίας ως το νόθο τέκνο του καθολικού ιερέα Γεράρδου. Η μητέρα του ήταν κόρη γιατρού, η οποία παρά την εκτός γάμου γέννηση του Έρασμου, τον μεγαλώνει με στοργή και φροντίδα και τον στέλνει να φοιτήσει στα καλύτερα εκκλησιαστικά σχολεία της Ολλανδίας, αν και σύντομα ο μικρός Έρασμος θα ορφάνευε από γονείς, εξαιτίας της πανδημίας πανούκλας που χτύπησε τη χώρα.
Ο ίδιος ένιωθε ωστόσο το στίγμα της νόθας γέννησής του να τον ακολουθεί παντού και κάτω από τις συμβουλές των νόμιμων κηδεμόνων του προσχωρεί σε μοναστήρι της Ολλανδίας. Όντας πολλά υποσχόμενος κληρικός και λαμπρό θεολογικό πνεύμα, ο Έρασμος φορά το σχήμα πριν από την ηλικία των 30 ετών (1492), ενώ λίγο αργότερα (1495) στέλνεται στο Παρίσι για να σπουδάσει θεολογία στο τοπικό πανεπιστήμιο.
Εκεί θα φανεί η αντισυμβατική του φύση, με τον ίδιο να έχει αντιρρήσεις για τις ακαδημαϊκές μεθόδους που ακολουθούνταν στο Παρίσι, καθώς και για μια σειρά από θέματα θεολογικής φύσης. Οι παροιμιώδεις ακαδημαϊκοί καυγάδες του σύντομα θα του στερούσαν την υποτροφία, με τον ίδιο να ψάχνει πλέον τρόπο για να συντηρήσει τη ζωή του και να χρηματοδοτήσει τις σπουδές του. Αρχίζει λοιπόν να λειτουργεί ως οικοδιδάσκαλος σε παιδιά της άρχουσας τάξης, με τη φήμη του ανθρώπου των γραμμάτων να τον ακολουθεί έκτοτε…
Θεολογική πορεία
Από το 1499 ο Έρασμος αρχίζει να ταξιδεύει στην Ευρώπη μανιωδώς, περιλαμβάνοντας πολυάριθμα ταξίδια στην Αγγλία, καθώς και μια παραμονή τριών ετών στην Ιταλία (1506-1509), κατά τα οποία θα έρθει σε επαφή με τα μεγαλύτερα πνεύματα της Ευρώπης αλλά και θα γαλουχηθεί στα ιδεώδη του αναγεννησιακού ανθρωπισμού. Στα χρόνια της Ιταλίας, θα λάβει το διδακτορικό του στη θεολογία από το πανεπιστήμιο του Τορίνο και θα συνεχίσει την περιήγησή του στην Ευρώπη. Αυτή την εποχή συνειδητοποιεί την αναγκαιότητα της γνώσης αρχαίων ελληνικών και περνά τα επόμενα τρία χρόνια μαθαίνοντας νυχθημερόν τη γλώσσα, παρά το χρόνιο οικονομικό του πρόβλημα.
Του έχει απονεμηθεί εν τω μεταξύ από τον Πάπα Λέων Ι’ μόνιμη εξαίρεση από τα θρησκευτικά του καθήκοντα (κίνηση που ήταν μεγάλη τιμή), για να ακολουθήσει ανενόχλητος τις ανθρωπιστικές σπουδές του, με τον ίδιο να αξιοποιεί την τιμή και να έρχεται σε επαφή με τη φυσική φιλοσοφία αλλά και τις νέες θεολογικές ιδέες που δονούν την Ευρώπη. Το 1509, ο Έρασμος επιστρέφει στην Αγγλία και το 1515 αναλαμβάνει καθήκοντα συμβούλου του πρίγκιπα Καρόλου της Βουργουνδίας.
Ήταν πλέον γνωστός ακαδημαϊκός και ξακουστός θεολόγος και ζούσε από τις γενναίες χορηγίες των μαικήνων του, μην έχοντας πια να σκεφτεί οικονομικά θέματα. Από το 1517-1521, ο Έρασμος ζει στο Leuven του φλαμανδικού Βελγίου, όπου διδάσκει στο τοπικό κολέγιο και εκδίδει μια νέα και αναθεωρημένη εκδοχή της Καινής Διαθήκης, που θα σηκώσει θύελλα αντιδράσεων στον καθολικό κόσμο. Η πολεμική για την εράσμεια Καινή Διαθήκη σύντομα θα γενικευόταν σε Γαλλία και Ισπανία και θα κορυφωνόταν με την επίσημη καταδίκη του έργου του από τη Θεολογική Σχολή του πανεπιστημίου του Παρισιού το 1531! Η κριτική στρεφόταν στις νεωτεριστικές απόψεις για τη θρησκεία που είχε ο Έρασμος, κατηγορώντας τον ανοιχτά ότι υπονομεύει τα τελετουργικά της εκκλησίας, παρέχοντας γόνιμο έδαφος στην αίρεση του Λουθηρανών. Επιπλέον, η βάση της Καινής Διαθήκης του δεν ήταν η επίσημη ρωμαιοκαθολική μετάφραση της Αγία Γραφής αλλά τα αρχαιότερα -και καλύτερα- διαθέσιμα χειρόγραφα, κάτι που προκάλεσε τη μήνη της επίσημης εκκλησίας.
Ο Έρασμος έβαλε αναμφίβολα στο στόχαστρό του τις παραδοσιακές ερμηνείες της Αγίας Γραφής, ήταν πάντοτε πρόθυμος ωστόσο να ακούσει την ετυμηγορία της επίσημης εκκλησίας. Παρά το γεγονός ότι έβλεπε τη Μεταρρύθμιση με μεγάλη συμπάθεια, ήταν ωστόσο αντίθετος με τις ριζοσπαστικές ερμηνείες των Μεταρρυθμιστών. Η θεολογική διαμάχη του μάλιστα με τον Μαρτίνο Λουθήρο θα κλιμακωνόταν το 1524 όταν εξέδωσε την «Πραγματεία για την Ελεύθερη Βούληση», η πολεμική της οποίας στον λουθηρανισμό θα απομάκρυνε δραστικά τους δύο άντρες, δεν θα κατάφερνε ωστόσο να πείσει την καθολική κριτική για την ορθοδοξία της πίστης του. Μετά τον θάνατό του μάλιστα το 1536, η ρωμαιοκαθολική εκκλησία θα περιλάμβανε όλα τα συγγράμματα του Έρασμου στη λίστα με τα απαγορευμένα βιβλία.
Η έκδοση της πρώτης ελληνικής Καινής Διαθήκης
Η πρώτη έκδοση της Καινής Διαθήκης στα ελληνικά ήταν τμήμα της γενικότερης μεταφραστικής προσπάθειας της Καθολικής Εκκλησίας και είχε ήδη αρχίσει από το 1514, η έκδοσή της ωστόσο καθυστέρησε μέχρι το 1522, για να περιληφθεί και η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης και να πάρει την έγκριση του Πάπα. Ο Έρασμος δούλευε ωστόσο εδώ και χρόνια στα δύο έργα του: μια αντιπαραβολή της Καινής Διαθήκης με τα ελληνικά κείμενα και μια ολοκαίνουρια Καινή Διαθήκη σε απλά, «καθαρά», λατινικά.
Από το 1512 ξεκινά να εργάζεται πυρετωδώς στη λατινική εκδοχή, διαβλέποντας τις κακές μεταφράσεις από τα ελληνικά, «είτε από αδεξιότητα του μεταφραστή είτε από απροσεξία», όπως θα πει, που υπονόμευαν την ίδια την ερμηνεία του κειμένου. Αποφασίζει λοιπόν να συμπεριλάβει το ελληνικό κείμενο για να βοηθήσει τον ειδικό να εκτιμήσει αλλά και να επαληθεύσει την ποιότητα της λατινικής μετάφρασής του.
Ονομάζοντας ωστόσο το τελικό προϊόν αρχικά Novum Instrumentum Οmne («Όλες οι Καινές Διδασκαλίες») και αργότερα Novum Testamentum Οmne («Όλη η Καινή Διαθήκη»), είναι ξεκάθαρο ότι η πρόθεσή του ήταν να ενοποιήσει τις δύο παραδόσεις για να γίνουν αναπόσπαστο μέρος της Αγίας Γραφής. Είναι λοιπόν νόμιμο ιστορικά να ισχυριστεί κανείς ότι ο Έρασμος «επικαιροποίησε» ή ακόμα καλύτερα «ένωσε» την ελληνική και τη λατινική παράδοση της Καινής Διαθήκης παράγοντας μια νέα εκδοχή των δύο κειμένων, που να συμφωνούν μεταξύ τους, κάνοντάς τα απόλυτα συμβατά.
Όταν ολοκλήρωσε το έργο του, το έστειλε στον φίλο του εκδότη Johann Froben, ο οποίος το εξέδωσε στη Βασιλεία το 1516 και έγινε έτσι η πρώτη έκδοση στα ελληνικά της Καινής Διαθήκης! Η δεύτερη έκδοση μάλιστα του 1519 θα χρησιμοποιούταν από τον Μαρτίνο Λουθήρο στη δική του γερμανική μετάφραση της Βίβλου και η τρίτη του 1522 θα χρησίμευε ως βάση για την πρώτη αγγλική μετάφραση της Αγία Γραφής, αν και η έλλειψη πηγών και άλλες δυσκολίες θα έκαναν την εράσμεια Καινή Διαθήκη να έχει παραλείψεις και λάθη.
Στις επόμενες εκδόσεις ωστόσο ο Έρασμος θα έκανε εκτεταμένες διορθώσεις, με την πέμπτη και τελευταία έκδοση του 1535 να περιλαμβάνεται τελικά στα επίσημα κείμενα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ως Textus Receptus…
Άλλα γραπτά
Οι τομείς με τους οποίους ασχολήθηκε ο Έρασμος μπορούν να κατηγοριοποιηθούν στις εξής μεγάλες κατηγορίες: εκπαίδευση, σκεπτικισμός, πολιτική σκέψη, φιλοσοφία της γλώσσας και θεολογία. Οι ιδέες του για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση απαθανατίστηκαν σε τρία συγγράμματα, όπου αναλύει τα διδασκόμενα μαθήματα, τις εκπαιδευτικές μεθόδους καθώς και τους στόχους της γενικής παιδείας αλλά και της θεολογικής εκπαίδευσης, ισχυριζόμενος ότι η έμφαση του σχολείου έπρεπε να δοθεί στην ιστορία, τη γλώσσα και την ηθική φιλοσοφία, απομακρυνόμενη από την τότε νόρμα της έμφασης στη λογική και τις ωφελιμιστικές επιστήμες του καιρού. Ιδιαίτερη προσοχή έδωσε επίσης στην ανθρώπινη ικανότητα της αυτο-βελτίωσης, μέσω της εκπαίδευσης αλλά και της αυτοπραγμάτωσης που συνεπάγεται η εργασία.
Στην πολιτική φιλοσοφία, οι ιδέες του Έρασμου στρέφονται γύρω από δύο κυρίως ζητήματα: τη φιγούρα του ηγεμόνα και τον πασιφισμό. Για την πατρική φιγούρα του βασιλιά, πίστευε ότι ο λαός τού οφείλει απεριόριστη υπακοή, την ίδια στιγμή φυσικά που ο μονάρχης είναι υποχρεωμένος να διασφαλίζει τη ζωή και την ευημερία των υπηκόων του, τηρώντας κατά γράμμα τα ιδεώδη της Δικαιοσύνης. Όσο για τον πασιφισμό, αποκτά στον Έρασμο τη λειτουργία του πολιτικού εργαλείου που εξασφαλίζει την ειρήνη και εγγυάται την ομόνοια των ανθρώπων. Αναγνωρίζει βέβαια την ιδέα του «δίκαιου πολέμου» αρνούμενος ωστόσο να αποδεχθεί τη στρατιωτική του φύση, καθώς τον ήθελε περισσότερο μάχη με πνευματικά όπλα…
Θάνατος και κληρονομιά
Με την υγεία του εξασθενημένη, ο Έρασμος πεθαίνει στις 12 Ιουλίου 1536 στη Βασιλεία πιθανότατα από δυσεντερία. Παρά το γεγονός ότι ήταν ανέκαθεν πιστός στα καθολικά ιδεώδη, οι νεωτεριστικές του ιδέες θα του στερήσουν την καθολική ταφή, με τον ίδιο να ισχυρίζεται ωστόσο σε όλη του τη ζωή ότι τα τελετουργικά δεν είχαν σημασία για την πίστη. Θάφτηκε παρόλα αυτά με όλες τις κοσμικές τιμές στον καθεδρικό της Βασιλείας.
Τα διδάγματα του Έρασμου δεν μπορούν να αποτελέσουν ένα συνεκτικό φιλοσοφικό σύστημα, καθώς αποτελούν μια συλλογή από θέσεις και ενστάσεις σε συγκεκριμένα θέματα που ανέκυπταν κάθε φορά κατά την πορεία της ζωής του. Παρόλα αυτά, ο ίδιος ως παιδαγωγός, θεολόγος, ακαδημαϊκός και πιθανότατα και αιρετικός (για την παραδεδομένη καθολική πίστη, αναμφίβολα!), ήταν αναμφίβολα ένας από τους λαμπρούς προδρόμους του Διαφωτισμού, με τον χριστιανικό ανθρωπισμό του να αποκαλύπτει το οικουμενικό του πρόσωπο.
Το πολυγραφότατο πνεύμα του φανερώνει έναν μεγάλο ανθρωπιστή, περίφημο για την αρχαιομάθεια, τη λεπτότητα των παρατηρήσεων αλλά και τη σπινθηροβόλα διάνοιά του. Αγωνίστηκε ενάντια σε κάθε αυθεντία βασιλιάδων και κλήρου, προετοίμασε την εκκλησιαστική Μεταρρύθμιση και τον Διαφωτισμό, σατίρισε τα ελαττώματα της εποχής του και εργάστηκε με όλες του τις δυνάμεις για τη χειραφέτηση του ανθρώπινου πνεύματος, μακριά από προλήψεις και δογματισμούς. Και βέβαια ως συγγραφέας υπήρξε ακούραστος και ιδιαίτερα παραγωγικός, με τα σπουδαιότερα έργα του, αληθινά αριστουργήματα ύφους και πνεύματος, να είναι το «Μωρίας Εγκώμιον» και οι «Συνομιλίες» του…
Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr
