Ο οικονομολόγος Ερνστ Σουμάχερ που έμεινε γνωστός για τον τίτλο του βιβλίου του

Σε άλλη μια δύσκολη εποχή για τον δυτικό κόσμο, με τον καπιταλισμό να βρίσκεται πια στο χείλος της καταστροφής, το όνομα του Σουμάχερ αναδύθηκε από τη λήθη καθώς η ανθρωπότητα αναρωτιέται ανοιχτά τι μπορεί να γίνει. Πόσο μάλλον που η παγκόσμια υπερθέρμανση έχει φύγει για τα καλά από την παγκόσμια ατζέντα και η Δύση συνεχίζει να θεωρεί κάποια πράγματα δεδομένα. Ο οικονομολόγος μας μπήκε λοιπόν και πάλι στον δημόσιο διάλογο, μιας και φαίνεται να είναι ο άνθρωπος που έχει μια απάντηση, μια απάντηση που η ώρα της έχει φτάσει. Να τι έλεγε, ας πούμε, ο Σουμάχερ για την πυρηνική ενέργεια, σε εποχές μάλιστα που όλοι είχαν υπνωτιστεί από τη δύναμή της: «Δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο καθαρό παράδειγμα από την κυρίαρχη δικτατορία των οικονομικών … Το γεγονός ότι η πυρηνική διάσπαση αντιπροσωπεύει έναν απίστευτο, ασύγκριτο και μοναδικό κίνδυνο για την ανθρώπινη ζωή, ο οποίος δεν υπολογίζεται και δεν αναφέρεται ποτέ». Αυτός ήταν ο γενναίος στοχαστής Ερνστ Σουμάχερ, «Ποπ» για την οικογένειά του, «Φριτς» για τους φίλους, καμιά φορά και «Τζέιμς». Για τον εκδότη του «Observer», ήταν απλώς ο «καθηγητής». Όταν πέθανε το 1977, ήταν ένας γκουρού των οικονομικών και συγγραφέας του παγκόσμιου μπεστ-σέλερ «Το μικρό είναι όμορφο», με τον χαρακτηριστικό υπότιτλο «μια μελέτη των οικονομικών σαν να έχουν σημασία οι άνθρωποι». Το οποίο περιέχει συμβουλές για την ανθρωπότητα, τύπου «η τεχνολογία πρέπει να είναι υπηρέτης του ανθρώπου, όχι αφεντικό της», «υπάρχουν περισσότερα στη ζωή από το ΑΕΠ» και τέτοια πράγματα. Όσο για τον ίδιο τον Σουμάχερ, έναν πολύ βρετανό Γερμανό και παθιασμένο αντιναζιστή, έλεγε πως θα του κοβόταν το χέρι αν ψήφιζε ποτέ τους Συντηρητικούς, καλώντας όλους στο γνώριμο σλόγκαν του: «Χρειαζόμαστε πάντα τόσο ελευθερία όσο και τάξη». Ως μια ιδιαίτερη και αξιοσημείωτη μορφή της οικονομικής θεωρίας είχε όμως και τους εχθρούς του. Οι επικριτές του έλεγαν πικρόχολα πως έμεινε στην Ιστορία για ένα βιβλίο που έγραψε ή, ακόμα χειρότερα, για έναν τίτλο βιβλίου, ο οποίος ήταν ταυτοχρόνως συμπτωματικός και παραπλανητικός. Όταν εκδόθηκε το 1973, το πόνημα ονομαζόταν «Το μικρό είναι όμορφο», αν και δεν ήταν αυτός ο τίτλος που του είχε δώσει ο συγγραφέας, παρά μια προσθήκη της τελευταίας στιγμής από τον εκδότη. Ο υπότιτλος πάντως, «μια μελέτη των οικονομικών σαν να έχουν σημασία οι άνθρωποι», παρέμενε πιο κοντά στο πραγματικό του περιεχόμενο. Γιατί το βιβλίο δεν ήταν παιάνας στη μικρότητα, αλλά μια πολεμική ενάντια στη βαρβαρότητα της βιομηχανίας και την καταστροφή που επιφέρει τόσο στο περιβάλλον όσο και τον ίδιο τον άνθρωπο. Ο Σουμάχερ είχε επηρεαστεί εξάλλου από τον βουδισμό, με τον οποίο ήρθε σε επαφή σε ένα ταξίδι στη Βιρμανία, και καλούσε τώρα σε «εξανθρωπισμό της εργασίας», μια πρακτική που θα ερχόταν αν κατακερματίζονταν οι μεγάλες πολυεθνικές σε μικρότερες μονάδες. Αυτό θα ήταν όμορφο, όπως μας λέει! Η φράση «το μικρό είναι όμορφο» κόλλησε όσο να πεις σε μια εποχή που η βιομηχανική γιγάντωση ήταν το πρότυπο για δεκαετίες. Μετά την έκδοσή του μάλιστα, πολλές κυβερνήσεις προχώρησαν στη σύσταση γνωμοδοτικών επιτροπών για να αναλύσουν τα μειονεκτήματα που αντιμετώπιζαν οι μικρές εταιρίες σε σχέση με τους επιχειρηματικούς κολοσσούς. Αν τον δικαίωσε η Ιστορία και αν πλέον, στη Δύση της κρίσης, τα κελεύσματά του έχουν περισσότερη σημασία από ποτέ, αυτό είναι πιθανότατα θέμα οικονομικού γούστου…

Πρώτα χρόνια

Ο Ερνστ Φρίντριχ «Φριτς» Σουμάχερ γεννιέται στις 16 Αυγούστου 1911 στη Βόννη της Γερμανίας ως γιος ενός διακεκριμένου βερολινέζου ακαδημαϊκού. Η παιδική του ηλικία χαρακτηρίστηκε από τις περιπέτειες του γερμανικού έθνους, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την οικονομική κατάρρευση του 1923 δηλαδή. Παρά το γεγονός ότι τέλειωσε το σχολείο και το πανεπιστήμιο (Βόννη και Βερολίνο), διαμαρτυρόταν από νωρίς πως δεν είχε διδαχθεί τίποτα «σημαντικό για το πώς να ζεις τη ζωή σου». Κάποια στιγμή απέσπασε μια υποτροφία για το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, πήγε για λίγο στις ΗΠΑ (Πανεπιστήμιο Κολούμπια), επέστρεψε όμως στο Βερολίνο την εποχή της ανόδου του Χίτλερ και του εθνικοσοσιαλισμού. Το 1936, παντρεύτηκε μια κοπέλα και μετακόμισε στην Αγγλία, όπου θα αποκτούσε τέσσερα παιδιά. Η εποχή χαρακτηρίστηκε από πλήθος οικογενειακών μαχών, καθώς οι πατριώτες Γερμανοί τον κατηγορούσαν ότι δεν συνέβαλε στην προσπάθεια αναγέννησης του έθνους. Εκείνος έλεγε πάντως πως να παλεύεις για τη Γερμανία του Χίτλερ ήταν σαν να ήσουν εχθρός της πατρίδας! «Ο Φριτς είναι Γερμανός, αλλά με τον τρόπο του είναι επίσης Βρετανός», έγραψε γι’ αυτόν κάποια στιγμή μια μεγάλη αγγλική εφημερίδα. Τώρα, στις αρχές της δεκαετίας του 1940, ζούσε άνετα με τη φαμίλια του σε μια κωμόπολη, εργαζόταν ως οικονομολόγος στο City και είχε αφοσιωθεί στην πιθανότητα της αγγλο-γερμανικής φιλίας. Προσωπικοί του φίλοι ήταν ο Ντέιβιντ Άστορ, εκδότης του «Observer», αλλά και ο ίδιος ο Τζορτζ Όργουελ.

Ο Γερμανός που έμοιαζε με Άγγλο

Παρά το γεγονός ότι κρατήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων ως πιθανός εχθρός της Βρετανίας, όσο η Μάχη της Αγγλίας μαινόταν δηλαδή στην πλήρη εξέλιξή της, ο Σουμάχερ παρέμεινε πιστός στη νέα του πατρίδα. Μαρξιστής ταγμένος, μέσα στο στρατόπεδο άρχισε να σχηματοποιεί την άποψή του για την κοινωνία αλλά και την οικονομία που θα διασφάλιζε την ευημερία του λαού. Όταν απελευθερώθηκε, οι συγχωριανοί του τον εχθρεύονταν, πιστεύοντας ότι ήταν κατάσκοπος των Γερμανών. Μόνο όταν τον άφησαν να εξηγηθεί σε μια δημόσια απολογία και έμαθαν πως συνήθιζε να παίρνει το τσάι του με τον Λόρδο Κέινς, πίστεψαν πως ήταν εντάξει τύπος! Στην πραγματικότητα, ο Σουμάχερ ήταν κάτι σαν προστατευόμενος του θρυλικού βρετανού οικονομολόγου, ο οποίος τον είχε θαυμάσει σε μια παλιότερη εργασία του και δεν θα τον άφηνε για πολύ να στενάζει στη χειρωνακτική εργασία των στρατοπέδων αιχμαλώτων ως «ξένος εχθρός». Ο Κέινς ήταν αυτός που μεσολάβησε και απελευθέρωσαν τον Γερμανό, βρίσκοντάς του και μια θέση στην Οξφόρδη. Τώρα έγραφε συχνά για τον «Observer» του καλού του φίλου, τον οποίο μετέτρεψε σε προμαχώνα μιας νέας οικονομικής και κοινωνικής μεταπολεμικής ηθικής. Πάντοτε διαλλακτικός, πίστευε στην «κυριαρχία του Λόγου», όπως έλεγε χαρακτηριστικά. Ακαδημαϊκός δεν ήταν βέβαια, παρά εργάτης σε μια φυτεία, κι αυτός ο βερολινέζος μεγαλοαστός σηκωνόταν στις 6:00 το πρωί για να δουλέψει τη γη! Παρά την ταπεινή δουλειά του, διατηρούσε ωστόσο επαφές με κυβερνητικά στελέχη και μέλη της πνευματικής ελίτ. Όταν μάλιστα απέκτησε το 1945 τη βρετανική υπηκοότητα, η θέση του ήταν να αλλάξει ολότελα. Τώρα έδινε διαλέξεις για την ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης Ευρώπης και μετατράπηκε σύντομα σε έναν από τους πιο ιδιαίτερους οικονομολόγους της Δύσης. Γιατί ο σκοπός της δικής του συλλογιστικής δεν ήταν άλλος από τη «χαρά και ευδαιμονία» των κοινωνιών. Το 1950 θα ερχόταν η στιγμή που περίμενε, όταν έγινε οικονομικός σύμβουλος του Εθνικού Συμβουλίου Άνθρακα και είχε πια τη δυνατότητα να επηρεάσει ενεργά τις κυβερνητικές πολιτικές. Μόνο που αυτός, παράλληλα με τα καθαρά οικονομικά του καθήκοντα, θα αφιέρωνε τη ζωή του στη βιώσιμη ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος, σε μια εποχή που πολλοί λίγοι νοιάζονταν για τέτοια θεματάκια. Το Συμβούλιο Άνθρακα του παρείχε τη δυνατότητα να ελέγχει τις θεωρίες του στην πράξη και στον ιδιαιτέρως ευαίσθητο τομέα της ενέργειας. Πλέον τον απασχολούσαν ολοένα και πιο μεγάλα, σωστά υπαρξιακά, ερωτήματα: πώς γινόταν δηλαδή η μεγάλη πατρίδα του, η χώρα του Καντ, του Γκέτε, του Μπετόβεν και του Μαρξ, να έχει διολισθήσει στον ναζισμό; Κι έτσι το 1955, ψάχνοντας απαντήσεις, θα περάσει ένα τρίμηνο στη Βιρμανία, όπου θα ανέπτυσσε μια πιο βουδιστική προσέγγιση στην οικονομική του θεωρία, εισάγοντας τη διάσταση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και ισχυριζόμενος ότι μόνο αν βασιστούμε ως πολιτισμός στις ανανεώσιμες πηγές, μπορούμε να εξελιχθούμε αποτελεσματικά.

Το 1960, έχοντας συνθέσει το οικονομικό σύστημά του, το ξεδιπλώνει σε άρθρο του στον «Observer» ως «Μη-βίαια οικονομικά». Ο καιρός δεν είναι καλός για τον ίδιο, μιας και η σύζυγός του έχει διαγνωστεί με καρκίνο στο τελικό στάδιο. Τη χάνει τελικά, πενθεί για καιρό και ξαναπαντρεύεται μετά την γκουβερνάντα των παιδιών του, σε μια εποχή που έχει αρχίσει να δίνει ζωή στη νέα του θεωρία περί «Ενδιάμεσης τεχνολογίας», την εφαρμογή της τεχνολογίας του ανεπτυγμένου κόσμου στις αναπτυσσόμενες χώρες δηλαδή με τα δικά τους, τοπικά, μέσα. Το 1965 ο «Observer» δημοσιεύει το άρθρο-σταθμό του Σουμάχερ περί της Ενδιάμεσης Τεχνολογίας, με το οποίο πιστεύει πως θα απαλλαγεί η Μαύρη Ήπειρος από τη φτώχεια. Το 1966 ιδρύεται μια πρωτοβουλία, η Ομάδα Ανάπτυξης Ενδιάμεσης Τεχνολογίας, για την παροχή τεχνογνωσίας και βοήθειας στην Αφρική, η οποία λειτουργεί ως τα σήμερα ως «Practical Action».

Τελευταία χρόνια

Όταν συνταξιοδοτήθηκε από το Συμβούλιο Άνθρακα το 1970, ο Σουμάχερ δεν κατέθεσε τα όπλα. Τουναντίον! Τώρα ενδιαφερόταν για τις πρακτικές εφαρμογές της θεωρίας του, προσεγγίζοντας τις βιολογικές καλλιέργειες και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Αυτή την εποχή γράφει εξάλλου και τα δυο πονήματά του: το πρώτο, ένας ανορθόδοξος οδηγός για το πώς μπορείς να πετύχεις την ευτυχία («A Guide for the Perplexed») και το δεύτερο, το περιβόητο «Το μικρό είναι ωραίο» («Small Is Beautiful»), που θα γινόταν παγκόσμιο μπεστ-σέλερ και θα σφράγιζε τα τελευταία του χρόνια. Δεν ήταν απλώς μπεστ-σέλερ, αλλά ένα σωστό εκδοτικό φαινόμενο. Εκεί μιλά, ας πούμε, για το πώς η παγκόσμια υπερθέρμανση θα επηρεάσει τη διεθνή πολιτική ατζέντα, δεκαετίες πριν αυτοί οι όροι μπουν στα στόματα των ηγετών. Αυτός αναφέρεται στην «οικολογική επιβίωση», κάτι που θα καταλάβαινε ο κόσμος το 1974 και την αύξηση της τιμής του πετρελαίου. Τώρα ήταν περιβόητος για την ολιστική θεωρία του και απολάμβανε σεβασμό και κύρος. Έδινε παντού διαλέξεις και έφερνε γύρα τον κόσμο. Δεν θα το χαιρόταν όμως για πολύ, καθώς στις 4 Σεπτεμβρίου 1977 θα άφηνε την τελευταία του πνοή μέσα στο τρένο για τη Ζυρίχη…

Ο Σουμάχερ και το έργο του δεν ξεχάστηκαν. Τον ξαναθυμήθηκαν πολλοί στην Αραβική Άνοιξη που απείλησε να τινάξει την πετρελαιοπαραγωγή στον αέρα, τον θυμήθηκαν στο καταστροφικό τσουνάμι της Ιαπωνίας και την πυρηνική τραγωδία, τον θυμήθηκε τέλος ο Ντέιβιντ Κάμερον το 2005, όταν υιοθέτησε πλήρως τις θέσεις του για τη βιώσιμη ανάπτυξη. «Ο Κάμερον το κατάλαβε. Το φαΐ και το νερό θα είναι τα μεγαλύτερα εκλογικά ζητήματα του 21ου αιώνα», έγραψε σχετικά ο «Observer»… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr